МӘШҺҮр-жүсіп шығармаларының этномәдени аспектісі 5 Том
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев темір кебіс
жүктеу/скачать 4,49 Mb.
|
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев темір кебіс, кебіс мәсі, шоңқайма өкшелі етік, қара етік, көн етік, сары етік аяқ киімдерін қолданады [15, б.150-151, 221-222, 21, б.530, 22, б.235, 2, б.95-96, 17, б.23-24, 7, б.238]. «Ақ кіреуке» – сауыт түрі. Ақ кіреуке сөгілді, Жалғай алмай келеді. (Мәшһүр-Жүсіп., 203); Көбе, кіреуке, сауыт бұлар мағыналары жуық сөздер. Көбе – батырлар киетін сауыт, оның екі түрі болады: бірі – жүректің тұсын, білекті, тізені, иықты садақтың оғынан, қылыштан қорғау үшін жалпақ темірден жасалған сауыт; екіншісі – бүкіл кеудені қорғау үшін тырнақ көбесіне ұқсас қола не мысты қатпарлап тізіп немесе металл шынжырларды (шығыршықтарды) біріктіріп, көйлек тәріздес етіп жасалған түрі, кейінірек көбенің жеңіл көкірекше түрі шыққан. Батырлар мінетін аттың да арқасы мен жонын, қабырғасы мен мойнын түгелдей жабатын көбелер де жасалған (ҚСЭ, 5-том, 642-643). Ал, сауыт – «садақ, қылыш, найза» т.б. осы сияқты қару-жарақтардан қорғануға арналған киім. Ол ұсақ темір шығыршықтарды бір-бірінен өткізіп тоқылған тордан қысқа жеңді жейде түрінде жасалады. Сауыттың дулығасы, мойынды жабатын далбағай сауыт, қол сауыт, аяқ сауыт жеке тоқылады (ҚСЭ, 10-том, 63). Бұған қарағанда, сауыт – көбенің екінші түрін атайтын сөздің бірі, яғни көбе сөзінің синонимі. Кіреуке – ерте замандағы соғысқа киетін сауыт, оның басқа сауыттардан айырмасы кеудесінде, арқасында, білек үстінде темірден немесе көзеден істелген шарайнасы болған (ҚСЭ, 6-том, 181). Батырлар жырында: Бадана көзді кіреуке, Мұны саған береді, Баса келіп кисейші («Ер Тарғын»). Үстімдегі ақ сауыт, Ақ кіреуке бек сауыт («Ер Қосай») [23, б.203, 4, б.70-71]. «Орамал» – әйел басына салынатын белгі. Әбжыландай толғанып, Ақ орамал қолға алып (Мәшһүр-Жүсіп., 217); Орамал кір боп жатыр он бес батпан (Мәшһүр-Жүсіп., 87) т.б. Сәлі, орамал басына салындырдым (Мәшһүр-Жүсіп., 11); Орамал: плотокъ, пеленка; головной плотокъ (Радлов; 1053); Күндік. Көйлек киіп басына салды күндік, Қылғанына құдайдың біздер көндік (Мәшһүр-Жүсіп, 44); Күндік – күн – арапша шәміс, шәмсия (күннің көзі) – деген мағына береді. Күндік сияқты түндік те қолданылған: Орамал қара түндік, сәлісі өрмек, Патшаға бұл сипатпен келіп тұрды (Сейфүлмәлік, 111). Бүркеншік. Жылау басылѓан кезде ќатындар Марияныњ µрулі ќара шашын тарќатып, шаршысын шорт байлап, аќ б‰ркейді жамылтып, теріс ќаратып, б‰йірін таянтты да ќойды (Шєкєрім, 533). Аќ б‰ркеншек салынып, Ала берен киген тау (Мәшһүр-Жүсіп., 38); Бүркеншігін анасы жұлып алды, Бар –ақ келді! «а!» деуге есі танды (Мәшһүр-Жүсіп., 46); Шәкәрім бүркеншік сөзін бүркей – деп қолданған. