Жыға. Қанжығалы кісі аты емес, қараның ханы болып басына алтын жыға орнатқан. Содан қанжығалы атанған деседі (М-Ж., 58). Басында жыға бөркі бар, Падишалық көркі бар (Манас)

Жыға. Қанжығалы кісі аты емес, қараның ханы болып басына алтын жыға орнатқан. Содан қанжығалы атанған деседі (М-Ж., 58). Басында жыға бөркі бар, Падишалық көркі бар (Манас);

Ерте уақытта тектілер салтанатымен кернейлетіп аң аулауға шыққан. Бастарына үкілі жыға киген, үстеріне жеңіл киім киіп шыққан. Мысалы: Өзі алты жасында Кәмшат бөрік басында, Тобылғы торы ат астында, Қаршығасы қолында, Тазысы ерткен соңында, Жеті пірге сиынып, Баратұғын жолында (Қобыланды, 16) – деп аңшыны суреттейді.

«Жығаның» бір мағынасы дулығаға қадалатын құс қауырсыны жау жеңілгенде жығаны жығып қояды соғыста қолданылады. Жау жеңілді жыға қанданды дейді. `Жыға` сөзінің семантикалық мағынасына, этимологиясына барлау жасаймыз. Жыға сөзі түркі тілдерінің біразында қолданылады. Мысалы, қазақ тілінде қылыш өтпес үшін батырлардың бас киімінің артқы жиегіне бастырылған зат. Өзбек тілінде: сопақша металға түрлі түсті асыл тас, құс қауырсыны орнатылған әшекей. Мұны, бас киіміне өзінің үйлену тойында күйеу жігіт те, сүндетке отырғызылған күні жас бала да тағады (УРС, 156). Жыға түркімен тілінде де көнерген сөз ретінде сақталған, онда да екі түрлі мәнде: кітаптың бет аралығына белгі ретінде салып қоятын құс қауырсыны және сұлтан (алтынды әшекей) (Турк. РС, 329). Қырғыз тілінде жыға деп қалыңдық және хан киетін биік бас киімді, сұлтанды (әшекейді, асылды) айтады (КРС, 276). Жыға қазақ тілінде қыздардың бас киіміне қадайтын құс қауырсыны деп те түсіндіріледі. Ол - Осман түріктерінің тілінде де солай: «аграфь, султан на чалме» және «головное украшение новобрачных» делінген (Рсл. IV, 116). Түркі тілдеріндегі осы жыға атауы – парсы сөзі [37, б.42-43].

Л. З. Будагов: п. тур. جغا жыѓа (ы), جغه жќа, جقه жќе, جيغه жйѓа, пукъ перъевъ, султанъ, носимый на чалм или на шапк, жиегі алтын золотое украшеніе, перья на шлем носимыя храбрыми воинами, кир. перо (фазана или павлина, которое носять двицы на шапочк), воткнуть перо (гд нельзя найти фазановыхъ перьевъ, втыкають филиновыя) п. جغد жѓы 1) филинъ. 2) зубцы на стнахъ крпости. 3) волосы завяанные узломъ на затылк, коса; тат. бакенбарды, кудри, локонъ въющійся [8, б.437]. Транслитерация жасаған – А.Қ.

Жыға – көнерген сөз ретінде түркімен тілінде де сақталған, онда да екі түрлі мәнде: кітаптың бет аралығына белгі ретінде салып қоятын құс қауырсыны және сұлтан, яғни алтынды әшекей. К.К. Юдахин жасаған лұғатқа сүйенсек, қырғыз тілінде жыға деп қалыңдық, хан киетін биік бас киімді, сұлтанды (әшекейді) атайды. Е. Жанпейісов «жыға атауы түркі тілінде мынандай үш түрлі мағына білдірген: құс қауырсыны, асыл тасты алтын әшекей (екеуі де бас киімдікі) және бас киімнің тұтас өзі де осылай аталған. Сол сияқты, қарақалпақ тілінде «жығалы хат» – деген тіркес бар» – дейді [37, б.87-91]; [38, б.89].

«Жыға» деген бас киім де болған. Ол ауыз әдебиетінде «бөрік», «үкілі бөрік» түрінде де кездеседі. Оны батырлар киген. Мысалы: Кәмшат бөрік басында, Тобылғы торы ат астында (Қобыланды, 16); Беліне семсер іледі, Ноғай бөркін киеді (Алпамыс, 41), Жалғызымның барында Пешпент ойдым мақпалдан Тақия, бөрік, үкі шоқ! (Қобыланды, 105). Кәмшат бөрік келісіп, Бриллиант қойды басына (Қамбар батыр, 311);

