Өзін- өзі бақылауға арналған сұрақтар

2. Инновациялық жобаның құрылымын атаңыз?

5. Инновациялық жобаны әзірлеу формалары қандай?

7. Рay back period? Аverage rate of return? Debt cover ratio? Profitability index? Net present value? Internal rate of return?

8. Инновациялық жобаның тиімділігін бағалау әдістері қандай?
ix тарау. Инновациялық қызметтегі тәуекелдер

9.1. Инновациялық қызметтегі тәуекелдердің сипаттамасы, түрлері

9.2. Кәсіпорынның инновациялық қызметіндегі тәуекелділікті азайту жолдары

9.1. Инновациялық қызметтегі тәуекелдердің сипаттамасы, түрлері
Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі. 

Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мұндай жағдайдың туындауы салдарынан келесідей үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс, зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).

Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі бір шекте болжамдау және тәуекел  дәрежесін төмендету үшін шаралар қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады. Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің сыныптамасына тәуелді. Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты тәуекелдер екі үлкен топқа бөлуге болады:

• 
  таза
  
• 
  спекулятивтік.
  

• 
  табиғи
  
• 
  экологиялық
  
• 
  саясаттық
  
• 
  транспорттық
  
• 
  коммерциялық тәуекелдер бөлімі (мүліктік, өндірістік, саудалық).
  

Тәуекел белгісіздік шаруашылық етудің шарты екенінен кез келген шаруашылық шешімін орындау нәтижелерінің элементі болып табылады.

Кәсіпкерлік қызмет әрқашанда тәуекелмен бірге, ол факторлардың барлығымен негізделінген, олардың қызмет нәтижелеріне әсер етуін алдын ала дәл анықтауға болмайды.

Кәсіпкерлік тауарларға, ақшаға, өндіріс факторларына сұраныс-ұсыныстың тұрақсыздығынан, капиталдар қосымшасы саласының көп нұсқалығынан, бизнес және коммерция саласы туралы білімдердің шектеулігінен туындайтын экономикалық конъюнктураның белгісіздігімен байланысты.

Инновациялық кәсіпкерліктегі тәуекелді кәсіпкерлік фирмамен жаңа тауарларды және қызметті өндіруге, жаңа техниканы, технологияны әзірлеуге қаржылар салу кезінде пайда болатын шығын ықтималы ретінде анықтауға болады, олар нарықта күтілетін сұранысты таппауы мүмкін, сондай-ақ басқарушылық инновацияларды әзірлеуге қаржы салған кезде, олар күтілетін нәтиже бермейді.

Инновациялық тәуекел төмендегідей жағдайларда пайда болады:

1. 
   тауар өндірудің арзанырақ әдісін енгізген кезде немесе бұрын пайдаланылатынмен салыстырғанда қызмет көрсеткен кезде;
   
2. 
   жаңа тауарды құрған немесе қызметті ескі жабдықта көрсеткен кезде;
   
3. 
   жаңа техниканың және технологияның көмегімен жаңа тауарды құрған немесе қызмет көрсеткен кезде.
   

• 
  инновациялық жобаны қате таңдау тәуекелі;
  
• 
  инновациялық жобаны қаржыландырудың жеткілікті деңгейімен қамтамасыз етпеу тәуекелі;
  
• 
  инновациялық жобаны жүзеге асыру үшін қажет ресурстармен ағымдағы жабдықтаудың маркетингтік тәуекелдері;
  
• 
  шаруашылық шарттарын (келісім-шарттарын) орындамау тәуекелі;
  
• 
  аяқ астынан шығындардың пайда болу және табыстың төмендеу тәуекелдері;
  
• 
  бәсекелестерді күшейту тәуекелі;
  
• 
  кадрлармен қамтамасыз етудің жеткіліксіз деңгейімен байланысты тәуекелдер;
  
• 
  инновациялық жобаға меншік құқығын қамтамасыз етумен байланысты тәуекелдер.
  