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп орамал, күндік, бүркеншік, сәлі (шәлі) бас киім ретінде қолданған. Күндік (күн+дік) о баста күн (зонтик) күнқағар сөзінің шығуына себеп болған. Орамал мен жөргек, жөргем түбірлес сөздер сияқты. Ора > ~ өр > жөр. Күндік, қара түндік бас киімдердің түрі [7, б.223-224]. «Қанжар» – ер қаруы. Тастарының ішінде гауһар бар, Тілім – қанжар, тілінің жауһары бар (Мәшһүр-Жүсіп, 1 том: 265) п. [هنخار хәнджар: кинжал] – кинжал. Бернолак, қанжарын аузына тістеп жорғалай жөнеліп барып, жендеттердің жез тырнағына ілікті (Ж.Т.). Біздің ойымызша қанжар екі: қан және жар түбір сөздерінен құралған сияқты. Өйткені, заттың атауы өзінің уәжімен тығыз байланысты. Л. Будагов: қанжар – кинжалъ, вооруженный кинжаломъ – деп түсіндіреді (1869: 538). Қанжар зат. Екі жағы да жүзді, ұшы үшкір, пышақ сияқты қысқа сапты қару (ҚТТС, 33). Қанжар – пышаққа ұқсас екі жүзді үшкір қару (АТС, 372). Жалпы, араб-парсы тілінен енген сөздер байырғы түркінің өзінің төл сөздері сияқты. Мысалы: қанжар, қанжыға, қаншық бұлар түбірлес сөздер [20, б.156, 24, б. 538, 19, б. 33, 21, б.372]. «Отау» – үйленген жастардың кіші үйі. Атасы басқа жау жеңге, Отауға салып тастапты. (Мәшһүр-Жүсіп., 28); Радлов: блая новая юрта жениха; аk отау іd.; отау баіазысы подарокъ жениха за показаніе ему новой юрты. Отауа тÿсÿ ночеваніе въ первый разъ въ новомъ Отау т.б. – деп түсіндіреді (1893: 1103). ОТАУ I зат. Жаңадан тұрмыс құрып, енші алып бөлінген үй, кіші үй. Сүйіндіктің үлкен үйіне жақын тұрған кішілеу ақ үй бар, Асылбектің отауы болуға керек (М. Әуезов) (ҚТТС, 184). Отау лексемасы мен жасау сөзінің жасалу моделі бір. Мысалы, жасау – сөзінің түп-төркінін көрнекті этнограф Г. Бонч-Осмоловский «Свадебный жилища турецких племен и народностей. Л., 1926» – деген еңбегінде арабтың джис («приданный» мағынасында) және ау («үй») сөздерінің бірігуінен жасалған сөз деп түсіндіреді. Жасау (жас + ау) бірінші компоненті: jаш (жас) – 1) свжій, зеленый, сочный, влажный, свжее дерево (Радл., 1905: III, 240), jаs (ДТС, 245) – дегендегі жас (көк < көк өскін, көктеу) түркі тілііндегі көк ұғымымен байланысты – көк (жас) – от (көк шөп). Екінші компоненті: көне түркі тілінде «үй», «отау», «киіз үй» мағынасын білдіретін еv, eb, ef, üj, üv (ДТС, 189); ау – эвъ – дом (Буд., 1869: I, 215); осы түбірден өрбіген: ауыл//айыл//аал//авыл т.б. (Қайдар., 61) – үй бірігуінен «жасау» сөзі жасалған. Көктің синонимі от (жылқыны отқа қой, шөпті отау т.