Жыға – турк., аз диал. ДСАз, 469, кир., уз. диалек. Мир. 197, Абд. Хор. III. 44, Буд. I437. жыға аз.; жиға уз.; жиға калп.; чыга тур., Р. III 2062; jыға Р.III 469 (ккир). G 1. Султан (украшение) – турк., РIII 2062 (осм), кир.; султан. Носимый на чалме или на шапке – Буд.; аграф, султан на чалме-Р IV116 (осм); султан из птичьх перьев –ккал: птичье перо-Р III 2062 (осм); перо птицы тувдар (которое в прежние времена ханы и беки носили на головных уборах) – уз. диал. Абд. Хор. III.; самое длинное и самое красивое хвойстовое перо ( у петуха, райской птицы и.т.п) – тур.; перо, которое девицы носят на шапке - Р IV 116 (кир.); пух перьев - Буд.; 2. Высокая шапка невесты – кир., РIV III 469 (ккир.); головное украшение новобрачных – Р IV 116 (осм); высокая ханская шапка – кир.; металлическое украшение овальной формы на мужском головном уборе с вделанными в него цветными камешками и с перьями филина – уз.; 3. венец, корона – аз ., уз. диал. Мир.; 4. закладка для книги (из хвостового пера белобрюхого рябка) – турк.; 5. челка у лошади – аз. Диал. ДСАз. Связь всех пяти значений очевидна. Г. Дёрфер фонетикалық (түркменнің анлауытын ж,- !) және сөздің графикалығына қарап түрік, парсы сөзі екендігіне күмєн келтіреді (Doerf. III №1029). Ол бұл – сөздің шығуына үшінші дерек әсер етті бірақ, белгісіз дейді. Г. Рамстед кор. маньчж. тілдерімен жақындастырады (Ram. SKE 226). Г. Дёрфер монг. түрік қатысына байланысты, айтылған пікірді қабылдамайды. Л. Г. Рамстед көне үнділік: sikha (?). Расында да санкр. Çikha өз ішінде `бір уыс шаш`, `қауырсынды құс` мына форманы анықтайды: Çikha – mani `диадема`, Çikharana `басты әшекейлейтін зат` т.б. Парс. қораздың `айдары`, `әтеш жалы`; шахтың тәжіндегі бриллиант ұшпа; эгретте (әйелдің басындағы ұшпа.); құстың қауырсынынан жасалған әшекей, аттың маңдайына өмілдірікке қадалады, сұлтан, Гаффты қараңыз. I. 214.-Л.Л. [22, б.39-40] В. В. Радлов: чыға [жығе, жғе (Оsm)] птичье перо султанъ – die Voqejfeder, der Federbusch. – дейді [17, б.2062]. Жыға қауырсын (үкі ) – перо, которое носят девицы на шапочке (фазанье или павлинье). Ильм., 137. [24, б.380]. Жыға қазақ тілінде қыздардың бас киіміне қадайтын құс қауырсыны – деп те түсіндіріледі. Ол түркі тілдерінде үш мағына білдіреді [39, б.101-102]. «Түсіндірме сөздікте» соның төртеуін дәл жақсы айтып берген де, жығаның бір өңкей, сыпыра мағынасында қолданылатыны айтылмаған (Б. Қыдырбекұлы, 1993: 58).

Жыға сөзінің мағынасын дұрыс білмегендік қателіктерге ұрындырады. Қ. Мұқаметханов Абай өлеңі туралы: 1977 жылғы жинақта «Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да» деп басталатын өлеңінен: Пайда үшін біреу жолдас бүгін таңда, Ол тұрмас бастан жыға қисайғанда, және М. Єуезовтіњ «Ењілік-Кебек» пьесасынан мысалдар келтіре отырып: Тобықтының жығылған жығасын қайта тұрғызған Найманның бір шіріген жұмыртқасы…» Жыѓа ќисаяды екен (Абайда), жыѓа жыѓылады екен (М±хтарда), сонда «жыѓа – дулыѓаныњ сыртынан ќаптап ќоятын зат» – деп т‰сінік беру оѓаштыќ емей немене. Жыѓа дулыѓаныњ сыртынан ќаптап ќоятын зат емес, батырлардыњ дулыѓасыныњ тµбесіне шаншылта ќадап ќоятын зат болады. Егер жауы жењіліп ќалса, жау жыѓасы жыѓылды, не жаудыњ жолы болмаѓан шаќта, жау жыѓасы ќисайды – деп, жау басына т‰скен істі оныњ жыѓасына ауыстырып айтатын ќазаќтыњ дєст‰рлі сµзі болѓаны белгілі. Қараңыз: Қ. Мұқаметханов. Ќазаќ єдебиеті, 1986. № 41 (1959) 11 б; Семей таңы. 1991. № 94 (16494); [40, б.164-165];

Академик Ә. Т. Қайдар жыға – архаичного компонента, представляющего собой знак (из перьев павлина с инкрустацией) на головном уборе, символизировавший власть и господство высокопоставленных лиц (хана, шаха, бека, султана и др.), а его падение считалось приметой лишения этой власти или постижения неудачи – деп алдыңғы ойды қуаттайды [41, б.154].