Инновациялық жобаның мақсаттарын дұрыс таңдамау тәуекелінің пайда болуының келесі себебі тұтынушы нарығын қате бағалау болып табылады.

Инновациялық жобаны қаржыландырудың жеткілікті деңгейімен қамтамасыз етпеу тәуекелдеріне төмендегілер жатады:

1. 
   Инновациялық жобаны әзірлеу үшін қажет қаражаттарды алмау тәуекелдері. Осы тәуекел инновациялық тәуекел ірі ақша қаражатын талап еткен, ал кәсіпорын оларды ала алмаған ситуация үшін тән.
   
2. 
   Инновациялық жобаны қаржыландыру көзін таңдаған кезде кәсіпорында қаржыландырудың үш мүмкін нұсқасы болады:
   

• 
  жобаны өзін-өзі қаржыландыру;
  
• 
  қаржыландырудың сыртқы көздеріне тірек жасалады;
  
• 
  жоғарыда аталғандардың комбинациясын ұсынады. Тиісінше қаржы қаражатын алмау тәуекелі қаржыландыруды дұрыс таңдамау нәтижесінде пайда болады.
  

• 
  келіссөз жасағаннан кейін серіктестің шарт жасасудан бас тарту тәуекелі; шартты инновациялық фирмамен ең қолайлы не осы саланың кәсіпорны үшін кәдімгіден ажыратылатын шарттарда жасау тәуекелі;
  
• 
  шарттарды төлеуге шамасы келмейтін серіктестермен (контрагенттермен) жасау тәуекелі;
  
• 
  серіктестермен шарт міндеттерін белгіленген мерзімде орындамау тәуекелі, соның нәтижесінде жеткізу кестесін бұзумен, инновациялық жобаны жүзеге асыру үшін қажет жұмыстарды серіктестермен орындамаумен байланысты инновациялық кәсіпорындардың шығындары пайда болады;
  
• 
  үшінші тұлғаларға зиян келтіру тәуекелі, ол өзіне қоршаған ортаны ластау тәуекелін және инновациялық қызметті жүзеге асырған кезде азаматтарға рухани және материалдық зиян келтіру тәуекелі.
  

1. 
   құпия ақпараттың не фирма қызметкерлерінің кінәсінен не бәсекелестермен қолданылған өнеркәсіптік тыңшылық нәтижесінде таралуы;
   
2. 
   маркетингтік саясаттың мүлтіксіздігі;
   
3. 
   бәсекелестермен салыстырғанда жаңа енгізілімдерді баяу енгізу;
   
4. 
   өндірілетін тауарлардың ойда болмаған функциональды біркелкі жасандыларын салада ашу, онда осы фирма әрекет етеді.
   

Айталық, техникалық, дизайндық және маркетингтік шешімдерді патенттеу шарттарын қамтамасыз етпеу тәуекелі ойлап тапқандарды, технологияны жеткіліксіз «күшті» патенттік қорғау нәтижесінде пайда болады.

Инновациялық қызмет процесінде пайда болатын тәуекелдердің келесі тобы- бұл жабдықтаумен және өткізумен байланысты маркетингтік тәуекелдер. Осы тәуекелдер бірінші кезекте инновациялық жобаның техникалық ерекшеліктерімен негізделінген.

Әзірленген инновациялық жобаны өткізудің маркетингтік тәуекелдеріне төмендегілер жатады:

• 
  нарықты жеткіліксіз сегменттеу тәуекелі, ол көбіне жоғары сапалы және жоғары құнды жаңа тауарларды және қызметті әзірлеген және енгізген кезде пайда болады, нәтижесінде жорамал тұтынушылар оларды сатып ала алмайды, ал бұл өз кезегінде жаңа бұйымдарды жүзеге асыру көлемдеріне әсер етеді;
  
• 
  нарықтың мақсатты сегментін қате таңдау тәуекелі;
  
• 
  өткізу жүйесін және жаңа енгізілімді тұтынушыға жеткізу жүйесін сәтсіз таңдау себебінен жаңа енгізілімді сату стратегиясын қате таңдау тәуекелі;
  
• 
  жаңа тауарларға және қызметтерге не жетілдірілген сипаттамасы бар тауарларға тиімсіз жарнама жүргізу тәуекелі.
  

• 
  саяси
  
• 
  несиелік
  
• 
  инвестициялық және т.б.
  

Сондықтан инновациялық кәсіпорындарға біріншіден инновациялық жобаларының бастапқы кезеңінде, жобаны іріктеу кезеңінде мүмкін қателерді болдырмау үшін мұқият талдау керек.

Тәуекелді төмендету тәсілдерінің бірі- ол бір-бірімен тікелей байланысы жоқ әртүрлі инновациялық жобаларды жүзеге асыру үшін әзірлеушілер және күрделі жұмсалымдар күштерін таратудан тұратын инновациялық қызметті диверсификациялау болып табылады.

Тәуекелді келісім-шарттар жасау жолымен беру- инновациялық қызмет тәуекелін азайтудың әдісі.

Егер инновациялық жоба бойынша қандай да бір жұмысты жүргізу мүлде тәуекелді және мүмкін тәуекелдің шамасы инновациялық кәсіпорын үшін қолайсыз болса, онда ол бұл тәуекелдерді басқа ұйымға бере алады.

Инновациялық қызмет тәуекелін беру ережедегідей, келісім-шарттардың төменде келтірілген типтерін жасау жолымен жүргізіледі:

Құрылыс келісім-шарттары.

Мұндай келісім-шарттарды жасаған кезде құрылыспен байланысты барлық тәуекелдерді өзіне құрылыс фирмасы алады.

Құрылыс фирмасы кездесетін және объектінің құнын ұлғайтатын тәуекелдерге:

• 
  материалдарды жеткізудегі жаңылыстар
  
• 
  нашар климаттық жағдайлар
  
• 
  көтерілістер
  
• 
  құрылыс материалдарын ұрлау және басқалары жатады.
  

Машиналарды және жабдықтарды (лизинг) жалға алу.

Жалға алынған мүлікті пайдаланумен байланысты тәуекелдердің жартысы жеке меншікте қалады.

Мысалы: тәуекел, жеке меншікті физикалық зақымдау, мүлікке салық мөлшерін ұлғайту, объектінің коммерциялық құндылығын төмендету тәуекеліне жалдау мерзімі шегінде жалдаушы жауап береді.

Бірақ тәуекелдің салмақты бөлігі жалдаушыға жалға беру шартында арнайы жазу жолымен беріле алады.

Жүктерді сақтауға және тасуға келісім-шарттар.

Осы жағдайда берілетін тәуекелдер көлемі шарт жасайтын тараптар статусына және шартта айтылған талаптарға байланысты. Өнімді сақтауға және тасуға шарт жасай отырып, кәсіпкерлік және инновациялық фирма көлік компаниясына негізінен кездейсоқ, не өнімнің бұзылуына көлік компаниясының кінәсі бойынша байланысты статистикалық тәуекелдерді береді. Осы ретте өнімнің нарықтық бағасының азаюымен байланысты пайда болатын шығындарды, тіпті егер бағаның мұндай төмендеуі жүкті жеткізуді тежеуден болса да, инновациялық компания жауап береді.

Сату, қызмет көрсету, жабдықтау келісім-шарттары.

Тауарларды және қызметтерді таратумен байланысты шарттар, сондай-ақ инновациялық кәсіпкерлік фирмаға тәуекелді оларды беру жолымен төмендету бойынша кеңінен мүмкіндіктер ұсынады. Келісім -шарттардың мұндай тобына жататындар:

• 
  қоймада төмендетілмейтін қалдықты қолдау жағдайында кәсіпорындарды инновациялық жобаны жүзеге асыру үшін қажет материалдармен, шикізатпен жабдықтау туралы келісім;
  
• 
  инновациялық жобаны жүзеге асыру үшін пайдаланылатын жабдықтарды жалға алу, оның техникалық қызмет көрсетуі және ағымдағы жөнделгені кепілімен;
  
• 
  пайдаланылатын жабдықтардың өндірістілігін (белгілі техникалық сипаттамалардың) қолдау кепілі;
  
• 
  инновациялық қызмет үшін қажет техникаға сервистік қызмет көрсетуге шарттар.
  