б.). От (өрт) алдамшы түбір тұлғасы сондықтан (отау) негіз бола алмайды. Демек, жасау мен отау семантикасы бір сөз болып шығады. jаш > жас > жасау > от > отау > отан (көк – тәңір). От (өрт) сөзінен туындаған үйдің иесі (отағасы) кейіннен пайда болған сияқты. От (өрт) – қаулап жану мен от (қаулап өсу) жағынан о баста семантикасы бір болуы мүмкін. Өйткені, тілімізде өртең және өркен мағынасы сәл де болса жуық сөздер сақталған. Jаs – (жасау) – «жаңа, су жаңа» (жаңа үй) – дегенді білдірмесе керек [23, б.28, 18, б.1103, 26, б. 240, 19, б.184, 24, б.215, 27, б.64, 5, б.61]. «Садақ» – қырық кез оқ, қару аттары. Садақ – Саржа. Төртеуі апарып сағымға садақтарын ілді (Мәшһүр-Жүсіп., 95). Тобылѓыдан жаќ ќылып, ж‰згеннен оќ ќылып, кµзіне кµрінгенді ќорек ќылып, ішіп-жеп оѓын ќ±ралайдыњ кµзінен µткізет±ѓын мерген болыпты. Мына баланы жебе ќылып бастарыња шаншыњдар (Мәшһүр-Жүсіп., 61); Зырылдауыќ тартты, жылќыны ќуып алды (Мәшһүр-Жүсіп., 45); Туѓан мен бір шоќ, Садаќќа салар сайман жоќ (ЌКБС, 67); Кµкенай садаќ тартты д‰рілдетіп, Ќаќ жарды ердіњ ќасын оѓы жетіп (Шєкєрім, 289); Қанға тойсаң саған серт! Бұлғары садақ, бұқар жай (Қобыланды, 70); Академик Є. Ќайдаров: В казахских же эпосах различается лишь несколько разновидностей луков по их внешному виду. Однако лингвистическая природа слова садақ представляет определенный этимологический интерес. Дело в том, что это слова считается производным от общей тюрко-монгольской корневой морфемы, встречающейся во всех алтайских языках, но в разном фонетическом оформлении. Так, в самом казахском языке наряду со словом садақ в знач. «лук» употребляются жақ / / жай, в уйг. я, узб. ей, азерб., туркм, яй, урянх. ая, кирг. жая, якут. саа, башк. йәйә, карач.-балк. джая / / садакь джая, хакас. кас. чачах / / охчаа, в тувин. эа / / ая «лук-самострел», алт. садақ «лук» яа «стела», ног. яй «лук», карақалп. садақ «колчан», дағ «колчан», хал.-монг., ойр.-монг. сайдақ / / садағ «лук», бур.-монг. һаадағ «колчан для стрел» и.т.д. (Қайдар., 34). Атадан туған мен бір шоқ, Садаққа салар сайман жоқ (ҚКБС, 67); Көкенай садақ тартты дүрілдетіп, Қақ жарды ердің қасын оғы жетіп (Шәкәрім, 289). М. Ќашќаридіњ сµздігінде: оќл±ќ – ќорамсаќ деп кµрсетілген (1997. 131); Оќл±ќ (оќ+л±ќ) л±ќ орыс тіліне енген «лук» сµзі болуы м‰мкін. М. Қашқари ұлұн – ұшы жоқ оқ; жебе (1997: 131). Л.З. Будагов: ќырѓ. جا жа = ياي жаќ лукъ (изъ которого стрляють),صاري جا сары жаќ желтый лукъ (т.е. желтый рогъ, натягиваемый на лукъ), лукъ башкирскій (425). Тур. п.سدق сдќ садакъ, дж. садаќ ساداق, сдаќ سداق кожаная сумка, въ которую кладутъ лукъ и стрлы, колчанъ съ отдленіемъ для стрлы, дж. садаќ, قيليج سادلغي ќияѓы ножны сабли: ќияѓы садаѓы мойнына асып ќойѓан повсивъ ножны сабли на шею, пришелъ (знакъ полного повиновенія и предаванія себя вол побдителя) (1869: Том. I. 622). Б. Қарағұлова Тарихи жырларда: саржа, сүңгі, датқа, қол, самғал, шерік сияқты көптеген әскери терминдерді кездестіруге болады – дейді (Қар., 21). Т. Байжан: Найменование метательного оружия: садақ (лук), разновидности: жай, жақ (лук), саржа (башкирский лук с инкрустациями), бұлғары садақ, бұхар жай (виды лука, купленные у блугар и из г.