М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан
жүктеу/скачать 2,01 Mb.
|
| А.Тұяқтылар – ірі шөпқоректі түрлер, олар жайылымға көп уақыт жібереді.Олар дала кеңістігінде сиректеу, болатын суқоймасын іздеуге де құтылуға бейімделген. Осылардың орташа жылдамдығы: км/с: қасқыр -45-60; арыстан -80, геопард (ілбіс) – 104-112
Бұл жануарлар ешбір – тұрғын мекенжай баспана жасамайды. Бұларға тән шапшаң жүгіру және қашықтан көруге, өткір көргіштікке бейімделгендік, бірқатары сусыз біраз уақытқа шыдайды, оны қоректенген өсімдік ылғалынан алып, соған қанағаттануы; ширақ бала тууы, бірінші күннен бастап (үстінің ылғалы кепкеннен соң) мамасы артына ілесе алуы. Бұларға: жылқы, бөкендер, түйелер, жирафтар, кенгурулар – 40 км/с. Б.Атжалмандар тобы – ұсақ аңдар, шөл даланың сирек өсімдікті кеңістігіне мықты бейімделгендер. Қоректенуге біраз қозғалысқа (20 км/с) түсуге мәжбүр болған. Ымырт, түнде, ала көлеңке мезгілінде жемге шығады. Бұлардың алдыңғы аяқтары қысқа да артқы аяқтары мықты, ұзын. Секіріп қозғалу бейімделген (кегуруға ұқсас). Бұлардың қорегі тек өсімдік емес, оның тамыры, пиязшығы, кейде насекомдар қосылады. Егер, тұяқтыларда суды аз ішуге бейімделсе, бұлар мүлдем су ішпейтіндер жеген қорегіндегі ылғалды пайдаланады. Бұл өте мықты да күшті бейімділік. Тұрақты, кейде уақытша баспанасы – ін қазып алуға бейімделген. Інді тез қазады. Бұлар інде тұрақты тұратындар. Ауа райының ауытқуына орай қысқыға түсушілер. В.Сарышұнақтар тобы – ұсақ, орташа көлемдегі кеміргіштер, дала жартылай шөлейт, тау алқаптарында қалың өсімдік жайылысы бар кеңістік тұрғындары. Негізгі қорегі өсімдік және дәндері. Бұлар тез қозғалуға ебедейсіз, баяу қозғалуға бейімделгендер себебі, аяқтары өте қысқа болғандықтан қалың өсімдік жамылғысы, қозғалыстарына бөгет болады. Тұрақты інде мекендейтіндер. Сонда көбееді, Қысқы кейде жазғы ұйқыға түседі. Балалары соқыр, жалаңаш, әлсіз туады. Бұларға: сарышұнақтар, байбақтар, саламандар т.б. Осы жербеті кеңістік сүтқоректілеріне: орман-тоғай аңдарына да, тұяқтыларға да, атжалмандар, сарышұнақтар топтарына да жатпайтын тобы қалыптасқан. Олар: кеңтаралғандар, ешбір тар мамандыққа мамандалмағандар: көпшілігі жыртқыштар: қасқыр, түлкі, борсық кейде қабан. Олар барлық аталған жануарлар тіршілік аймақтарында бейімделгендер. Орман қасқыры-үйшігі, түнде дала кеңістігінде, үңгірде, болмағанда – ін қазады. Бұлар «санитарлар» . 4.3 Жер асты жануарлары: Өте мамандалған топ жануарлары. Өмір бойы немесе көпшілік уақытын жер астында тіршілік ететіндер. Бұлардың тістері, мойындары, алдыңғы және артқы тұлға пішіні бірқатар морфологиялық өзгеріске түскендер. Үнемі жерастында болғандықтан олардың көздері, құлақтары өзгеріске түскен. Бұлардың ролін бас бөлігіндегі, ауыз маңындағы түрлі қылдар, мұртшалар орындары. Бұларға өкілдер-әртүрлі отрядтардан кездеседі. Насекомқоректілерден жер тесерлер, кеміргіштер отр. – соқырлар, соқырша, жерқазар. Алдыңғы аяқтары жер қазуға айналған инстинктке айналған, күрек тістері де қазу аппаратына айналған. Топырақты мойынымен көтеріп, үйінділер жасауға бейімделген. Артқы аяғымен лақтыруға – шоқыршалар жаттыққан. Жерасты мекенін бір алып соқырдың жанұясы үшін ұзындығы -500 м ін жүйесі керек болған. (Иркалиева -1995) Жерасты жалаңаш жерқазары, шағын көлемдегі (40 г) организм. Сомали, Кения, Эфиопия құғақ даласын мекендейтін жер асты жануарлары. Олар үйір мен тіршілік етеді жер асты інін бірігіп қазады. Олардың біріккен мекенінің ұзындығы 3-5 км. Жер бетіне өмір бойы шықпаған. Жерді күрек тісімен қазып мойынымен көтеріп үйінді қалдырып отырады. 