Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы

Текемет немесе киізге жабағы, күзем, қозы жүндерін араластырып пайдаланған кезде, бір тулақ жүн, яғни бір сабамға орта есеппен бір қойдың күзем жүні, бір қойдың жабағы жүнінің жартысы алынады. Бұл жүндерді араластырып немесе жеке-жеке сабауға да болады. Жүн тым лас немесе қоқымы көп болса, онда сабалап жатқан жүнді бөлек жинай тұрып, тулақты сілкіп тазалап алу керек. Өйткені сабаған кезде көң-қоқыстың бәрі бірдей жүннен ажыратылмай, араласып кетуі мүмкін.

Әдетте тулақты айнала отырып 4 адам сабайды (8 сабау) . Жүн үлбіреп көпсіп, біріккені жазылған сәтте сабауды тоқтады. Бір киіз немесе бір текеметтің астыңғы бетіне осындай 7 сабам жүн керек. Ал үстіңгі бетіне қойдың өңкей күзем жүнінен 9 сабам жүн кетеді. Негізінен киіздің бетіне, текемет басу үшін күзем жүн пайдаланған дұрыс.

Сұрыпталған жүн сабаланып, реттеліп, келесі өңдеу жұмыстарына әзірленеді. Ол үшін ені жарым құлаштай 6 құлаш ши керек. Екі шиді қабысытырып бір-біріне шуда жіппен тігеді немесе шидің шеттік жіптерін байластырып қояды.

Шидің бір шетінен бастап аралас жүнді (күзем, жабағы) біртегіс жайып салады да мол етіп ыстық су шашып, ұқыптап орап отырады. Осы орауды аз уақыттан соң жазып, әлгі жайылып салынған жүн қабатының үстіне текеметтің бетіне арналған жүнді (күзем жүннің өзін) тегістеп жаяды немесе жүннен бетіне түр тартылады. Жүн жайылған соң бастапқы әдіспен қазанда қайнап жатқан судан ожаумен алып себелейді. Су барынша біркелкі себілуі үшін сыпырғыш немесе тегіс тақтайға шашырата құймалап тұру керек. Керекті мөлшердегі су құйылып біткендн, жүн суға қанды деп есептеліп, шиді орап, екі шетін тұйықтап жабады. Бұдан кейін шиді бес жерінен қатты буып байлайды. Әрқайсысы 7 құлаштан екі немесе үш қосымша арқанды шидің 2-3 жерінен айқастыра өткізіп, екі арқан болса – 4 адам, үшеу болса – 6 адам қарама-қарсы тұрып, әрлі-берлі тарта жүріп жүн бірігіп қатайғанша тебеді. Киіз тебуге қарама-қарсы 10-12 адамға дейін қатысады. Айқастырыла салынған арқанмен кезек тартып, ауната отырып әбден тепкілейді. Тебу бірнеше сағатқа созылып, ши сыртына жүн қылшықтары көріне бастағанда тоқтатылады. Киіз неғұрлым көп тебілсе, соғұрлым ширақ болады.

Егер текеметке түр салынса, шидің орауы жазылып, түрі қисаймауы қадағаланады. Осыдан кейін 7-8 адам киізді шидің тігісне қарсы жарты сағаттай білектеп, жарты сағаттай алақандайды. Білектеу дегеніміз 7-8 адам қатарына тізерлеп отыра қалып текеметті білегімен әрі –бері ырғап ұрғылау. Білектеу киіз әбден ширап піскенше 4-5 рет қайталанылады. Сонан соң шиден шығарып, екі енін қарама-қарсы орап әкеліп соғады. Бір жағын екінші шетіне жеткенше ширата бүктеп, соқ-соқтайды. Бұл жұмыс 3 қайтара жасалады. Бұдан кейін кезекпе-кезек оң-терісін алмастыра отырып киізді ұзыны қалыптағыдай болуы үшін ұзындайды. Бұдан да 10-12 адам қатысады. Енді киіз жазылып, ұзыны екі бүктеледі. Екі басы біріктіре дөңгелектеліп, шуда жіппен тігіледі. Осыдан кейін сол 11-12 адам дөңгеленіп тігілген киізді сағат тілінің бағытымен тігіс ұшынан ұстап айналдыра қарпиды.

Киіз қарпу 1 сағатқа созылады. Киіз қарпығанда бірікпей бос қалаған қыл-қыбырынан тазарады. Ал текемет киізге қарағанда азырақ қарпылады. Осыдан кейін жіпті сөгіп, енімен орайды да қайтадан 7-8 адам білектеп, алақандайды. Содан кейін киізді ұзынынан 3 қабаттап бүктеп, екі шетінен 2 адам (киіздің қақ ортасынан 1 адам отырғызып) кезекпе-кезек жерге ұрып тегістейді, себебі салынған өрнегі қисайып кетуі мүмкін.