Жыға лексемасы туралы әртүрлі пікірлер айтылып келді. Олардың бір қатары төмендегідей:

Қ. С. Ахметжанов: Тамѓалы тас суретінде малдасын ќ±рып, ќауырсынды бас киім киген т‰рік бейнеленгенін айтады. Б±дан біз айналдыра кµп ќауырсын ќадалѓан бас киім кию дєст‰рі кµшпелілерде т‰рік заманында да жалѓасып келгенін кµреміз. Бас киімнің төбесіне не маңдайына (бір-екі қауырсынды) жыға (джига) тағумен ауысқан – деп жазды (Ана тілі, 1994 жыл, аќпанныњ 2-сі). Р. Шойбеков: Жыға – дулығаның артынан (мойынды қылыш кеспеу үшін) қаптап қоятын зат, бас киімнің артқы жиегі, батырлардың төбесі үшкір, әшекейлі дулығасының етегі (Бас киімдер және оның әшекейлері. Ана тілі: 1991: № 16). Б. А. Атабаев: ғалымдар қалай деп таласса да, мағыналары жақын. Жыға сөзі қазақтың төл сөзі болып кеткен – дейді [42, б.102-103].

Түйін. Ілгеріде келтірілген талдауға қарағанда жыға атауы түркі тілдерінде үш түрлі мағынада: құс қауырсыны, асыл тасты алтын әшекей (екеуі де бас киімдікі) және бас киімнің тұтас өзі де осылай аталған. Мәшһүр-Жүсіп жығы – деп бас киімге алтын тасты орнатқанды айтқан. Жыға>тас<>тәж. Тәж-деп жыға сияқты бас киімге тағатын затты да атаған.

Тәж. Тәж ~ тас тілдің даму барысында фонетикалық өзгеріске түсіп бас киім атауына айналған сияқты. Таж – венецъ (Радлов, 944). Патшалардың ұрлаған тәж бен тахты (М-Ж., 162); Таққа мініп басына таж қойғанмен (М-Ж., 79). Таж – 1. корона, венес (Рүстемов, 266); Тәж [täj] зат (ҚТС, 492). Тәж, тәсбих, тәжім, тәжік сөздері түбірлес болуы мүмкін.

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп тәж//таж вариантын қымбат тас сияқты қолданған. Бас киім: тәж атауының шығуына о баста тас (руда) әсер еткен болуы мүмкін. Тас>таз (таз кепеш, кепиек). Жыға>тәж<>тас <қарқара (қымбат тас) (Қарқара – бөлімін қараңыз). Жыға мен дулыға кейіннен соғысқа киетін бас киім атауына да ауысқан.

Дулыға. Дулыға, қалқан, сауыт – баршасынан, Аты мен өзінен һәм кетер өтіп (М-Ж., 55); ¦шќыр от, т‰зу мылтыќ, болат найза, Киінген кµк дулыѓа батыр ќайда? (М. Дулат, 107), Алтын қалпақ дулыға, Шекесінде жарқылдап; Алтын қалпақ, жез телпек, Баса киіп көзіне (Қобыланды, 32,71); Құрама болат дулыға, Шекесіне қояды (Қамбар, 347).

Дулығаны М. Қашқари ашиқ, ашұқ дулыға, темір қалпақ - дейді (Түрік сөздігі, 1997: 96). Дулыға – шлемь (Радлов, 1905: т. III. Ч. 2. 1792). Дулыға сөзінің түбір тұлғасы ду болуы мүмкін. Ду ќытай тілінде екі деген ±ѓымды білдіреді екен (Хамраев, 29; Рүстемов, 96). Демек, (ду) ќалыњ – деген мағына беретін сияқты. Дулыға – шлемъ (Радлов, 1792). Сол себепті: ду < ~ дуал ~ дуан ~ дуанбасы ~ дулыѓа шығу тегі бір болуы мүмкін. Бұл соңғы шешім емес, жорамал ғана. Материалдың аздығы сезіледі.

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп дулыға лексикасын батырдың киетін сауытының құрамдас бөлігі ретінде алған. Дулыға темірмен қапталған (каска) бас киім, соғыста ғана киетін сияқты. Дулыға алтынмен де қапталғанын: алтын дулыға, көк дулыға, темір дулыға т.б. түрлері болған. Тері қалпақ пен дулыға соғыста киетін бас киім сияқты. Дулыға в литературном языке оно означает «шлем», а здесь нардың өркеші (горб верблюда). Тру.Ко. Монг. Дулыға. Үйдің сыртқы жиегі, кенересі (наружный карниз дома). Кар.ЮКО. (С. Аманжолов, 371). Дулыға сөзінің түбір тұлғасының дуалау сөзімен қаншалықты қатысы барлығы белгісіз. Қытай сөзі болуы мүмкін. Дулыға сияқты бөрік те бас киім атауларына жатқан.

Бөрік. Ханның басындағы бөркін біреу қағып түсірсе, хан хандық қылып қандай қылар еді (М-Ж., 65). Алайық қуанғаннан бастан бөрік. Камшат бөрік басыңда (М-Ж., 67, 232). Көрінгенмен қызыл болдым түлкі, Талайдың жаңаланған тымақ бөркі (М-Ж., 139); Аламын, құнан алмай пұшпақ бөрік (М-Ж., 112); Сайға біткен қоқтымын, Бөрік үстінде шоқтымын (Қобыланды, 41); Жатсыз түрік болмас, Бассыз бөрік болмас (МҚ. I том. 406).

