Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы

Ж. О. Артықбаев, Ә. Ә. Сабданбекова,

Ә. Қ. Елемесов, Е. Н. Дауенов

ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ЭТНОГРАФИЯСЫ

Оқу- әдістемелік құралы

тарих, мәдениеттану, археология және этнология мамандықтарының студенттері үшін

1 Бөлім

УДК 39(574)(075.8)

ББК 63.5(5Каз)я73

Д 21

т. ғ. к., А. М.Сыздықова, т. ғ. к., доцент А. Ж. Ерманов

т. ғ.д., проф. Ж. О. Артықбаев

Дауенов Е. Н.

Дәстүрлі қазақ этнографиясы: оқу-әдістемелік құралы. –Павлодар: «Кереку», 2008. – Б.1. – 345 б.
«Дәстүрлі қазақ этнографиясы» деп аталатын бұл оқу-әдістемелік құралына қазақ халқының атадан балаға ғасырдан ғасырға мұра болып жеткен өшпес асыл қазынасы: рухани және материалдық мәдениеті, шаруашылығы, әлеуметтік өмір тіршілігінің сан түрлі салалары және әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері енгізілген.

Кітап сіздерді қазақ халқының этносаяси тарихы, дәстүрлі қазақ қоғамының рухани және материалдық мәдениеті, шаруашылығы, әлеуметтік өмір тіршілігінің сан түрлі салалары, діни наным-сенімдері, ауыз әдебиеті мен дәстүрлі ән-күй өнері туралы, жалпы қазақ этнографиясына қатысты көптеген ғылыми-танымдық деректермен таныстырады.

Бұл кітап этнограф, тарихшы мамандарға, студент қауымына және осы тақырыпқа қызығушылық білдіруші барлық көпшілік оқырман қауымға арналған.
УДК 39 (574) (075.8)

ББК . 63.5 (5 Каз) я 73

Ә. Қ. Елемесов, Е. Н. Дауенов, 2008

© С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2008

Кіріспе
Адам баласы пайда болғаннан бері әр ұрпақ өздері ойлап тапқан және уақыт өте қалыптасқан материалдық мәдениет пен рухани мәдениеттегі жетістіктерін мұра ретінде қалдырып отырды. Бұлай болмаған жағдайда, біз бүгінгі қоғамды көз алдымызда мүлдем басқаша елестетер едік. Адамзаттың қай заманда болмасын алдына қойған ең басты мұрат - мақсаттырының бірі дәстүрді сақтау, ұлттық құндылықтарды қадірлеу болғандығына ешкімнің де таласы жоқ. Бұл үрдіс тек бір ғана халыққа, ұлтқа тән ғана емес, сонымен қатар жер бетіндегі адам баласының бәріне тән. Біздің қазақ халқы да атадан балаға сан ғасырлардан қалыптасып жеткен асыл қазынасын келешек ұрпақ мақтан тұтып айтып, сақтап жеткізетіндей өшпес мұралар қалдырды. Дәстүр қазақ елінің өмір тіршілігі, мәдениетінің түрлі салаларында көрініс тапқан. Осы баспаға ұсынып отырған біздің «Дәстүрлі қазақ этнографиясы» деп аталатын бұл ғылыми-танымдық оқу-әдістемелік құралы қазіргі қазақ этнографиясына қатысты қордаланып қалған түйткіл мәселелерді шешуде өз үлесін қосады деп үміттенеміз. «Дәстүрлі қазақ этнографиясы» деп аталатын бұл оқу-әдістемелік құралы сегіз тараудан тұрады.

Бірінші тарау «Этногенез және этникалық тарих» деп аталады, мұнда қазақ халқының қадым замандардан бастау алатын қазақ халқын жеке ұлт болып қалыптасу үрдістерінен бастап, қазіргі тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі халқымыздың этникалық тарихын қамтыған.

Ал, «Шаруашылық және мәдениет» деп аталатын екінші тарауда қазақ халқының атадан-балаға мұра болып жеткен шаруашылық пен кәсіп түрлері, оларға қатысты еңбек құралдары туралы деректер жинақталған.