4.4 Су аңдары: Егер бастапқы сүтқоректілерді жербеті (орманды – бұталы) жануарлары болғанын мойындасақ, ал бұлардың ататектері (рептилиялар, қосмекенділер) судан келгенін мойындасақ (бірінші судан келгені), онда сүтқоректілердің құрлықтан қайтадан суға келуі де тарихи, ұзын қатарға келуін де мойындауымыз керек сияқты. Суға қайтып оралуға келгенде жыртқыштардың орны ерекше байқалады. Себебі, филогенетикалық жағынан неғұрлым ескекаяқтыларға жақын тұратындар болса керек. Бастапқы кезде қоректік заттарын сүтқоректілер тек құрлықтан ғана емес, су маңынан, судан ұстап бейімделуі мүмкін, бара-бара түгелдей су ортасына ауысуы ықтимал. Осы пікірге сәйкес – Европа норкасы (күзен). Тұщы су жағалуын макендейді, іні су жағасында, ал ін аузы құрлыққа қарай ашық тұруы қажет. Негізгі қорегі жағалау кеміргіштері: су егеуқұйрығы -15-30%, амфибия -10-30%, балықтар 30-70%. Күзен жақсы жүзеді. Күзенге ұқсас аңның бірі – камшат. Бұл да інін су жағасына салады, бірақ іннің аузын далаға емес, су астына қарай ашады (Құндыз сияқты). Ол су жағасынан 100-200 м. қашыққа ұзап кетпейді. Себебі, қорегін тек судан ұстайды. Негізінен балықпен 50-80% амфибиямен 10-20%. Жер беті, жағалау кеміргіштері мен қоректенбейді. Теңіз камшаты (калан) – нағыз теңіз аңы. Тынық мұхитының солтүстік жағалауында мекендейтін кеңістігі. Уақытының көпшілігін суда өткізеді, қоректігі түгелдей су организмдері: теңіз кірпісі, крабтар, моллюскалар, сиректеу болса да балықтар. Демалуы да суда жағаға тек қана көбеюі үшін ғана және аласапран штормда шығады. Суда өте жақсы жүзе алады. Жартылай су жануарларының ішінде, кеміргіштер отрядынан: суқұндызы, ондатра, нутрия. Бұлардың су мен байланысы тек қоректік зат пен байланысты, бірақта құрлықтан да қоректенетіні белгілі. Бұлар, бәрі де жерде індерін әзірлейді. Су құндызы «үйшігінде! Ұясы болады. Жұпартышқан, ондатра, суқұндызы терісінде май бездері күшті жетілген терісін майлап терісін майлап су тигізбей қояды. Ескекаяқтылар (ластоногие) – түгелдей су ортасының жануары. Қорегі де демалуы да суда. Тек күшіктенгенде, шағылысқанда ғана жеке түлегенде құрлыққа шығады. Түгелдей өмір бойы суда тіршілікке бейімделгендер: киттер, сирендер артқы тұяқтары болмайды. Қозғалыс мүшесі – мықты құрығы. Осы топтағы – сүтқоректілер үшін су нағыз тіршілік ортасы болып, бұған олар екінші мәрте болып қала берген. 4.5. Ұшатын аңдар: Бұлар жербеті орман-тоғай аңдарының бір бұтағы ретінде қалыптасқан да әрі қарай секіруге бейімделе келсе, қалықтап ағаштан-ағашқа қонуға, содан соң бірқалыпты ұшуға келсе керек. Мысалы, тиын секірген кезде төртаяғын керіп дене бетін үлкейтуге тырысады. Осы қасиет дами келе төртаяқтыларды ұшуға жеткізсе осындай талапты төртаяқтыларды екінші мәрте су кеңістігіне алып келуі ықтимал. Оның үстіне бастапқы эволюциялық тарихымызда рептилиядан бұрынырақ қосмекенді кезеңіміздің бір мекені су ортасы болғанын ескерсек, төртаяқтылардан екі аяқтыға айналып құстар әлемін қалыптастырудан да, су аңдарына айналудың генетикалық негізіміздің жақындығын да ескерту керек сияқты. Тиында ұшқыш жарғақ жоқ, ал австралиялық сумкалы ұшарда ұшқыш жарғағы бар, алдыңғы аяғынан білезігіне дейін керілген. Кәдімгі ұшарда және оңтүстіказиялық жүнді қанатта ұшу жарғағы екі бүйірінде алдыңғы және артқы аяқтарын жалғастырып, созылып жатқанын көреміз (209 сурет Константинов, 2004). Нағыз ұшатын қабілеттілікке сүтқоректілер ішінде жарқанаттылар болғанын көреміз. Осы ұшатын аңдардың ұшуға бейімділіктерін саралай келе, олардың әсіресе, жарқанаттыларда құстарға ұқсас келген белгілерін; жеңілденіп келген қаңқасын төс қырының болуы, ұшуға көмектесетін төс еттері, түнде ұшып, қоректенуіне байланысты есіту мен иіссезу мүшелерінің ерекшеленіп дамуы болған. Бір ғана осындай құстың қасиетке конвергенттік жолымен келуі. жүктеу/скачать 2,01 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|