Түркімен тілінде бөрік вö: rüк деп, ал, чулым – түрік тілінде рö: rüк деп беріледі. Р.М. Бирюкович түркімен сөздерінің бірінші буынында чулым – түрік параллелі бар екендігін айтады. Баш., тат. Бөрі – вüн, ал якут рü: r; алт., müre ~ mörü / вürü – қасқыр [43, б.79-158, 314]. Бөрі в одном из диалектов тувинского языка встречается в форме бөрік//börük (ЭСТЯ, 220). Бұл форма қазақ тілінде де сақталды. Бұл жорамалдың шығуына мына: бөріктіру (<бөрік+тір+у) сөздері түрткі болған сияқты. Мысалы, бөлтірік бөрік астында деген тіркесті тура мағынасында бөлтірік бөрі астында; жау жоқ деме жар астында, бөрі жоқ деме бөрік астында – деп түсіну қажет болар. Соңғы (бөрік астында) тіркесіндегі бөрік сөзін де «бөрі» деп түсіну керек болады. Себебі тілдің ұзақ жылғы даму барысында бөрі сөзінің өзгергені соншалықты бөлтірік деген басқа мағынаға айналды. Сондықтан да логиқалық тұрғыдан бөрік астында бөрі жоқ деп айтпа (Расында да, ол бөрік астына тығылып қалар ма еді?) деген түсінік дұрыс болмас еді. Біздің ойымызша, бұл мақалдың тарихи архетипі былай: Жау жоқ деме жар астында, бөлтірік жоқ деме бөрік астында болар еді. Оның үстіне бұнымен бірге параллель қазақ тілінде өз алдына дербес бөлтірік бөрік астында – деген көне фразеологизм өмір сүруде. Жалпы бөрік пен бөрі сөзінің байланысы туралы Е. Жанпейісов өзінің зерттеуінде айтып өтті [44, б.43]. Бұл сөздің бөрі сөзімен түбірлес екендігі көкпар бөлімінде айтылды.

Бөрік: құтұрма бөрік, қайтарма бөрік. Оның алдында, артында да қайыруға болады дейді М. Қашқари (548 бет). М-Ж. Көпеев камшат бөрік, тымақ бөрік, пұшпақ бөрік сияқты түрлерін атайды. Г.А. Алиевтіњ: Каждая названная лексическая единица является родовым наименованием для целой группы слов, которые различаются по дифференциальным признакам «внешний вид одежды» (формы, цвет), «материал», «сезон ношения», «мужская или женская одежда» и.др. – деп: баш кеjими (головные уборы) jаjлыг (платок) шал, баш шалы (шаль), дєсмал, лєчєк (косынка), башлык сияќты бас киімдерін атап µтеді. Мысалы: қарашай – балқар. «Бёрю атарык бёркюнден белгили» (Удалого по шапке видно), «Бёркю аманны бети аман»; киргиз.: («У кого шапка плохая, у того лицо плохое») (Отаров, 1978: 31-32) тебетей кийгендин намысы; (мужское достоинство) тебетейингер бар эмести? (вы же как никак мужчины?) (К.Н. Юдахин, 1965: 717) Салыс. Бөркүнү көjә атмаг – папагыны көjә атмаг (бас кимін көке атпақ) [45, б.13]. Ж. Манкеева бөрік (кәмшат бөрік) т.б. киім атауларының шығу тегіне зер салған [46, б.41]. Осы орайда, шоқ (чокъ) – қалмақтар киетін бас киімнің ерекше түрі. Мұндай бас киімді кию ерекше мәртебе саналған. Оны көбіне губернаторлар киген (Будагов, 494).

Түйін. Бөріктің: камшат бөрік, пұшпақ бөрік, тымақ бөрік сияқты түрлері болған. Мәшһүр-Жүсіп ханның киген бөркі сияқты бас киімді қолданған. Бөрі > бөрік. Бөрік сияқты тақия да бас киімнің бір түрі.

Тақия. Пешпент ойдым мақпалдан тақия, бөрік, үкі шоқ! (Қобыланды, 105); Шоњ би аќын Саќауѓа алдымен мына Шондыжанѓа µлењ айтып, басындаѓы таќиясын алып ки! (М-Ж., 85); Жасырѓан Таќияњды тастап, сєукелењді ки деп кµп жалынады, ќыз б±ѓан кµпке дейін кµнбейді (Алтынсарин – 181); Ќылышпенен шабысып, Балдаѓы ќолда ќалысып, Онан айла болмаса, Таќиядан бас ш±ќып, Тартып алып берісіп; Сонан таќиядан бас ш±лғысты, Манастайын батырыњ ашып оны берді дейді (Манас, 342-343); Біз сіздіњ тіліњ сыйлап барамыз деп, Ќызыл таќия сый – сипат киіп алдыќ (ЌКБС, 29);