Текеметті түр ойыстырып басу немесе түрді шүйкелеп салу деп екі түрлі әдіспен басады.

Түр ойыстырып басатын текемттің астыңғы бетін киіз басудағыдай етіп бөлек дайындап алады. Киізге қарағанда жүні тегіс әрі жұқаау болады. Бұл жұмысты кей жерлерде талдыру (жұқа киіз) деп атайды. Үстіңгі бетін, яғни түрін бөлек, алдын ала талдырып, кептіріп алады. Содан соң әркімнің қалауынша үлгілермен қиып дайындалған оюды (түрді) текеметтің астыңғы беті деп аталатын талдырылған киіздің үстіне рет-ретімен орналастырып, су себелеп, шиге орайды да киіз басу одан әрі жалғасытырылады. Түрді шүйкелеп салу әдісінеде боялған жүнді күні бұрын біркелкі шүйкелеп созады. Текеметтің астыңғы бетін су бүркіп орап тастайды да қайта жайған кезде әлгі шүйкеленген түрден тездетіп қалаған ою-өрнекті келтіріп, су себелеп орайды. Түр жайылып, бояу оңбас үшін ыстықтау су себіледі. Одан әрі қарай киіз басу процессі қайталанады.

Далаға жайып кептірілген киізді шет-шетін тегістеп қияды да, қағып-сілкіп, төсеніш ретінде пайдалана беруге болады.

Ал текеметті жайып кептіргеннен кейін боялған жүннен жіңішкелеп жіп есіп (әркім шеберлігі мен қалауына қарай), екі түрден қосарлап, оны ширатады. Екі тінді бір бағытта ширатса оң ширату дейді. Ал, есілген жіптің бағытын қарама-қарсы (бірі оңға, бірі солға) ширатса, солақай ширату деп аталады. Пайдаланған кезде солақай ширатылған жіп тек құстаңдай деп аталатын өрнек шығарады. Ол өрнек былай шығарылады. Шеті тегістеліп, қиылған текемет ширатылған жіппен жиектеледі. Жиектеуге, яғни ширатпаны текеметке бастырып тігуге боялған жіп немесе шуда жіп пайдалануға болады. Әуелі текеметті айналдыра жиектеп алады да содан кейін салынған ою-өрнектің шетін бастыра жиектейді. Жиектелген текемет әсемділігімен көз тартады әрі төзімді келеді. Сондай-ақ жиектеу салынған түрдің шетін түтеленіп, әлде көтеріліп кетуден сақтайды.

Текемет басудағы біраз жұмыстар көбіне жалпы киіз басуда туырлық, үзік, түндік, ақ киіздер және сырмаққа аранлған киіздерде қайталанылады. Түр салынбайтын киіздер бұл процестерден басқа кірлеу әдісі қолданылады. Мұнда киізді ұзынынан бір бүктеп, енінен дөңгелете 4-5 орап, тігінен қойып, үстінен қайнаған ыстық су құяды. Бұл киіздің әбден кірігіп, шымырлауында, бойындағы кір судан тазаруына, сөйтіп одан әрі кіріге түсуіне әсер етеді.

Кірлеу әдісі ақ-қара түсті текеметтер басуда да қолданылады. Ал, боялған жүннен түр салған текеметтерге бұл әдістің қажеті жоқ. Себебі, химиялық бояулар (анилин) кірлеу кезінде ыстық сумен бірге ағып кетеді де тез оңады. Текеметке түр салуға негізінен қызыл, сары, жасыл, қара бояулар пайдланылады. Соңғы кезде көк түстер де араластырылып жүр.

Текеметке түр салғанда оюды тек жиектеп салып, текеметтің негізгі фоны көрініп тұратын болса, ондай текеметтің түрі әбден ұсталғанша көмескі тарта береді. Оңтүстік облыстарда көп жағдайда текемттің ортаңғы бөлігін айқындап шымқай қызыл түске бояп, соның үстіне түр салады. Мұндай текеметтің негізгі түсі жарқырап айқын көрініп тұрады.

Ал, Батыс Қазақстан жерінде көбіне ақ текеметтер дайындайды. Ақ текеметтердің бетіне жіңішкелеп жиектеп талдырмадан ою салады. Талдырма салынған текеметтердің негізгі ақ түсі ерекше ашық болады.

