Монография центр уйгуровед 13112019. indd

169
Bu dehşet ağır günde,
Ata ana olmadı.
Biz İli’den çıktığımızda,
Yanbulak’a tırmandık.
Kursağın içi yaman,
Kuru ekmeği paylaştık.
İli Yolu Heybetli
İli yolu heybetli, dostlarım,
İçtiği su şerbetli.
Düşmanları korkutan,
Ğani Batur gayretli.
Ğani Batur kendi hızlı dostlarım,
Hapishanede çok yattı.
Dertlere dayanamadan çıkıp,
Düşmana karşı olan,
Yaşa Ğani Batur!
Ğani Batur gibi er var mı dostlarım?
İli gibi yer var mı?
Ğani Batur çıkıp gelse,
Zalimlere can var mı?
Yaşa Ğani Batur!
Acayip yakışmış dostlarım,
Ğani Batur’un tumağı.
Düşmanları korkutan,
Ğani Batur’un tokmağı.
Yaşa Ğani Batur!
Uygurlar arasında “ırım” adı verilen ve sihrî bir özellik gösteren halk 
hekimliği, günümüzde özellikle yaşlılar arasında yaygın olarak devam 
etmektedir. Anne, baba ya da bir akrabadan el alınarak devam ettirilen 
bu gelenek, yüzyılların birikim ve tecrübesini içinde barındırır. Baş 
ağrısı, bel ağrısı gibi rahatsızlıklarda ve nazar değme, gebe kalamama, 

170
bebeklerin durmadan ağlaması türünden şikâyetlerde evvelâ bu kişilere 
başvurulmaktadır. Ayrıca Evliyağaç ziyaret edilip dilekler kabul olsun diye 
kapısına bez bağlanmakta ve Uygur kızı Naziğim’in mağarasında, dilekler 
yazıya dökülüp asılmaktadır. “Fala inanma, falsız da kalma” atasözüne 
uyularak kumalak falının açtırıldığı da görülmektedir.
Uygurların yaşadığı yerleşim yerlerinde, avlularda ve sokaklarda 
çocukların beş taş, mendil kapmaca, yüzüğüm kimde gibi oyunlar 
oynadıkları görülür. Âşık oyunu ise erkek çocukların en çok tercih ettiği 
oyundur. 
Uygurlarda “Meşrep” adı verilen eşsiz sanat okulu, geleneğin aktarıldığı, 
sanatsal etkinliklerin icra edildiği en önemli toplantılardır. Meşrep türkü, 
müzik, halk dansları, seyirlik oyunlar ile beraber halkın gelenek ve 
göreneklerini bir arada toplayan kültürel bir eğlencenin adıdır. Birkaç aile 
veya daha kalabalık toplulukların kendi aralarında sırayla yaptığı bu eğlence, 
Uygurlar arasında zamanla gelişip kök salmış ve bölgelere göre çeşitlenmiştir. 
Bireylerin sosyalleştiği ve toplumsal kuralları öğrendiği bir eğitim kurumu 
işlevini üstlenen meşreplerde, gençler bir taraftan misafir ağırlama, sofra 
serme, ikram ve izzette bulunmayı öğrenirken bir taraftan da müzik aleti 
çalma, türkü söyleme, meşrep meydanının kuralları gibi hususları öğrenirler. 
Bu toplantılarda her katılımcıya geleneği yaşatmanın gerekliliği, büyüklere 
hürmet etme, güzel ahlaklı olma, edep ve hayâ da hatırlatılır.
Meşrepler icra edildiği yerleşim yerlerinde, sorunlarının çözümü için 
de bir meşverettir. Bozuk yolların düzeltilmesi, yıkılan köprünün veya 
evin tamiri, ark ve kanalların temizlenmesi; yaşlı, yetim ve hastaların 
problemleri bu toplantılarda istişare edilerek elbirliğiyle çözülür. Doğu 
Türkistan’da çeşitli meşrepler icra edilirken Kazakistan’da “Ottuz Oğul 
Meşrebi” varlığını koruyabilmiştir.
Uygurların Türk kültürüne armağan ettiği eserlerden biri de mukamlardır. 
Bu mukamlar, Uygurların sevinçlerini, üzüntülerini, haksızlık ve zulüm 
karşısındaki çığlıklarını, geleceğe olan inanç ve umutlarını yansıtır. “Uygur 
On İki Mukamı” adıyla bilinen mukamlar, Uygur müziğinde belirli düzen 
ve kurallar içerisinde sistemleştirilmiş büyük ve hacimli müzik eserlerini 
ifade eder. Kazakistan Uygurları arasında doğunun namelerini batıya 
taşıyan bu mukamları sohbet meclislerinde, çeşitli toylarda, şenliklerde ve 
meşreplerde görmek mümkündür. Ali Şir Nevayi’nin, Fuzuli’nin, Zelili’nin 
gazellerini; Âşık Garib’in Tahir ile Zühre’nin namelerini; yüzlerce yıllık 
besteleri ve bestekârların ezgilerini mukamlarda görürüz. 

