Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
| Жарѓаќ пен жары `былѓары, ќолмен µњделген тері` сµздері генетикалыќ байланысы бар екендігі дау тудырмайды. Жарѓаќ, м‰мкін жар (ы) -ѓаќ кішірейткіш ж±рнақтың ќосындысынан жасалуы м‰мкін. Тув. Чарѓаш – ѓаш басќа кішірейткіш ж±рнаќ берілуі де ұшырасады. Б. Аталай жарѓаќ сµзініњ т‰бірі жар дейді де, неге екендігін т‰сіндірмейді. В. Банг yarγaq туынды ж±рнаќ -q (yarγa) (гипотикалыќ) етістіктіњ негізі деп есептейді. А. Вамбери чагты жарѓаќ `жалтыр µњделген тері` дегенге жаќындатады немесе жар `жалтылдау, кµзді ќарыќтырады` – деп ешќандай лингвистикалыќ т‰сінік бермеген. Жары (ќ) сµзі кµптеген т‰ркі тілдерінде `жалтыр, жылтыр, кµз ќарыќтырады` деген мағына береді. Жарѓаќ пен жары (ќ) сµздері семантикалыќ мағынасы µте жаќын сµздер. Жарѓаќ сµзі т‰рік., ќ±м., ноѓ., тат. диалек., башќ., ±йѓ., алт., ќќалп., ќазан диалек., шыѓыс. т‰рк., шаѓ., жарѓаќ; йа (р) ѓаќ ±йѓ., жарѓаќ ќырѓ., тат., диалек., жарѓаќ ќаз., ќќалп., д`арѓаќ алт. с`урхах шув., йалхах шув.;
Ал, жарыќ сµзі: Жару етістігінен -ќ ж±рнаѓыныњ єсерінен істіњ нєтижесін, іс-єрекеттіњ сипатын кµрсететін сµздер µте кµп тараѓан: мысалы: йарыќ т‰рік диал. Маш.151, Кур. I. 178, т‰ік. Диал. DD 3, 1484, кар.к., кум., Мох. 6, Сат. 37, ноѓ., тат.диал. Тум. ЗС 120, бащ. Диал. Юс. А. 163, Мал. ПМК 95, КW 116, Ettuh. 279, Zaj. Bulg. I 24; йарык кар. Г.; йарык кар.т.; КW 116, Schütz АК 302; йаруќ ±йѓ., диал. Jarr. 150, Zen. II 9496 LNC 2446 NN VII 1036 Uig. III 37, Diz. 146, MA 562, Бор. ЛТ 147, Abu H. 121, Aф 0115, т.б. [22, 134-142]. Н. А. Баскаков: яруг < jaruy тюркского происхождения, в различных фонетических вариантах встречается во многих тюркских языках: др.-тюрк. jaruy – jaruq `разрез, трещина`, jaruq `область паха; место раздвоения`; в более поздних языках, например чагат. jaruq `щель, трещина, расселина`, и современных языках, например ног. jaruq `трещина, щель, расщелина горы` и др. Слова это семантически связано, с одной стороны, со словами jar- ~ žar ~ džar-, обрыв, крутой берег реки, крутизна`. Слова jar- ~ žar ~ džar- `раскалывать, разрубать, расщеплять` и jar- ~ žar ~ džar-`обрыв, крутой берег, крутизна, овраг` (қараңыз: жәрмеңке, жәмшік, жамбыл, жамбы, балта, қылыш т.б. бөлімін – А.Қ.) генетически восходят к единой синкретической основе. Производное же слова jaruy – jaruq структурно представляет собой сочетание основы глагола jar- ~ žar ~ džar- `раскалывать, расщеплять, разрубать и афф. –uy/-uq, -yү/-ik, -q образующего имя результата действия jaruy – jaruq `расселина, обрыв, овраг` (т.е. то. Что является результатом расщепления, раздвоения) (Баск. 1985: -С. 108). С. Малов: йылтыр- `шкура барашка`; казахск. Тат.: ільтір `мерлушка`; команск.: *єльтірі. РСл., 1, 826 [11, б.47]; Ж‰йріктіњ тері кеппес, с±лудыњ жидіген ќара *елтірісі кеппес деген бар ѓой (М-Ж., 32); Ендігі жерде ішін-ара ѓана мысал келтіретін боламыз. Дарыќ - алт., чарых – хак., чарыќ – тув., б±лар: `шаммен ќамтамасыз ету`, `жарыќ`, `шамныњ сєулесі`, жылтыр`, ашыќ аспан`, `ашыќ`, жарыќ ќылатын`, жар±ќ-ж±рќ`, сєулелену`, `ашыќ т‰сті`, `кµњілді`, тым ашыќ т‰сті`, `±шќын шашу` сияќты бєрі де семантикалыќ жаѓынан мағыналы сµздер. Демек, жарѓаќ пен жарыќ сµздерініњ т‰бірі жар болѓан болуы керек. Ж. Манкеева жарѓаќтыњ кµне мағынасы `тазалау`, `аппаќ`, `ашыќ` дейді [52, б.39]. Онда жарғақ лексемасы расында да жарыќ сµзімен семантикалыќ жаѓынан µте жуыќ сµз болѓаны. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|