Бухары), көн садақ (лук с чехлом из толстой кожи), сақпан (праща) и.д. Саржа. Садаќ жаќ; ерте кездегі батырлардыњ саржасы. Саржасыныњ кірісі, Тартуѓа келмей ‰зілді (ЌЖ, 21); Бұлғары садақ, бұқар жай Тарта алмасам, маған серт (Қобыланды, 70). Саржа-лукь съ инкрустаціями изъ кости (В. Радлов: 1911, 4 т. ч 1. 340). Саржа – қару екендігін Ж. Досқараев қолдайды. Сарыжа – сүйек ойып әшекейлеген садақ, жақ (лук с костяными инкурстациями). Ильм., 156; Уб.КО; Ир.АО (Аман., 403); Саржа ататын қару емес, оны иініне қойылған сары сүйек – дейді Байжанов. Из этого ряда каждый из тюрко-монгольских языков может найти свое варианты, выражающие одно из четырех значений: «лук», «стрела», «колчан» и «лук и стерла» – дейді Ә. Қайдар. Р. Сыздықова садақ сөзі бір тілде қарудың өзін, екінші бір тілдерде оның тек футлярын, үшінші бір тілдерде осы қарудың өзін, жабдығын, сауытын қоса алғандағы жалпы атауын білдіретін болып қалыптасқан. Қазақ тіліндегі садақ сөзі – осы үш мағынаның үшеуіне де ие болып қолданылып келген сөз (Сыздық., 102). Жебе салатын қап, ол – қорамсақ. Қорамсақ. Қорамсақ – садақ оғының қабы. Т. Байжан да қорамсақты (колчан для стрел) деп дұрыс анықтаған. Ќорамсаќ قرمساق курамсакъ рагоносецъ, мужь обманутый женой т.б. маѓынасын кµрсетеді (Будагов, 51); кир.قورامساق курамсакъ. колчанъ со стрлами (74). Біз қорам + сақ деп екіге бөліп қарастырамыз. Қорам - алт. корумъ, корымъ розсыпъ, мелкіе камни, образоввавшіеся отъ обрушившейся скалы, قورومدا закласть мелкими камнями, 3) алт. коромъ противуположность времени, 4) якут. Битое кобылъе мясо, употребляемое якутами во время свадьбы; дж. قورومسغمق курумсагмакъ – сдлаться жертвой (Л. Будагов. 1871: 79). Демек, қорам түбірі қарсы жағын өлтіру сияқты мағынада қолданылады. Қорам сөзі қор (саба бөлімінде айтылды) қымыздың ашытқысы байланысты емес пе екен. Қор (запас) – деген мағынасы жағынан жақындығы бар сияқты. Сол сияқты, осы сөздермен мағыналас қазақ тілінде қора (мал қорасы) деген де сөз бар. Расында да, түбір тұлғасында тұрып-ақ қап (сауыт) деген мағынаны бере алады. Р. Сыздықова қорамсақ сөзі қорам түрінде де қолданылған, оның сақ компонентін қоспай да, «оқ қабы» ұғымын бере алатындығын аңғартады. Бухатын Базилхан: Поэтому такие термины как сағадақ//саадаг//садақ «лук», корумсаға // хоромсого // қорамсақ «кольчуга» и мн. др. имеют наиболее широкое распространение и как видно из специальных