модуль. Ландшафттанудың теориялық негіздері дәріс. Тақырыбы: Ландшафттанудың негізгі ережелері Мақсаты

Аймақтық және жергілікті геожүйелер жеке және типологиялық тұрғыдан зерттеледі.

Типологиялық жіктеудің объектілері әр түрлі таксономиялық дәрежедегі геожүйелер-трактаттар, трактаттар, рельефтер, ландшафттар, бірақ әр ландшафт таксоны үшін тәуелсіз жіктеу болуы керек екенін есте ұстаған жөн. Фациялар үшін де, трактаттар үшін де, ландшафттар үшін де жарамды бір классификацияны құру мүмкін емес, өйткені олар ерекше, жеке және жалпы, типтік ерекшеліктерді біріктіреді.

Қазіргі уақытта құрылымдық-генетикалық және геохимиялық классификациялар неғұрлым толық дамыған. Бірінші Арманд, Гвоздецкий, Исаченко, Милков, Николаев және т.б. екінші авторлар – Полынов, Перельман, Глазовская. Геофизикалық, геоэкологиялық, эстетикалық және басқа ландшафтық жіктеулерді жүргізуге талпыныстар бар.

Ландшафттарды жіктеуде 4 принцип немесе негізгі тәсіл бар.

1. Тарихи.

2. генетикалық.

3. құрылымдық.

4. позициялық (аймақтық).

Құрылымдық-генетикалық жіктеу геожүйелердің тарихын (эволюциясын), генезисін және құрылымын талдау негізінде олардың типологиялық топтасу тәсілін анықтайды. Ландшафттың тарихы мен генезисі олардың құрылымының ерекшеліктерін анықтайды. Өз кезегінде ландшафт құрылымы Геожүйенің эволюциялық шежіресі болып табылады, оны кеңістіктік және уақыттық тұрғыдан оқуға болады. Құрылымдық талдау жіктеудің мазмұнды негізін, оның барлық құрылымдық элементтері мен жүйелері бар ландшафт белгілі бір тұтастықты білдіретін оның маңызды негізін қамтамасыз етеді.

Жер бедері (нем. Landschaft, жер түрі) - жалпы мәдени мағынада жер түрі, ландшафт. Географияда бұл термин ғылыми мазмұнға ие болады және белгілі бір өлшемділіктің геожүйелерін көрсетуге қызмет етеді. Ландшафт-бірыңғай геологиялық құрылымы бар, рельефтің, климаттың, Топырақтың және органикалық әлемнің белгілі бір түрі бар, кішігірім геожүйелердің тән тіркесімінен тұратын генетикалық тұтас геожүйе. Ландшафт, бір жағынан, физикалық-географиялық (табиғи) аймақ, провинция, округ, аудан сияқты аймақтық геожүйелердің қарапайым құрамдас бөлігі болып табылады. Екінші жағынан, ландшафт-бұл рельефтер, трактаттар және фациялар сияқты кішігірім топологиялық геожүйелердің күрделі көп деңгейлі және динамикалық жиынтығы. Ландшафттар заттар мен энергия ағындарымен өзара байланысты, олар ашық типтегі геожүйелер.

Ландшафттың құрылымдық бөліктерінің – топологиялық геожүйелердің мәнін қарастырыңыз.

Жер-өзара байланысты жиынтықтан тұратын геожүйе қоныс. Ол ландшафт құрамындағы рельефті бөлуде негізгі рөл атқарады. Рельеф әдетте рельефтің мезоформасына сәйкес келеді. Мысалы, өзеннің жайылмасы немесе төменгі Жайылма террасасы жергілікті дәрежедегі геожүйелер болып табылады. Рельефтердің бұл тобында жер асты суларының бетіне жақын орналасуы байқалады, олар топырақ пен өсімдік жамылғысының ерекшеліктеріне белсенді әсер етеді. Сонымен қатар, Өзбекстандағы өзен террассалары ежелден егіншілікпен айналысқан, олар ауылшаруашылық жерлер болып саналады.

Қоныс-жер бедерінің мезоформасын алып жатқан және шығу тегі мен дамуы жағынан ұқсас бірқатар өзара байланысқан геожүйе.

Елді мекендер құрамындағы трактаттарды бөлу кезінде тау жыныстарының құрамы мен рельефке баса назар аударылады. Шатқал дәрежесіндегі жазықтарда сай-жыралар, жайылмалар мен жайылма үстіндегі террасалардағы ойпаттар, өзен атырауларындағы өзен, таулардағы өзендер мен бұлақтар, таулар мен қыраттардың әртүрлі бөліктері болуы мүмкін.

Фация – (латын facies – сыртқы келбеті) - табиғи компоненттердің толық біркелкілігіне ие, яғни тау жыныстарының бірдей құрамы, рельефтің бірыңғай формасы, бірдей ылғалдану және микроклимат, топырақтың бірыңғай түрі, өсімдіктер мен жануарлар әлемі бар ең кішкентай қарапайым геожүйе. Фации құрылады шегінде микроформ жер бедері.

Мысалы, жартастың немесе депрессияның түбін фация дәрежесінде бөлуге болады. Бұл ең ашық геожүйелер, өйткені олар көрші фациялармен өзара әрекеттесу кезінде ғана өмір сүре алады және дами алады. Олар сыртқы әсерге көбірек ұшырайды және олар құрамына кіретін үлкен геожүйелермен салыстырғанда тез өзгереді. Сондықтан экономикалық қызметтің геожүйелерге әсері ең алдымен фация масштабында көрінеді. Біріншіден, тиісті өзгерістер өсімдіктерде, жануарлар әлемінде, топырақта, кейінірек – микроклиматта, ылғал мен дренажда көрінеді. Тау жыныстары ең баяу өзгереді – геожүйелердің ең тұрақты компоненті. Экономикалық әсерді тоқтатқаннан кейін, фациялар біртіндеп бастапқы табиғи күйге оралуға тырысады.

Әр түрлі р анга геожүйелеріндегі табиғи жағдайлардың бірлігі мен тұтастығы олардың ғылыми зерттеулерінің өзектілігін анықтайды. М геожүйелерінің құрылымын, олардың дамуы мен ресурстық мүмкіндіктерін, биологиялық өнімділігін талдау Аумақты экономикалық пайдаланудың ең ұтымды, экономикалық тиімді және экологиялық қауіпсіз жолдарын іздеу мақсаттарына қызмет етеді.