Таќия мен тµбелдірік сµзін бірге ќарастырѓан жµн бе деп ойлаймыз. Себебі, екі сµздіњ де шыѓу генетикасы бір сияқты. Оның өзіндік себептері де жоқ емес. Тіпті, сыртқы формасы жағынан да ұқсастық табуға болады. Л. Будагов: ќаз. توبة тµбе (ÿ) тµба توبا,тие تبه, дж. توبا тµбе,تيبه тµба, тиба تيبا, тµба تيبا, تَوبه т‰рік. Ад.те تبه, тµе دبه 1) жоѓары, тµбесі, таудыњ басы, ќ±зар шыњ, тµбе; тµбешік, дµњес, ‰стімен, бетімен, таудыњ тµбесі, тасы, тиесі, ‰йдіњ шатыры, тµбесі, тµбешік, Ценк. Изь SL= тµбетейка: телпек (шєпкі) адамныњ тµбесіне киіп ж‰ретін бас киімі; (ќырѓ. Тюбетей – деп ‰шкіл келген бас киімді айтады, немесе онша ‰шкіл емес біраќ жиектері асыл тастармен, ќымбат матамен кµмкерілген бас киімді де ќосады (тµр, тµбек). Тµбе. Іленіњ жолы, ќырѓ. Тµбешік жер бетіндегі аздаѓан шыѓыњќы жер, тµбе, ќырѓ. т‰бек, µзенніњ б±рылыстаѓы саѓасы, жер бетініњ бедері, жабу, жасау, шатырын жасау, дж. Басынан ±ру, ќырѓ. тµбелесу, 2) башќ. Ќырѓ. Тµбе-сая – жайға бµлінген жер, 3) алт. тобе - ќаќпа, бекініс (384); тат. (тэпэ = төбе ) вершина, холмъ сияқты мағыналарын көрсетсе [8, б.384-553]. Ќ. Ж±банов дµңгелек – тµбе – тау – термен («дµњ» сµзініњ де б±ѓан ќатынасы болуы керек – дейді. Е. Бекмұхаметов таќия (а) (таќия). Сырып кестелеп істелген, тµбеге ѓана киетін ж±ќа дµњгелек бас киім [Тюбетейка (маленькая круглая шапочка, облегающая темя)] (Ќазаќ тіліндегі араб-парсы сµздері. 1977: 165 б). Л. Рүстемов таќия- а. таќийє: шапочка, вид головного убора-тюбетейка, круглая или островерхная шапочка с вышитыми или ткаными узорами (Казахско-русский толковый словарь арабско-иранских займствованных слов. 1989: 268). В. Радлов сөздігінде тебäтäі шапка, тюбетейка – деп түсіндірілген [17, 1120]. Тюбетейка -и, ж. маленькая без тулби и полей узорчатая восточная шапочка, облегающая голову. II прил. Тюбетеечный, -ая, -ое (ТСРЯ. Москва, 1999: 818). Тµбетейін ќолѓа алып, Тынып ж‰рген солањдар (Манас, 293). С. Аманжолов: тµбелдірік – (проф): шыѓырдыњ арќалыѓы (перекладина чигира). Тµбелдірік- в литературном языке не употребляется, а на западе оно озночает: поперечный ремень узды, перетянутый над челкой. К-р. Сл., 1950, 223; 1954, 374; Тµбелдірік: капор (капор). Г.О. «А.К.», 219; Тµбетей: кепеш, жас баланыњ таќиясы (тюбетейка маленького ребенка). Шев. ГО. [24, б.414]. Тебетей: төбетей, тақия, кепеш (тюбетейка, аракчин) н Ур.ЗКО. (С. Аманжолов, 410). Р. Шойбеков: тµбелдірік–сєукеленіњ тµбесіндегі тєж сияќты єшекей, бергек (Бас киімдер және оның әшкейлері, 1991: 51). Абайда бергек дербес бас киім ретінде қолданылған. Қызыл арай, ақ күміс, алтын бергек, Қызықты ертегіге көтермек (Абай, 74) *Бергек- шаршының үстінен жабатын сәндік жаулық.

Таќия. Зат. Сырып, кестелеп істелген, тµбеге ѓана киетін ж±ќа дµңгелек бас киім (ЌТТС, 320). Л. З. Будагов: каз. تاقيه таќия, кир. تاقيه таќия, тур, тәќие تقيه, дж. Тәќи تقي, тќқе تقه (а. طاقية таќиәһ) шапочка, тюбетейка (въ Казани تاقيهтаќия бываетъ вышитая, позументомъ на бархатъ, а простая называется توبه تاي тµбетай или келлеп‰шы كله بوش), скуфья ск‰пә شكوفه, на которую надвають чалму; тур. Даќие ќажсы طاقيه قابيجي плуть, мошенникъ (похищающій шапку, что по пер. даќиед‰з طاقيه دوز), дмир таќиесы دمير تقيهسي каска; кир. Таќиесы تاقيهسي бір бµлек بربولمق у двухъ одна шапочка – самая короткая дружба, нераздльность имущества двухъ друзей - деген (Будагов, 335). Тақия = تققه тәққе дж. (تاقييه) шапка (тқақ تَفلق к.сл.). тқы تَقي1) = дқе دخي2) дж. =تاقيه тақие [8, б.366]. Будагов кир. тәжің татарская тюбетейка, мковая шапка туркменовъ и узбековъ (Вамб.) – деген (1869: 374). Транскрипциясын жазған – автор.