исследований бытуют в изучаемых тюркских и монгольских языках в самых различных фонетических вариантах – дейді. Ә. Ќайдаров сонымен ќатар ќорамсаќ сµзіне де талдау жасаѓан: Например: са/саќ в слове ќорамса /ќорамсаќ «колчан», -саќ в слове масаќ «наконечник стрелы», сай – в сай жебе, сай кез оќ – разнавидности стрел: жа // жай в слове сарыжа / сары жай (Қасы сарыжайдай керілген ЕТ, 363), жай в слове бұқар жай «инкрустированный лук бухарский», же в слове жебе «наконечник стрелы», жа и сақ в слове жасақ «вооруженный отряд, дружина», сақ в выражении сағы сыну «получить отпор, подвергаться удару» (Жаудың сағы сынып тұр – ХА) и.др. С.Е. Малов йа – `стрела` (не лук) оќ йа `стерлы и лук`. КБ, 16, 10: созвездие «Стрелец». РСл., III, I. (33 бет.). Оќ – `лук`; так теперь в сознании уйгуров; хотя по текстам для прошлого времени более подходит обыкновенное значение «стрелы». РСл., I, 988 (1957: 81 бет.); Л.З. Будагов тур ياي йаы яй, алт. يا йа., кир. جا жа., тат., ييه йие, جيهжие іеіе 1) лукъ для стрлъ. 2) тур. дж. ياي йаы созвздіе стрлецъ (قصص йѓѓы – 127), ياي يولي йаы, йоы пространство на выстрлъ изъ лука, ياي йаы, جكمك жќмы, قورمق ќормќ алт. кир. يا йа, جاتارتكق жайатмќ натянуть лукъ, ياي йаы босады يصمق ослабить лукъ до конца стрлы, йаы ќршамќ ياي كرشلمق приладить тетиву къ луку, кир. انالمغان جايه طانكدار аталмаѓан жайе ѓанќр ар неумющіе стрлять, удвляется луку – қазақша транслитерациясын біз жаздық (1871: 2 том: 346 ); Түйін. Қорамсақ садақ оғының қабы > қорам (қап, сауыт) + сақ (оқ) [7, б.319-320]. «Сары қымыз» – қазақ халқының ұлттық тағамы. Қымыздың бір түрі – сары қымыз. Алты атанѓа ќымызды артып барып, асќа барѓанда сабаны ‰йге орныќтырып, алты атанѓа артќан ќымызды ішісіне сол жерде ќояды екен (М-Ж. 2 том: 84); Мол болса жақсы ашиды қымыз қоры (М-Ж. 1 том: 92); Ет, сорпа болса кемдік қымыз шайдан (М-Ж. 1 том: 36); Қымызды қара саба сары қазы (М-Ж. 1 том: 42), Ќыр. кымызъ, ќмз, кумысъ (извстный напитокъ изъ кобыльяго молока); ќыр. қмздќ кымыздыкъ, щавель, башк. ќмозаќ комузлукъ, кислецъ трава, родъ капусты употребляемой башкирами по причин кислоты – қазақша транслитерациясын біз жаздық (Будагов (65). Ќымыз ( ќым + ыз ) ащы деген ±ѓымды береді. Ќымыз – арабша «хамуз» – дан алынѓан, мєні «ашќылтым ќышќыл», ќытайша «маниза» – жылќы с‰ті, монѓол-ќалмаќ «чигин» – деп атап, осыѓан ќарай ноѓай, ќазаќ, т‰рік, курд халыќтары «чигин яки «шеген» атаѓан, соњыра исламмен бірге арабтар келіп «хамуз» атап, б±л азѓана µзгерістерімен «ќымызѓа» айналѓан». Ќазір орыстар мен б‰кіл европалыќтар ќымыз деп атайды (Халид, 185). «Ќымыз» – атауын арабтыњ «хамуз» сµзімен шатастыруѓа болмайды. Ќымыз – т‰рік сµзі (Халид кітабына берілген т‰сінік, 296). Ә. Қайдар