Ақ текеметтерден басқа қара, қоңыр түсті текеметтердің негізгі ою-өрнегі ұсақтау немесе ортаңғы бөлігі бірнеше қатар ұсақ ромбыға бөлініп, әр түрлі әшекейлі өрнектермен түрленеді. Бұндай өрнектеу тәсілінде де текеметтің негізгі түсі айшықты болады. Талдырма салу Қазақстанның көптеген облыстарында кең тараған. Ол үшін әр алуан түске боялған жүнді жеке-жеке жұқа әрі босаң етіп киіз басу әдісімен басып алады да, одан ою ояды. Дайын оюды шидің үстіне шабақталып, біртегіс тартып салынған жүннің үстіне орналастырады да, жоғарыда айтылған әдіс бойынша текемет басып шығады. Текемет дайын болғанда оның өрнегі анық, өрнегі анық, ою жиектері айқын көрініп тұрады. Талдырма салу әдәсә сондай-ақ Жетісуда да кезедседі. Оның Батыс Қазақстандағыдан айырмашылығы – талдырмада ойылған оюлар жіңішке емес, жалпақ, сырмақ оюлары жіңішке емес, жалпақ, сырмақ оюлары секілді болып келеді. Бұл тәсіл текемттің көркемдігін арттыра түседі. Оюдың осы түрін жергілікті жерде !жалайыр текемт! Текемттің екі жақ бетіне ою салып басу әдәсә да бар. Ол үшін алдымен шидің үстіне басқа түске боялған жүннен өрнек салынады, оның үстіне бір қабат жүн тартылады. Онан соң жүнді сабаумен шабақтап алады да қайтадан жүн тартып салып, текемттің негізгі түрі салынады. Текемет әбден басылып болғанда оның екі жақ беті бірдей өрнекті болып шығады. Әсіресе, текеметтің негізгі бетінің өрнегі әдемі, көркемдік жағы басым келеді.

Текемет бетіне басқа түске боялған түр көбіне шүйкелеген жүннен созып салынады. Бұл түр текеметке ерекше сән беріп тұрады. Текемет түрінің бояуларының үйлесе жайылған жиектері акварель бояулары секілді, заттың көркемдік дәрежесін арттыра түседі. Бұл әдіс тек қазақ текеметтеріне ғана тән. Ал түрімен елімен шекаралас жерлерде түрге салынатын жүнді бұрап, ширатып салу әдәсә де кездеседі. Бұл әдіспен дайындалған бұйым да талдырма салған бұйымдай негізгі өрнек жиектері анық көрініп тұрады.

Текемет бетіне өрнек орналастырудың бірнеше түрі бар. Бірінші түрі – ортаңғы бөлікті айқындап, жиек оюларын түсіру. Ол төмендегідей тәртіппен ораналасады. Текеметтің орталық бөлігіне бірнеше ромбы (екі-үш немесе төртке дейін) түсіріп өрнектеледі.

Сондай-ақ осы орталық бөліктегі ромбы орнына дөңгелек шеңбер де түсіруге болады. Шеңбер іші бірнеше қатар кесте оюлары секілді сәл ұсақтау әр түрлі оюлармен толтырылады.

Ал текемет бетіне тұтастай өте ірі екі-үш ромбы түсіріп өрнектеуде айнала жиекоюы пайдаланылмайды. Мұндай текемттің көркемдік дәрежесі де жоғары болады. Геометриялық өрнек тобына жатаын ромбы өрнегін Оралық Қазақстанда айшық, солтүстік Қазақстан облыстарында, Омбы, Тюмень жерінде екі көзді деп, Қазақстанның оңтүстік және шығыс облыстарында шаршы деп атайды.

Екінші түрі – жиек оюын түсірмаей, текемет бетіне тұтастай бір ғана өте ірі ою тармағын түсіру де кең тараған. Мұндай тармақ түйіні текемттің орталық нүктесінен тарайды. Текемет беті ұзыннан екі-үш қатар тізбекетлген ағаш бұтасы секілді ою тармақпен де безендіріледі.

Аталған түрлермен бірге көп кездесетін шақпақты текемт. Шақпақтап өрнек салған текемттер көбінесе ақ, сұр, қара, қоңы түсті жүннен боялмай басылады. Мысалы, ақ киізге қара жүннен жіңішкелеп жолақ жүргізіп, текемет бетін шақпақтап тастайды. Шақпақ ішін кішігірім шеңбер тәрізді өрнектермен толықтырады.

Текеметке салынатын оюлар түрі сан алуан. Жалпы, қазақ қолөнерінде кездесетін ою-өрнек төрт топқа бөлінеді.