Факторингтік операцияларда үш тарап қатысады: фактор – делдал, ол коммерциялық банк немесе өзге несие ұйымдары бола алады, сондай-ақ осындай қызмет түрін жүзеге асыруға лицензиясы бар басқа коммерциялық ұйымдар бола алады; жеткізуші-кәсіпорын; сатып алушы-кәсіпорын; факторингтің негізгі принципі – фактор-делдалмен өзінің клиент-жеткізушісінен оның сатып алушыларына талаптарды сатып алу.

Нақты фактор-делдал дебиторлық борышты сатып алады, екі-үш күн ішінде талаптардың 70-80% аванс түрінде төлей отырып сатып алады. Қалған бөлігі банк клиентіне оның шотына сатып алушылардан түскеннен кейін төленеді.

Факторинг өзінің қарыз міндеттерін фактор-делдалға беретін инновациялық кәсіпкерлік фирмаға кәсіпорынның несие тәуекелін азайта отырып, барлық төлемдерді алуға жүз пайыздық кепіл алуға мүмкіндік береді.

Инновациялық жобаны жабдықтау тәуекелін инфляциялық күту және сатып алудың сенімді оперативті каналдарының жоқтығы жағдайында төмендететін биржалық мәмілелер, жабдықтау тәуекелдерін азайту осы жағдайда тәуекелді келесі жолдармен беру есебінен жүзеге асырылады:

• 
  инновациялық жобаны жүзеге асыру үшін қажет тауарларды және қызметтерді сатып алуға опциондар алу, сосын оларға болашақтағы бағасы ұлғаяды;
  
• 
  бағасы өсетін тауарларды сатып алуға фьючерстік келісім-шарттар жасау.
  

Сақтандыру – экономикалық қатынастар жүйесі, қаражаттың арнайы қорын (сақтандыру қорын) ұйымдастыруды және оны қолайсыз оқиғалармен (сақтандыру жағдайларымен) байланысты әртүрлі шығындарды, зияндарды сақтандыру өтемін және сақтандыру сомаларын төлеу жолымен жеңу және өтеу үшін пайдалану (бөлу және қайта бөлу).

Сақтандыруда екі тараптың болуы міндетті: тиісті қорды құрумен және пайдаланумен көретін арнайы ұйымдардың; сақтандырушы және қорға белгілі төлемдер салатын заңды және жеке тұлғалар, сақтандырушылар, олардың өзара міндеттері сақтандыру шартымен сақтандыру шартына сәйкес реттеледі. Тәуекелді берудің барлық формаларынан шартқа толық жауапты тәуекел трансферіне қойылатын сақтандыру алады, өйткені инновациялық фирманың шығындарын жабуға арналған ресурстар кез келген басқа көзге қарағанда сақтандыру ұйымдарынан алынады.

Тәуекелдің сақтандырылатын түрі олардың статистикалық заңдылығы болған жағдайда, яғни шығын ықтималы анықталған төтенше жағдайлар үшін тән.

Тәуекелді төмендетудің маңызды факторы кәсіпкерлік фирманың инновациялық қызметін жоспарлау және болжау болып табылады. Тиімді болжау және жоспарлау кәсіпкерге тәуекел деңгейін төмендете отырып, экономикалық ауытқуларға немесе нарық коньюнктурасын алдын ала көруге және икемделуге мүмкіндік береді. Кез келген кәсіпкерлік құрылым ішкі тәртіп оған сыртқы негативті әсерлерге қарсы тұруға мүмкіндік бергенде өте тұрақты болып саналады.

Кәсіпкерлік тәуекелді төмендетудің ішкі көздерінің бірі фирма қызметкерлерін (персоналын) мұқият іріктеу болып табылады. Кәсіпкерлік фирмада көп адам істеген сайын олардың әрқайсысымен қабылданған шешімнен тәуекел артық, сондықтан ұйым басшысына кадр мәселесіне үнемі назар бөлу керек.

Фирманың кәсіпкерлік қызметтің қандай түрімен айналысатына қарамастан кез келген істе жақсы персонал қажет.

Табысты қызмет үшін аса маңызды басқарудың барлық деңгейлерінің менеджментіндегі жағдайлары келесідей:

• 
  өзгерістерге қарсылықты бейтараптандыру,
  
• 
  әртүрлі бастамаларды ынталандыру.
  

Кәсіпорында коммерциялық құпияны қорғауды ұйымдастыру инновациялық тәуекелді төмендету үшін аса маңызды. Кәсіпкерлік құпияны тиімді қорғау бірқатар шарттарды міндетті орындаған кезде мүмкін:

• 
  өндірістік, коммерциялық, қаржы мәселелерін шешудегі бірлік;
  
• 
  барлық деңгейдегі басшылардың құпия ақпараттарды сақтауды қамтамасыз ету үшін жеке жауапкершілігі;
  
• 
  арнайы іс жүргізуді, сақтау, коммерциялық құпияны жеткізушілерді тасу тәртібін ұйымдастыру;
  
• 
  коммерциялық құпияны құрайтын ақпараттарға рұқсаты бар тұлғалардың санын оңтайлы шектеу;
  
• 
  ҒЗТКЖ процесінде жаңа бұйымдарды жобалаған, өнімді сынаған және өндірген, келісім-шарттарға қол қойған кезде, маңызды іскер жиналыстар жүргізген кезде коммерциялық құпияларды сақтау туралы талаптарды орындау;
  
• 
  ұйым аймағына сенімді күзеттің және кіргізу тәртібінің барлығы;
  
• 
  әзірлеудің жоспарлылығы және коммерциялық құпияны қорғау бойынша іс-шараларды жүзеге асыру, қабылданатын іс-шаралардың тиімділігіне жүйелі бақылау;
  
• 
  коммерциялық құпияларды сақтау ережелерін орындаушыларды оқыту жүйелерін құру.
  

Кәсіпорынның коммерциялық құпияларын қорғаудың маңызды бағыты кадр құрамының тұрақтылығы. Егер білікті мамандардың құрамы жоғары тұрақсыздықтан ауысса, фирманың құнды әзірлемелері бәсекелестердің тегін олжасы болады.

1. 
   Тәуекел дегеніміз не? Оның қандай түрлерін білесіз?
   
2. 
   Инновациялық тәуекел қандай жағдайларда пайда болады?
   
3. 
   Инновациялық жобада тәуекелінің пайда болу себептері?
   
4. 
   Инновациялық қызметтегі тәуекелділікті азайту жолдары атаңыз?
   
5. 
   Инновациялық қызметтің тәуекелдерін төмендетудің маңызды әдісі қайсысы?
   
6. 
   Кәсіпорында коммерциялық құпияны қорғауды ұйымдастыру қалай жүргізіледі?
   

1. 
   Закон РК «Об инновационной деятельности» от 3.07.2002г.
   
2. 
   «Гос.программа форсированного индустриально-инновационного развития на 2010-2014 гг.» Астана 19 март, 2010г.
   
3. 
   «Карта индустриализации на 2010-2020 гг.» Астана 2009г.
   
4. 
   «Концепция инновационного развития РК до 2020 г.» Астана 2011г.
   
5. 
   Андиржанова Г.А. «Индустриально-инновационная политика РК» Учебное пособие. Алматы: «Экономика» 2011г.
   
6. 
   Агеев А.И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры. М, Наука, 2001г.
   
7. 
   Богокин А.Л. Стратегическое планирование и нововведения в корпорациях // Формирование стратегии и выбор приоритетов в научно-техническом развитии США //Сборник трудов ВНИИСИ, 2008
   
8. 
   Горшков В.В., Кретова Е.А. Инновационные риски. СПб, 2006 г.
   