Кітаптың «Материалдық мәдениет» деп аталатын келесі тарауында қазақ халқының төл баспанасы киіз үйдің тарихынан бастап, оның түрлері, киіз үйге сән берер үй жиһаздарының түрлері, қазақтың жас, жыныс ерекшеліктеріне қарай киім түрлері жан-жақты сипатталған. Сонымен қатар қазақтың дарқан дастарқанынан қашанда табылған ет, сүт т. б өнімдерінен жасалған дастарқан мәзірлеріне ерекше тоқтылынады.

«Рухани мәдениет» деп аталатын төртінші тараудың ерекшелігі мұнда рухани мәдениет үлгілерінен ішіндегі басты құндылық шежіре және оның ұрпақтан-ұрпаққа жету үрдісі, сонымен қатар қазақтың шаруашылыққа, балаға, отбасына т. б. қатысты тұрмыс-салт жырларымен қатар әншілік, күйшілік өнер мазмұнға енген.

«Әлеуметтік құрылым» тарауында қазақ социумының ерекше құрылымдық қасиеті, ішкі қарым-қатынасы, қазақтардың құрамында бірге өмір сүріп жатқан төре, қожа сияқты субэтникалық топтарға басты назар аударылған. Олардың шығу тегі, қазақ қоғамында алатын орны барынша сипатталған.

«Әдет-ғұрып, салт-сана» деп аталатын алтыншы тарауында қазақтың тәлім-тәрбие, үлгі-өнегеге қатысты отбасы, исламға, имандылыққа байланысты және қаза болғанда жасалатын әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері, сонымен бірге шаруашылық кәсіпке қатысты әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер жинақталған. Астрологиялық немесе космологиялық халықтық болжау дәстүрлеріне қатысты дәстүрлі шаруашылық мәдениетіндегі кеңістік және уақыт санаты, ай мен маусым аттарының қалыптасу ерекшеліктері, қазақтардың аспан әлемі туралы түсініктері, табиғат құбылыстары және аспан денелеріне байланысты ауа райын болжау түрлері т.б. маусымдық, күнтізбелік әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерге жеке-жеке тоқталып, бұл тараудың маңызын арттыра түсті десек те болады.

Келесі тарау «Отбасы және неке, туықандық қатынастар» деп аталып, мұнда қазақ қоғамындағы, арасындағы неке мен отбасының түрлері, туыстық атауын терминмен белгілеу (өз жұрты, қайын жұрты), туысқандық қатынастардың жас шамасына қарай және жынысына қарай дифференцияциясы сияқты т.б. мәселелердің түп-төркіні баяндалады. Тарауының соңыңда адамның өз жұрты, әйелдің қайын жұрты, ер адамның қайын жұрты деп аталатын сызба кесте берілген. «Дәстүрлі қазақ этнографиясының» соңғы тарауы «Қазіргі этникалық даму және этнографиялық зерттеу әдістері» деп аталып, оған қомақты орын берілген. Тарау авторы қазіргі Қазақстандағы этникалық процестердің ерекшелігі және этносаяси процестердің ішкі саяси жағдайға ықпалына тоқталып және соған қатысты терминдерге анықтамалар берген. Сонымен қатар ұлттық сана да басты назардан қалмаған. Қорытынды ретінде берілген этнографиялық зерттеу әдіс- тәсілдеріне барынша кең сипаттама беріліп, зерттеушінің басты мақсатын барынша айқындап берген.

«Дәстүрлі қазақ этнографиясы» қазақ тілінде қазақ этнографиясы мен мәдениетінің барлық саласын қамтып отырған тұңғыш құрастырылған оқу-әдістемелік құралы болғандықтан, онда кем-кетіктердің де ұшырасуы ғажап емес.

Сондықтан осы оқу-әдістемелік құралы бойынша өздеріңіздің ой-пікір, сын-ескертпелеріңізге алдын-ала рахмет айтамыз.