Бірінші топ – жан- жануарлар дүниесін білдіреін ою-өрнектер. Бұл көбінесе киізден жасалған бұйымдарды өрнектеуге қолданылған. Тұрмыс- тіршілігі мал шаруашылығымен тығыз байланысты болғандықтан халық арасында қолөнер бұйымдарын көркемдеуде мүйіз тектес өрнектер кеңінен тараған. Олар: қошқар мүйіз, қос мүйіз, сыңар мүйіз, тармақ мүйіз, бұғы мүйіз, марал мүйіз, арқан мүйіз, бұғы мүйіз, марал мүйіз т. б. Бұдан да басқа жан-жануарлар әлемін білдіретін өрнектер тобынан түйе табан, омырқа, ит құйрық, құсқанат, жарқанат, қарға, тұяқ сияқты өрнектер әр шебердің эстетикалық талғамына сай текемет бетінде ою-өрнектер орналстыру тәртібі бойынша кейде орталық бөлікке немесе жиек оюларына түсіп отырған.

Қазақ халқы малды аса қастерлеп, қасиет тұтқан. Кездескен адамға «мал-жан аман ба?» деп бірінші саулықтарты малдан бастауы тегін болмаса керек. Демек, халық ұғымы бойынша әрбір ою- өрнек белгілі мазмұнға ие болған. Әсіресе, киізден жасалған бұйымдарда қошқар мүйіз өрнегі байлықты білдіретін, ал қырық мүйіз өрнегі мал басының көбеюін білдіретін белгі ретінде кең тараған.

Екінші топ - өсімідк тәрізді өрнектермен әсемдеу. Әрине, әрбір шебер туып-өскен жерінде кездесетін өсімдіктерді қолөнер бұйымдарын безендіруге қолданған. Бірақ текемет ою-өрнектерінде өсімдік тәрізді өрнектер кездеспейді. Олар тек обю арасында қосымша роль атқарады. Текеметке екі жағына бірдей ою түсірілгенде гүлді оюлар текемттің теріс бетіне салынған өсімдік тәрізді өрнектеледі. Ал гүл, жапырақ, бадам, анар, шырмауық, қияқ т. б секілді өсімдікер өрнегі көбінесе сырмақ әсемдеуге кеңінен қолданылады.

Үшінші топ – жоғарыда аталған геометриялық ою-өрнектер. Текеметке түс салуда ою-өрнектерді орналастыру тәртібінің кең аараған тәсілі – оралық бөлікті төр бұрыштап бөліп алып, осы бөлікті ирек немесе су шыншыр өрнектерімен жиектеп, анық көрсету. Орталық бөлікке екі-үш айшық орналастыруға бұрышталып немесе үшбұрышталып келген қолтықша немесе үшбұрышталып келген қолтықша ою түседі. Осы композициялық жүйенің өзінде бірнеше геометриялық өрнектер қолданылады.

Төртінші топ – аспан әлемін, жер-дүние сырын суреттейтін ою-өрнектер. Текеметке әсіресе, жан-жаққа күн сәулесі секілді тармағын жайған шеңберлі ою жиі салынған.

Киізден жасалған бұйымдарға салынатын ою-өрнектердің мән-мазмұны, түп-тамыры сонау ерте дүние тарихында жатыр. Қазіргі кезде текемет оюларында кездесетін өрнектерді біздің дәуірімізге дейінгі Ү ғасырда жасалынған (пазырық қорғанынан табылған текеметтерден кездестіруге болады.

Сырмақ сыру. Сырмақ сөзінің төркіні (этимологиясы) белгісіз. Десе де киізді қабаттап сыру, тігу немесе төсеніш ретінде жерге сыра салу, сырғыта салу, сырып салу, сусыта салу, сүйретпе салу сияқты мазмұннан туындайды ма деген жормалымыз да жоқ емес.

Сырмақ атты мүліктің тұрмыс талабындағы мазмұны - төсеніш . адам өз тарихында төсенішті қай кезде қажетсініп, қашан пайдаланады екен? Алайда жамбасына сыз өтуден сақтану сезімі дәуірі мен төсеніш дәуірі тұрғылас болар.

Ту баста төсеніш ретінде иелеріді пайдаланғына алуан түрлі жорамал жасауға болады. Бірақ бізге керегі, мүлік ретінде, тұрмыс жабдықтарының бірі ретінде пайдаланылған төсеніштер. Әсіресе, етене жақын ұлттық тұрмыстағы - тері мен киіз төсеніштер.