171
Uygur kültüründe müzik ve dans ayrılmaz bir bütündür. “Ussul” adı 
verilen dansların kökleri tarihin derinliklerine uzayıp gider ve her dansın 
ayrı bir hikâyesi mevcuttur. “Sama ussuli” adı verilen raks u sema, ilk 
kez 12. yüzyılın mutasavvıfı Yesevi’nin hikmetlerinde görülür. Bu dans 
günümüzde nevruz, Kurban ve Ramazan bayramlarında Kazakistan’da 
da icra edilmektedir. “Dolan dansı” bir başka anlam taşır bu ussuller 
içinde. Bir zamanlar göç edilmek zorunda kalınan Kaşgar’ı, Aksu’yu, 
Yarkent’i hatırlatır figürleriyle ve giysilerden figürlere aşkla, şevkle 
“Allah” nidalarıyla icra edilen bu dans, kültürel kimliğin önemli bir 
aktarım aracıdır. “Semavar” ve “kâse dansı” ise günümüzde toyların en 
büyük geleneksel eğlence unsurlarından biridir. Başlarında kâse taşıyan ve 
rengârenk ipek elbiseleriyle gözleri büyüleyen kızlar çıkarken ilk olarak 
sahneye, ardından başlarında semaver taşıyan erkek dansçılar görünür, bu 
dansçıların vücutlarında adeta sanatın ve maharetin dile gelip konuştuğu 
görülür. 
Resim sanatında yüzyılların eşsiz birikimine sahip olan Uygurlar, 
sayısız ressamın gayretiyle bu sanatı daha da ileriye taşımaktadır. Duvar 
resimleriyle asırlar önce başlayan bu sanat, günümüzde çok farklı teknik ve 
içerikle varlığını devam ettirir. Uygur ressam Ahmet Ehet’in tuvallerinde 
Kaşgar’ın arka sokaklarını, yıllar önce göç edilen güzel konakları ve 
yollarında asasıyla yürüyen aksakallı bilgeler dikkat çekerken Uygur 
ressam Venera Vazhitova’nın fırça izlerinde Turfan’ın karpuz tarlaları, 
Kaşgar’ın nar bahçeleri, Hoten’in ipek dokuma tezgâhları, Kumul’un 
mukam sarayı görülür.
Sonuç
Köklü ve zengin bir kültürel birikime sahip olan Uygurlar, farklı 
coğrafyalarda bu birikimini korumaya çalışmaktadır. Kazakistan’da Çin 
sınırından Almatı içlerine kadar uzanan geniş ovalara yerleşen Uygurlar, 
tarım, hayvancılık ve ticaretle yaşamlarını sürdürmektedir. Kazakistan’da 
belirli yerleşim yerlerinde yoğunlaşmış olan Uygurlar, somut olmayan 
kültürel miraslarını yaşatma ve koruma mücadelesi vermektedir. Sözlü 
kültür ürünleri, müzik, dans, geleneksel sohbet toplantıları olan meşrepler, 
mukamlar, doğum, düğün ve ölüm adetleri, geleneksel mimari gibi 
hususları içine alan somut olmayan kültürel miras, Uygurların Kazakistan 
coğrafyasında milli kimliklerini sürüdürmelerinde en önemli etkendir.

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: