Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| иырақ, иағұқ, иақын
сөздері нақты бір географиялық екі нүктенің (орынның) арақашықтығын білдіреді. Бұл сөздер кейде тік бағытты қашықтық шамаларға да қолданылады. Сонымен қатар абстрактілі арақашықтық ұғымдарын білдіреді. Әлем географиялық кеңістіктен құралады, соған ұқсас адамның ішкі әлемі де рухани кеңістік. Осы баламалы ұғымдардағы қашықтық ұғымдарын сипаттауға қолданылатын сөздер де ұқсас болады. Жоғарыдағы «қашықтық» ұғымын білдіретін лексемалар – негізінен, сапалық және қатыстық сын есімдер. Бұл сөздер белгілі ұғым аясында өзара тіресім құрап, «қашықтық» ұғымын сындық тұрғыдан жалпылама сипаттайды. Яғни нақты мөлшерлік мән емес, салыстырмалы түрде айтылған бағалауыштық мөлшерлік мән. Бұлар дербес тұрғанда сын есім деп танылғанымен, контексте нақты қолданыс тапқанда мөлшерлік семантикасы нақтылана түседі. Сын есімдердің бұл қасиеті қазақ тілінде де, орта ғасыр түркі тілінде де ұқсас. Мөлшер семантикасын білдіретін лексикалық бірліктердің ендігі бір тобы «уақыт мөлшері» микроұғымына жатады. Әдетте лексикалық бірліктердің көбі бір ғана мағынамен шектелмейді. Тілдік қолданыс барысында семантикалық өрісі кеңейіп, бір лексема бірнеше басты ұғымдарды тоғыстырып жатады. М.Қашқаридың сөздігінде «уақыт мөлшері» семантикасын білдіретін мәңгү // мәңгі, былдұр // былтыр, иыл // жыл, көш // сәт, уақыт сөздері кездеседі. Бұл сөздер де, бір жағынан, уақыт, мезгіл атауын білдірсе, екінші жағынан, сол атаудың уақыттық мәнін, мерзімін, мөлшерін білдіреді. Ғалым бұл сөздерге былайша түсініктеме береді: – Мәңгү // мәңгі, мәңгілік, шетсіз-шексіз. Бұл сөз әрі есім, әрі мәсдар. «Мәңгү ажұн // мәңгілік дүние». Жырда былай деп келген: Тұғұп тақы қалмады мәңгү ерен // адам мәңгі қалмайды, туса-туар, Ажұн күні иұлдұзы тұтшы тұғар // дүниенің күн, жұлдызды туар-тұрар! (МҚ, Т 3 -506); – Былдұр // былтыр (өткен жыл) (МҚ, Т 1 -516-517); – Иыл // жыл: бір иыл кешті // бір жыл өтті (МҚ, Т 3 -12); – Көш // сәт, уақыт: бір көш күдзгіл // бір сәт күткін, біраз күт (МҚ, Т 1 - 380). Сөздікте кездесетін бұл сөздердің ішінде меңгү сөзінің айрықша танымдық мәні бар. Түркілер танымында сан ғасырлар бойы жалғасын тауып келе жатқан, олардың уақытқа көзқарасын, тұрмыс-тіршілігінің уақытпен байланыстылығын танытатын үлкен менталды сөз. Көне түркі тілінде, «Күлтегін кіші жазуында» бұл сөз беңгү іл // мәңгі ел (КТк., 8) түрінде бір рет, беңгү таш // мәңгі тас (КТк., 11) түрінде үш рет кездеседі. Аталған сөз жаратылыстық дүниенің уақытпен 81 өлшенетін шегіне, өмір сүру ұзақтығына қатысты айтылып, шексіз уақыт семантикасын білдіреді. Ал кейде салыстырмалы түрде шекті, бірақ ұзақ уақыт семантикасын да білдіреді. М.Қашқари бұл сөзді « әрі есім, әрі мәсдар» деп береді. «Есім» дегенде заттың атауы емес, белгілі уақыт мөлшерінің атауы. «Мәсдар» етістіктің тұйық райы дегенді білдіреді. Соған қарағанда, бұл сөз де етіс негізді туынды сөз болғаны. Ал былдұр // былтыр, иыл // жыл, көш // сәт сөздері де мезгіл атауын білдірумен қатар уақыт мөлшері семантикасын білдіреді. Айталық, былдұр – бір жылдан көп емес уақыт, иыл – бір жыл уақыт, көш – белгісіз қысқа мерзім . Уақыт мөлшерін білдіретін мұндай сөздердің кейбірінде уақыт мөлшерінің нақты мәні болса, кейбірінде болжалдық мән болады. Уақыт мөлшері сематикасы ұдайы уақыт, мезгіл атаулары арқылы беріле бермейді. Кейде өзге сөз таптарының ауысып жұмсалуы, белгілі процесс пен заттың уақыттық шегі арқылы да беріледі. М.Қашқари сөздігінде мұндай типтегі сөздер де кездеседі және оның уақыт семантикасын ғалым жақсы түсіндірген: – жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|