қымыздың дөнен қымыз (четырехдневный), тай қымыз (стригуна – двухлетки), құнан қымыз (трехлетки) сияқты түрлерін атайды (2003: 98). Якут тілінде ќыым (ќызыл) деген маѓынаны береді. Т‰рік тілінде ќымбат ( ќым + бат ) баѓалы деген ±ѓым береді екен. Демек, ќым сµзі `ащы`, `ќышќыл` деген маѓына береді екен де -ыз кµптік жалѓауы. -Ыз ќосымшасына байланысты М. Ќашќари: «Т‰ріктер ќ±рметті кісілеріне, жалѓыз болса да, бардыњыз дейді. М±ндаѓы -ыњыз негізінде кµптік маѓынаны білдіретін ќосымша. Оѓыздар б±ны ‰немі кµптік маѓынада ќолданады: бардыњыз деген бєріњіз бардыњыз дегенді білдіреді». -Сыњыз ќосымшасы морфологиялыќ ќ±рамы жаѓынан к‰рделі (-сыњ+-ыз, -сіњ+із) болып келеді. М±ндаѓы -сыњ //-сіз жіктік жалѓауыныњ II жаќтыњ жекеше т‰рімен т±лѓалас, ал -ыз, -із –діњ тегі туралы екі т‰рлі кµзќарас бар. Біреуі – м±ны т‰ркі тілдеріндегі кµптік жалѓауыныњ кµне т‰рі деп білу де, екіншісі – оны жіктеу есімдігініњ -сыз, -сіз ќосымшасынан дамыѓан, сонымен тектес ќосымшасы деп тану. Н. Жүнісовта осы ойды қолдайды (Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері, 1981: 72]; С. Е. Малов -ыз -`посылать, отпустить`; салвызып – тро ( < салып + ызып + тро ) `освободил`: -ыз как вспомагательный глагол для выражения неожиданности, быстроты действия. Вербицкий, стр. 459 (153 б) – дейді. Саумал. Мәз болып отырғанда саумал ішіп (М-Ж. 1 том: 36); Саумалды ішейін олай болса (М-Ж. 2 том: 125); ¤зімніњ аузымды кµбікті саумалѓа тигізген жануарым еді (ЌШ, 52); Бие саумал, с‰т – ќымыз Сапырып ќойѓан ішеді (ЌЖ, 1887. 19); Біреуді пана ќылып с‰йгенсіп, Мєз болып отырѓанѓа саумал ішіп (1т-36); Саумал сµзі де осы сауу етістігімен тыѓыз байланысты. Кейіннен саумал ќымыз, т‰немел ќымыз т.т. нуменативке ие болѓан дейміз. Саумал – жаңа сауылған сүтті қымызға қосу (Будагов, 693). Түнемел. Қымыздың түнемел түрі де неше күннің өткенін білетін уақыт өлшемі болған. Тюнемелю* все и каждый, Чтоб хозяевам хватило Угостит досыта званных (ҚКБС, 99). Тюнемель* – особый более крепкий, сорт кумыса (Тверитин. ҚКБС, 1935) [7 ] «Семсер» – найза қару. Семсер. Маған оң батасын берсін, қара қоржынын берсін, семсерін берсін (Мәшһүр-Жүсіп., 158); Семсерді берді қолына Алмас қылыш ілгізіп (228); Кир. سمسر сімсер شكشير сабля (Будагов, 635). Семсер – түркі тілдерінде ерте кезден қолданылып келе жатқан көне терминдердің бірі. Бұл сөз қарақалпақ тілінде семсер, қырғыз тілінде шамшар, ұйғыр тілінде шэмшэр, өзбек тілінде шамшир формасында қолданылып, «өткір, қайқы қылыш» деген ұғымды білдіреді. Семсер сөзі түркі тіліне араб, Иран тілдерінен ауысқан. Бұл сөз екі элементтен, яғни шам (тырнақ, тұяқ) және шир (арыстан) сөздерінің кірігуі арқылы жасалған. Найза негізінен қолданылу мақсаты жағынан түйрейтін, шаншыйтын қарудың түрі. Найза. Найза, шоқпар қолында, қылыш белінде (Мәшһүр-Жүсіп., 142); Найзаңның күміс шаптың қияғына (Мәшһүр-Жүсіп., 107); Аќ с‰њгі найза ќолында, Шеге жырау соњында (ЌЖ, 1887. 