9. 
   Инновационные процессы в менеджменте : сб. ст. VII междунар. науч.-практ. конф. - Пенза: Приволжский дом знаний, 2010г.
   
10. 
    Кубаев К.Е. «Инновационный бизнес» Учебное пособие. Алматы: «Экономика» 2011г.
    
11. 
    Лашкарева О.В. «Научно-технический прогресс и инновационная деятельность» Жезказган 2005г.
    
12. 
    Инновационный процесс в странах развитого капитализма / Под. ред. Рудаковой И.Е., М.: Издательство МГУ, 2001г.
    
13. 
    Кругликов А.Г. Системный анализ научно-технических нововведений. - Москва: Наука, 2001г.
    

14. 
    Гос.программа форсированного индустриально-инновационного развития на 2010-2014гг. (19 март, 2010г.)
    
15. 
    «Карта индустриализации на 2010-2020гг.» Астана, 2009г.
    
16. 
    Концепция инновационного развития РК до 2020г.
    
17. 
    Программа государственной поддержке инновационной деятельности, 23 март, 2006г.
    
18. 
    Краткий экономический словарь / Под. ред. Ю.А. Белика и др. М.: Политиздат, 2007г.
    
19. 
    Научно-технический прогресс: Словарь / Сост. В.Г. Горинов, В.Ф. Хали-нов. М.: Политиздат, 2007г.
    
20. 
    Акимов А.А., Гамидов Г.С., Колосов В.Г. Систематические основы инноватики. СПб.: Издательство “Политехника”, 2002г.
    
21. 
    Дорофеев В.Д. Дресвянников В.А. Инновационный менеджмент. Пенза: изд-во Пензенского гос.ун-та. 2003г.
    
22. 
    Ермасов, Сергей Викторович. Инновационный менеджмент : учебник для вузов / С. В. Ермасов. – М. : Высшее образование, 2007г.
    
23. 
    Инновационный менеджмент. Концепции. Многоуровневые стратегии и механизм инновационного развития. Под ред. В.М.Аношина, А.А.Дагаева. – М.: Дело, 2006г.
    
24. 
    Кенжегузин М.Б., Днишев Ф.М.,Альжанова Ф.Г. Наука и инновации в рыночной экономике: мировой опыт и Казахстан. – Алматы, ИЭ МОН РК, 2005г.
    
25. 
    Логинов В. Инновационная политика: меры по активизации. 2001г.
    
26. 
    Медынский В. Г. Инновационный менеджмент: Учебник / - М.: ИНФРА-М, 2007г.
    
27. 
    Научно-технический прогресс и экономика: Учеб.пособие/ И.В.Сергеев, И.И.Веретенникова, А.И.Сергеев; Под ред. И.В.Сергеева. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2004г.
    
28. 
    Научно-технический прогресс и экономика: учеб. пособие / И. В. Сергеев, И. И. Веретенникова, А. И. Сергеев. Под ред. И. В. Сергеева. М.: ТК Велби; Проспект, 2004г.
    
29. 
    Научно-исследовательская деятельность подразделений научно-производственного комплекса СПбГПУ. СПб.: Издательство СПбГПУ, 2003г.
    
30. 
    Оголева Л.Н. , Радиковский В.М. Инновационная деятельность предприятия: Учеб.пособие.М.: ФА, 2007г.
    
31. 
    Пригожин А.И. Нововведения: стимулы и препятствия (социальные проблемы инновации). - Москва: Политиздат, 2009г.
    
32. 
    По материалам Интернет-ресурса admhmao.ru
    
33. 
    Рубашный, Владимир Станиславович. Инновационный менеджмент и интеллектуальная собственность : курс лекций В. С. Рубашный. – М. : ФУАинформ, 2007г.
    
34. 
    Управление инновациями: в 3 кн. / под.ред. Ю.В. Шлепова. – М.: Высш.шк., 2003г.