Таќия – ерлердіњ жењіл бас киімі. Таќияныњ т‰рлері кµп. Биік тµбелі, тегіс тµбелі жєне ‰шкір тµбелі таќия т.б. Және де тақияның өз ерекшеліктері болады. Ерлер киетін таќияда тењге моншаќ, тана болмайды [47, б.13]. Оныњ есесіне олар «м‰йіз» «ат ерін», «шырмауыќ» сияќты µрнектерімен кестеленеді [48, б.63-95]. Биік тµбелі таќиямен тегіс тµбелі таќияныњ тігілуі бірдей. Ал, ‰шкіл тµбелі таќияны тіккенде оныњ етегін жалпаќтыѓын ‰ш елідей етіп тік тµрт б±рыш формалары тµрт б±рыш етіп ќиып алады. (Шањыраќ, 326). Н. Ж‰нісов Қараќалпаќстандаѓы ќазаќтар кепеш - таќия, тебетей дейді (Баласына кепеш сатып алды) [49, б.86]. ¦мтылады ќыздарѓа, Кепешін тартып шекеге (Алпамыс, 210); «Казахский народный костюм»: 60-таблицада таќияныњ екі т‰рі берілген. Бірі – ‰шкіл тµбелі. Екіншісі – жайдаќ тµбелі (1958: 72).

C. Е. Малов сөздігінде: таќа, таќаѓа, таќаѓы, таќаќы `курица`; ќызыл таќаѓы `рыжая курица`; таќа йыл `год курицы`; таќаныњ ойа `куриное яйцо` деп берілген [11, б.110]. Тµбе-1.зат. Топыраќтан, ќ±мнан немесе тастан ‰йіліп ќалѓан биік дµњ жер. Тµбе. II. Зат. 1. Бастыњ ењ ‰стіњгі бµлегі, ‰сті (ЌТТС, 365). К.К. Рысбергенова: Оронимические термины тµбе, жал используются и при характеристике песчаного рельефа: тµбеќ±м, ќ±мтµбе «песчаные холмы», образованные в результате деятельности ветров (Рысберген., 1993: 10). С. Маловтыњ сµзіне орай кестені былай ќ±руѓа болар еді: тµбе > таќа > таќаѓа > таќаѓы > таќаќы > ќызыл таќаѓы > таќия > тµбелдірік. С. Маловтыњ ќызыл таќаѓы да осы маѓынаны берген. Таќия > тµбетейка орысша фонетикалыќ µзгеріске т‰скен сµз. Тµбе + тей + ка ~ тµбе ќазаќтыњ тµл сµзі, -тей эмоциональды-экспрессивтік рењді ж±рнаќ -ка орыс тілініњ ж±рнаѓы. Кµрпешка (кµрпе) сµзі сияќты т‰зілген сµз. А. Ж±банов: Но я склонен рассматривать в основном значении слова тай не возростное уточнение, (тай - жеребенок второго года – А. Ќ.) а лишь указание на молодость, так как то же слова я видел бы в суффиксе уменьшительности, ласкательности -тай в составе бала-тай (сынок), аѓа-тай (братишка), єке-тай (папочка), апа-тай (сестренка, мамочка), ќалќа-тай (милая, милый) и.т.д. По этому вполне законно оформление суффикса уменьшительности из формы тег, в виде тей (ср. тебетей – тюбетейка, төбе – верх, голова, макушка -тей – суфф. уменшительности) дейді [12, б.65]. Тай-тюбе-холм однолетнего жеребенка (Потанин, 129). А. Ысќаќов: Б±л сияќты сµздер тобы зат есімніњ эмоциялыќ жєне экспрессивтік рењдерді білдіретін ішкі категориясы есебінде есептелуі керек – дейді [50, б.145-146, 53-55]. ¤лі т‰бір -ки [40, б.45-46] кей жерде єлі де пайдаланады, сол сияќты -ка - да тілдік дамудыњ ќилы кезењінен µтті. Ол орыс тілініњ с тем же значением образуются имена существительные женского рода посредством суффикса -к -а… Посредством того же суффикса -к -а образуются названия предметов… [51, б.245, 29] орыс тіліндегі зат есімнен сµз тудырушылыќ, сµз т‰рлендірушілік ќасиеті бар ж±рнаќ -ка ќазаќ тіліндегі зат есімді сµзіне жалѓанѓан. А. А. Ниязгалиева имеются тюркские слова пришедшие через русский литературный язык. Например: доќа//даќа (рус. Доха) доѓа, шолан//шылан (рус. Кулан), тебетей (рус тюбетейка и. др. И слова, пришедшие через русские говоры, например: тырашпан//трєшмµњке (рус. Тарантас; шабата (рус. Диал. Чеботы), бµрдек (рус. Бурдюк), мажар (рус. Мажара) Тақияны орыс сөзі дейді (Русская лексика в казахских говорах, 1993; 12). Шабата // чеботы – жаз кезінде жұмысқа арнап, ағаштың қабығынан тоқылған жеңіл аяқ киім. Шабата аса ыңғайлы аяқ киім. Бұл сөздің Қостанай облысының кейбір аудандарында кездесетіні байқалады [32, б.86]. Е. Жанпейісов «Абай жолы» эпопеясында кездесетін к‰лєпара сµзіне тоќталады. К‰лєпара. ¤збекстанныњ кей жері, сондай-аќ, Б±ќарада т±ратын ќазаќтарда таќияныњ бір т‰рін к‰лє дейтін кµрінеді. Осындай, яѓни ќула дейтін бас киім атауы Т‰ркіменстан жаќта да кездеседі (Айдаров, 70) [37,б.130]. Ж. А. Манкеева да таќиядан басќа шошаќ тµбелі аќ ќалпаќты атайды [52, б.40]. С. М±ќанов: Т‰лкініњ п±шпаѓынан жасалатын бµрікті арќада «таќия» дейді [53, б.117]. Күлә > қула > кәллә (бас) сияқты тілдің даму жолын көрсетуге болатын сияқты.