25); Наіза - копье (Радлов, 1905: 635). Сүңгі найзамен қатар бір қарудың атауы ретінде де жұмсалады. Шаншыйтын, түйрейтін қарудың бірі – сүңгі. Сүңгі. Қоблекеңнің сүңгісі Қызыл қанға боялды (Қобыланды, 72); Көтеріп салған көк сүңгі, Тіріде қанға тоймады (Ер Тарғын, 302 бет); Қара терге бұлғанып, Ақ сүңгіні қолға алып (Ер Тарғын, 290); Емен сапты сүңгімен Еңкейісіп шегініп (Қобыланды, 151 бет); Толғамалы ақ сүңгім, Шанша алмасам маған серт! (Қобыланды, 70); Ырғай сапты сүңгіні, Ырғай, ырғай салысты (Қобыланды, 67 б.); Жоѓарѓы жаѓыныњ биіктігі кісі бойы дейді. М±з болып ќатќан с‰њгі бар дейді (Мәшһүр-Жүсіп., 12). Алты қырлы ақ сүңгі, Оң қолына алғанда (Мәшһүр-Жүсіп., 180); Жасымнан сөз өнерін тудым ойлай, Сүңгідім көлден-көлге бойлай-бойлай! (Мәшһүр-Жүсіп., 124) Сүмбі мен сүңгі екеуі бір, дыбыстық өзгеріске түскен қару атаулары. Қарағай найза, қақ сүмбі Қолтыққа қынай қармайды немесе кәуірдің жүрек басынан Сүңгіні сонда салған дейді (Манас). Осындағы сүңгі қару атауы суға сүңгу тіркесіндегі сүңгі және сүлгі сөздерімен семантикалық мағынасы жуық мәндес сөздер деп ойлаймыз. Біздің ойымызша сүң+гі (пысқы, сүргі) түбір мен қосымшадан құралады. Т. Байжан сүңгі сөзі көне түркі жазуларында «түйрейтін қару» ұғымын білдіреді. Қарайым. сунгу, тат. сонге, ұйғ. сунук, түрік тіл. сонгі, башқұрт. хонго, ноғай суьнги, – «шаншатын, түйрейтін қару» – найза – дейді. В. Радлов: сÿнгÿ (сÿңгÿк) -1) копье, штыкъ – деп түсіндіреді. В.В. Радлов: сÿ войско – улуғ сÿ (АТ.) большое войско – деген мағына береді дейді (Радл., 794). Л. Будагов каз. кир سومبه سومبوсÿмбö, алт. сÿме, шомполъ (у ружья, монг. сумунъ) (Будаг., 649). Л.З. Будагов: тат. су 1) частица, показывающая въ именахъ качественныхъ слабость цвета, а при другихъ уменъшеніе или смсь напр. ќрасы черноватый, алт. кµс‰ многовато, ќомаќсы съ примсъю песку. 2) = су вода. 3) въ кир. = су. п. су., суы сторона, часть; близъ, къ, жарсу четыре стороны; четырех сторонній, суысы тутъ и тамъ (640). С.Е. Малов: су `вода`; аќ су `белая вода` (т.е. вода)`вода с молоком, употребляются при шаманских церемониях. Суалма `груша`; ачыѓ су `водка`; су телык `колодец` (букв. Водяная дыра); су кел - `затоплять`. АшмСл., ХVII, 171 и 205, 267: шыв, шу. РСл., IV6 743; Cу кит. Попов, 473: су черыѓ `войско «су» (какой – то отряд войска); чі жу `семь родов (костей)` (1957:105).. Ѓ.М±сабаев найзаныњ бір аты – кµне т‰ркілер тілінде с‰њгі. Оныњ арѓы тегі – су – жауынгер, ќол (войн) дейді. Сµйтіп, су, с‰+њ, с‰њ+іш+ті деген етістік кµне ескерткіштерде кездеседі (Мұс.,119). Иегірмі с‰њіс с‰њісміс (14), Табѓачќа йеті йегірмі с‰њ‰сді (36) (ЕДӘ). С‰њ‰к – с‰њгі, су – єскер (Айдаров, 156); Су – єскер (Ќашќари, 167). С‰њгі ќылыш (сабля). Тур. КО. (Аманжолов, 407); С‰њгі «пика», ее разновидности – толѓамалы аќ с‰њгі, алты ќ±лаш аќ с‰њгі, ырѓай сапты с‰њгі, тµрт ќырлаѓан кµк с‰њгі, асылдан соќќан аќ с‰њгі и др. (Қайд., 32). Найза – с‰њгі, демек, с‰њгі ќылыш емес, найза болды. С‰њгі мен су расында о баста бір маѓына берген сияќты. Су (єскер), жау ( д±шпан ), жауынгер ( жау + ын + гер ) жау (жањбыр жауу, су болу) арѓы тегі су «ішетін» сµзімен семантикалыќ жаѓынан байланысты сияќты. Су (ішетін) су (єскер ) болуыныњ бір себебі ќаптап келу, ќыру маѓынасымен байланысты. Топан су ќаптады. Кµне т‰ріктер ‰шін кµпке дейін ќалыњ нµпір жау, ќаптап келіп ќалѓан су сияќты елестеді. Сондыќтан олар єскерді «су» – деді. Сел, су тасќыны жеті ж±ттыњ бірі болып тегіннен тегін есептелмеді. С‰њгіні ‰шкір ќылып жасау керек деген ойдыњ µзі судыњ еріп аѓып барып ‰шкірленіп ќатып ќалуынан барып уєжденген ±ѓым, одан барып заттыќ мєнді сµзге айналѓан. С‰њгі сµзін «суѓа с‰њгі» деген тіркесте ќолданамыз. С‰њгі сµзі єр т‰рлі маѓынада ќолданылѓанымен, барлыѓыныњ т‰бірі бір сияќты. Жұбанов түркі сүңгі дегенді сүңгек дейді, ол сүйек мағынасында екендігін айтады (Жұб., 121). Сүңгек>сүйек қарудың сүйектен жасалғанын айтса керек. Су > сүңгі. Суылық>сүңгі>сүлгі лексемалары түбірлес сияқты. Сүңгі түйрейтін қарудың түрі болса, селебе шабатын қару [7, б.311-317]. «Күлдіреуіш» – шаңырақ басы. Күлдіреуіші күрт сынып көзіне қадалсын (Мәшһүр-Жүсіп., 40); Хан рұқсат берген соң, күлдіреуішінің басын салып берді («Аяз би» ертегісі). К‰лдіреуіш//кулдурауышъ – Кир كولدراوش перекрестные палки въ شانكاراق шањыраќ (см. اوي домъ) – (Будагов, 1871: II т. 161); Кир. دودهكيдодеге петельки изъ блой кошмы по низу въ которыя продвають радіусы изъ красной широкой тесъмы называемой күлдіреуіш. (Будагов, 570); Который делается круглым как большое колесо из березового дерева; он имеет перекрестные радиусы кÿлдроÿÿш (Ильм.). Палочки ршетки скрпляются ремешками изъ верблюжъей кожи, называемыи кµк кëкъ гл. Кµктеу скрпить такими ремешками, кµн скважины, въ которая продваются ремешки, ауќ или а±±ќ (уыќ) унины, выгнутыя палки выше ршетки, а±±ќ бау снурки, которыми привязываются унины къ ршетк; верхній конецъ унинъ четырегранно заостренный – ќалм, отсюда гл. ќалмы ау заострить унину; шањыраќ отверстіе кровли, куда вставлются концами унины; оно длается круглое, какъ большое колесо, изъ березоваго дерева и иметь перекрестные радіусы – к‰лдіреуіш (Буд., 165). жүктеу/скачать 4,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|