Монография түркістан, 2010 жыл Пікір жазғандар: Ә. Жолдасбеков- педагогика ғылымдарының докторы,профессор

Даралық нақты ерешеліктерде көрінеді. Олардың шығу негізі-әр баланың өз даму жолының болуынан, жоғары жүйке іс-әрекетінің типологиялық бірегейлігінен. Осылардың салдарынан баланың сапа-қаситтерінде өзіндік белгілер таңба басады. Даралық түйсікте, қабылдауда, ойлауда, есте, қиялда, қызығуларда, бейімділікте, қабілеттерде, темпераментте, мінезде, яғни адамның барша психикалық болмысында байқалады. Даралық ерешеліктері тұлғаның дамуына ықпал жасайды, барлық сапалардың белгілі күйге келуі, негізінен, осы психикалық өзгешеліктерден.

Оқу-үйретім мен тәрбиеде балалардың даралық ерешеліктерін ескеру қажет пе? Әлбетте, ”ия” деп жауап бересіз. Бірақ, бұлай болмайды. Мамандар арасында бұл тақырыпта көп пікір таласы өрбіген. Бір көзқарастар –жалпы мектеп даралықты ескере алмайды, тіпті ескерудің қажеті де жоқ, әр балаға өз алдына мектептің икемдесуі мүмкін емес. Барша балаға мұғалім бірдей қатыныс жасаса, жетіп жатыр. Ұқыпты мен еріншек, дарынды мен қабілетсіз, әуесқой және ештеңемен қызықпайтын балалардың оқу-үйренімі мен тәрбиесінде қандай да айырмашылықтың қажеті жоқ. Бастауыш мектепті бітірген адам жалпы, баршаға бірдей білімділік және тәрбиелік стандартымен сипатталады. Бұл тұрғыдан Гегельдің мына пікірі өте дәлелді: “Адамдардың өзіндік ерекшеліктерін аса жоғары бағалаудың қажеті жоқ. Керісінше, ұстаз әр шәкіртінің даралығын мұқият зерттеуі қажет, оған икемдесіп дамыту керек деген пікір бос сөз, оның ешқандай негіздемесі жоқ. Мұндай қызметке тәрбиешінің уақыты да жетпейді. Ерекшелік отбасында қабылдануы мүмкін, ал мектепте өмір белгілі ережеге, жалпыға бірдей тәртіпке сәйкестендіріледі. Бұл жерде балаларды өз даралығынан ажыратып, жалпы талаптарды орындауды үйренуге, жалпы білім нәтижесін игеруге бағыттау қажет. Осылайша баланың жан дүниесін қайта құру- тәрбиенің мән мағынасы”.

Жаңаланған педагогика бұл мәселе бойынша басқаша бағытта ой сараптайды: тәрбие балалардың даралық ерекшелігін ескеруі және оларды пайдалануы қажет. Педагогиканың маңызды принциптерінің бірі ретінде даралықты тану - бала тұлғасын және оның өмір жағдайларын тереңдей біліп, мұны тәрбиеленуші дамуын басқаруда қолдана білу әр мұғалімнің міндеті. Даралық бағыттағы педагогика тәрбиенің мақсаттары және негізгі мазмұнының жеке баланың икемделуін көзге ұстамай, педагогикалық ықпал формалары мен әдістері мүмкіндігінше жоғары тұлғалық даму деңгейін қамтамасыз ету үшін даралық ерекшеліктерге сәйкестендірілуі қажет. Даралықты бағыт әр шәкірттің танымдық күштерін, белсенділігін, бейімділігін және дарынын дамытуға аса қолайлы мүмкіндіктер түзуге жәрдем береді. Мұндай тәрбиелік бағыт “қиын” шәкірттер, қабілеті кем, сонымен бірге, дамуы ауытқулы және кешеуілді балаларға тіпті де қажет. Жоғары деңгейде дамыған балалар да, вундеркиндтер де осы бағытта тәрбиеленгені жөн.

Даралық бағыты тәрбиені ізгілендіру идеясымен ұтымды ұштасады. Гуманистік тәрбие үшін басты құндылық - барша жақсы және жаман тараптарымен, артықшылығы және олқылықтарымен, тұлғалық ерекшеліктерімен танылған шәкірттің өзі. Гуманист-педагог өзінің тәрбиелік істерін баланың жеке қызығуларын ескере отырып, атқарады.

Балалардың даралық ерекшеліктерін ескеру- өте маңызды, тартымды және қажетті бола тұрса да, сыныпта 20-30 шәкіртті үйрете, тәрбиелеп жатқан бір мұғалімге өте қиын. Мұғалім қызметі өте ауыр. Балалар әрқилы, бірі жолдасын өкпелетіп, өз қылығына қиналады, істегенің, қателік болғанын сезінеді. Ал екінші бала, тіпті де қылығынан ұялмай, тек жазадан қорқады. Ал үшінші біреу - өз қылығын ақтап, жазаның әділетсіз екенін дәлелдеп бағады. Біздің тәрбиешіге айтарымыз – баланы түсін. Түсінсек: әркімдікі өзіне жөн. Енді қайтеміз? Енді жүгінетініміз- шынайылық, ақиқат. Екі шындық болмайды. Барша бой ұсынатын заңды ережелер бар. Тәрбиеші бұл мәселелерде турашыл да әділ пікір, көзқарас ұстануы тиіс. Гуманизм тек қайырымдылық емес, бұл әділдік.

Қорытындыласақ, әр балада оны басқалардан ерекшелейтін даралық болады. Мұндай даралық шәкірттердің түйсігінде, қабылдауында, ойлауында, есінде, қиялында, қызығуларында, икемділігінде, қабілеттерінде, темпераментінде, мінезінде көрінеді. Даралық ерекшеліктер тұлға дамуына ықпал жасайды.