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп мақпал тақия түрін қолданған. Тақияның түрлері көп болған соның – бірі қызыл тақия, қарқаралы тақия. Сары ±йѓырлардыњ таќаѓы да, ќазаќ тілініњ таќиясы да бір т‰бірден µрбіген деген жорамал жасауѓа болады. Төбе > тақия. Тақия сияқты кепеш те бас киімнің түрлерінің-бірі.

Кепеш. Р. Сыздыќова жењі бар кебенектіњ т‰бірін «кеп» болар дейді. Аталѓан т±лѓа т‰бірі ќазіргі ќазаќ тіліндегі «кептеу», «ныѓыздау», «таз кепеш» сияќты сµздерде саќталѓан. М. Қашқари кеп сөзін «Құтадғу білігте» қалып («форма») мағынасында жұмсалады (ДТС, 299). Е. Жанпейісов та бұл сөзге мән берген [37, б.78].

Алт. كب кепъ, образецъ, колодка, сапожная форма, нарядъ, одежда (монг. - кебъ - форма, модель) (Будагов, 1871: 111). Таз кепті* басындаѓы ж±лып алды, – М±нда таз, м±нда айналып ќара! – депті (ҚКБС,62 бет) *Кеп – бас киім деп т‰сінік берілген. Таз (тас (-з) кепті > тас~тәж. Бір ќызды кеп кигізіп ќыздар ќосты, – Осыныњ кім екенін біліп кел! – деп (ЌКБС, 66 бет); Ұмтылады қыздарға Кепешін тартып шекеге Самайын жүр жасырып (Алпамыс, 216 бет); Екі сµздіњ бірінде соќыр дейсіњ, Кепиектіњ бар болса, басыњды жаз (М-Ж., 133). Кепиектің – адамның басына қатысты айтылған. Кєпеш I. Зат. Ес. (Орын.: Ад., Бµр.). Жас баланыњ бас киімі (Ш. Сарыбаев, 275 ); Будагов: сиб. тат. кеп // кэпъ (кебін//кэби) = киім (Будагов, 413). Кембес, кембеш `украшение у женщин` (из костяшек и пуговиц, носимое на спине и груди); см. Пеш, кем. Ср. РСл., IV, 1288, 1292, 1294; Ср. Кен `прекрасный`, `красивый`, `убранство`. РСл., II, 1073, алт. Вербицикий, 169. (Малов, 66). Тур. كبنك Кепенекъ – 2) одежда, надаемая во времия дождя. 2) простон. бабочка (Будагов, 112). Мына төмендегі сөздердің дыбысталуы мен мағыналарының жақындығы олардың бір түбірден өрбігенін білдіреді: қап, қабық, кебек (кеуек), қауыз (ыз-кішірейту), қам-а, киім (киіт), хабар (татарша, бізше істе деген мағынада), қауық (асқабақ), кеуек (кебек), қақпа=қап+қа (қ/п) (құманның қақпағы), кеп (ішің кепсін), кеп-кепеш (таз кепеш); кеп-кебін кию; кебін (Қ. Жұбанов, 124).

Демек, таќия сияќты кеп те бас киімніњ орнында ж‰рген. Кей жерде кепеш дейді. Кеп > кебін > кепеш сµздері де таќиямен семантикалыќ жаѓынан байланысты. Кепенекъ, кебін, кебіс сөздері де генетикалық жағынан тығыз байланысты. Кебін киген келмейді, Кебенек киген келеді (Мақ.) Кебенек-«панцирь, кольчуга» (Ә. Қайдар. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы, Ана тілі. 1998: 37 б.). Кебенек > кебін сөзімен де түбірлес сияқты. Ешкіні кебенек – дейді. Кебенек келгір тіркестері де осы кеп > кебін > кебенек > тері байланысты сияқты. Көрде жатып «аһ» десем, Кебінімді өртеп құл қылып (М-Ж., 54); Алды уәзір қолына кебін, кетпен (М-Ж., 150); Өліктен ұялмастан кебін сұрап (М-Ж., 75);

М-Ж. Көпеев кебін сөзінің орнына бөз сөзін де қолданады: Бөз жауып, бір ағашты, Өлікті аманат қып мойын бұрды (М-Ж., 149); Тері телпек. Тері телпегі: Түсіп қалды бір жерге, Басынан тері телпегі (Қамбар, 326); Телпек: тақия (татарская тюбетейка). Ильм., 109; Ман. ГО. (С. Аманжолов, 1959: 411). Ә. Қайдар кебе «вид кольчуги, боявая одежда» мына варианта кездесетін: кебе // кебене // кебентай; тон «верхняя одежда» – деп жазады (Қайдар, 1998: 33). Осы кебе тон мен ақ кіреуке, тілла сауыт, сауыт (Мәшһүр-Жүсіп) себіл тон (оқ өтпейтін тон – Ш. Уәлиханов) тығыз байланысты сияқты. Ақ кіреуке сыймаған қайран жота Астында қара жердің жатамыз ба? (М-Ж., 50); Тілла сауыт кигізді Алтыннан салып жағасын (М-Ж., 267); Басына дулыға мен сауыт салды (М-Ж., 223); Тілә. п. чистое золото (Будагов, 738). Таза алтынмен қапталған сауыт – деп Мәшһүр-Жүсіп Көпеев дұрыс қолданған. Және жоғарыдағы айтылғандармен де семантикалық жақындығы бар.

Түйін. Демек, таќия сияќты кеп те бас киімніњ орнында ж‰рген. Кей жерде кепеш дейді. Кеп > кебін > кепеш сµздері де таќиямен семантикалыќ жаѓынан байланысты. Кепенекъ (Будагов), кебін, кебіс сөздері де генетикалық жағынан байланысты болуы мүмкін. Қалып > кепеш > кепиек. Кеп түбір тұлғасынан: әйелдердің тағатын әшекейі, бас киім, жаңбырда киетін киім, оқ өтпейтін киім, аяқ киімнің қалыбы – кебіс т.б. пайда болған. Кеп – теріні өңдеу болуы да мүмкін. Кепеш, тері телпек пен айыр қалпақ бір-біріне ұқсас бас киімдер. Таз кепеш > тас кепеш (тас сияқты жалтыр).

Айыр қалпақ. Ақбозатпен аңқылдап, Айыр қалпақ солқылдап (М-Ж., 185). Каз. قالباق, قالباق, قلبق, калпакъ 1) подать, дань. 2) тур. тат. колпакъ остроконечный, надваемый сверхъ тебетейки, вообще всякая шапка изъ войлока (تاتارلك كجهدن تاقياسنه درلر) въ тур. особенная шапка съ мховой опушкой; У кирг. родъ шляпы изъ войлока, высокой, конусообразной, съ загнутыми вверхъ полями (надвается сверхъ бараньей шапки даже въ жары; قره قالباق деген тайпаның да аты бар (Будагов, 1871: 21).

Түйін. Қалпақтың сопақша түрі де болған. Оны тақияның сыртынан киген. Мәшһүр-Жүсіп айыр қалпақ түрін қолданған. Жалпы, бас киімді теріден кептіріп, илеп, киізден, жүннен тоқыған, тіккен, жасаған. Айыр қалпақ сияқты малақай да бас киімнің бір-түріне жатады.

Малақай. Малақайын қолға алып, Басып жүрген солаңдар (Манас, 293). Каз. مالاخاي малақай, шапка съ ушками (Будагов, 199). Құлақшын п. كلاه кулах, кулах, шапка, головной уборь, кир.كلاه باره большой женскій малахай,زين كلا كلاززر кулакша, шапка, головной уборъ, шапочка надваемая на ночь, شب كلاهнемесе түркілердің әйелдер бас киімінің түрі (Будагов, 1871: 89, 133). Оның үстінде белін бүрген орысша ұзын тон, басында малақай бар еді (С. Мұқанов, 156); Малақай олонецктердің тілінде – махлай, махлак, махалай; монғ. Mala, gai `бас киім` дегенді білдірсе, қалмақша maхlä, тарша malaхаі түрінде айтылады (М. Фасмер. ЭСРЯ, 1967. II том. 562). Малахай – (С.И. Ожегов, 1984: 297; В.И. Даль, ТСЖВЯ, 1981, II том. 292).

Түйін. Малақай (мал + а + қай) түбір мен қосымшалардан тұрады. Мал а. 1. Богатство: 2. имущество, собственность; 3. деньги, капитал, денежный фонд; п. Товар-1 скот (Рүстемов, 183). Сауым>мал. Мал > тері > ақша. Малақай тұмақ сияқты қысқы бас киімнің де атауы ұшырасады.