Тері жамылғы мен тері төсеніші дәуірі тым ерте болар-ау. Ал қазіргі киіз төсеніштер мен киіз жамылғылардың өзі қай уақытта тұрмысқа енгені белгісіз. Ақ сырмақ. Шымқай ақ киізбен жабдықталған, бетіне ақ, қара, қызыл, сары, көк, жасыл, тағы басқа түсті жіптердің бірінен сыңар жиек арқалы ою-өрнек түсіріле сырылған ақ сырмақтар.

Асты – үстіне, үсті шымқай қара киізбен көмкерілген, бетіне тек қара шуда жіппен ғана ою-өрнек түсіріле сырылған қара сырмақ. Шымқай қара киізбен қапсырылаған, бетіне ақ, қара, сары, қызыл, жасыл,көк түсті жіптердің бір түсінен сыңар жиек арқылы ою-өрнек түсіріліп сырылған қара сырмақ.

Беті шымқай бір түсті киіз болса да, ортасына бір түсті жиекпен ою-өрнек түсіріліп сырылған, жақауы басқа түсті жиекпен, әр түрлі ою-өрнекпен көмкерілген сырмақтар киіз өңіне қарай ақ немесе қара сырмақ деп аталады. Бұлай аталу сырмақтың негізгі төсегіне байланысты. Яғни беті шымқай ақ киіз, бетіне бір түсті матадан ою-өрнек жапсырылыған, ою шеттері бір түсті сыңар жиек жіппен жиектеліп сырылған ақ сырмақ болса, керісінше беті шымқай қара киіз болып, оған бір түсті матадан ою-өрнек жапсырылған, ою шеттері бір түсті жиек жіппен жиектеліп, сырылған қара сырмақ. Кейде сырмақтың ортасына бір түсті, жақтауына басқа бір түсті матадан ойылған оюлар жапсырылады да, ою шеттері жиектеледі. Киіз сырылады. Мұндай сырмақтардың үстіне матадан ою жапсырылғанымен киіз өңіне (фонға) қарай, ақ сырмақ, қара сырмақ аталады.

Сонымен қатар Ақмола, Қарағанды облыстарының батысында және жапсарлас орналасқан Павлодар облысында киіз кілемнің (сырмақтың) бітпес деген түрі таралған. Бұл киіз кілемнің түрінде ою өрнек баудың киіз негізіне бекітілуімен жасалынады. Осы жоғарыда айтылған аймақтардағы сырмақ пен бітпестегі айырмашылық ондағы ою-өрнектерінде. Егер шығыс және оңтүстік –шығыста басты ою-өрнек тармақ мүйіз болса, ал біз айтып отырған сырмақ пен бітпестің ою-өрнегі текеметтің оюына ұқсас. Яғни қос мүйіз, қошқар мүйіз, сыңар мүйіз түрлері қолданылған.

Сырмақ киіз өлшемі пішіліп алынған соң, сол киіз үстіне тұтас шақталған бір түсті матаға басқа түсті матадан ою-өрнек ойылып жапсырылады да осы матамен киіз бетін тұтас қаптайды. Сонан соң ою шеттерін қуалай сыңар жиек жіппен әрі жиектеліп, әрі сырылып шығарылады. Мұндай сырмақ үстіне тұтас қапталған мата өңіне сәйкес түстеліп аталады. Кейде мұндай сырмақтардың ортасындағы ою-өрнек бір түсті матадан, жақтауларының ою- өрнегі бір мәнерде ойылады. Орта мен жақтауға ойылатын мән-мазмұны, мәнері бірін-бірі қайталамайды. Сырмақ сырылады, жиектеледі, астарланады. Сырмақтың осы түрі әрі жеңіл, әрі әдемі болады.

Көшпелі тұрмыста іргеден өтетін ызғардан сақтану үшін қолданылатын түскиіз де кәделі бұйымның бірі. Оның қарапайым киізден бастап неше түрлі сәнді, әдемілері де көп-ақ. Алуан түрлі ою-өрнек түсірілгені, жібек жіппен кестеленгені, зер жіпті гүл өрнек түсірілгені, оқаланған, төңірегіне құндық ұсталған, кей жеріне алтын, күміс теңгелер мен меруерт, маржан қадалған аса қымбат түскиіздердің ортасына – жолбарыс, ілбіс, қабылан, сілеусін, тағы басқа аң терілерін тұтастай жапсырған түрлері де кезігеді.

Кейде сән үшін аң мен мал терілерін сырмақ ортасына тұтастай жапсырған немесе тері мен киізді біріне-бірін ойыстырған сырмақтар да болады. Мұндай төсеніштерге жүні мықты, тез қырқыла қоймайтын аң мен мал терілері пайдаланылып, сырмақ асты жеңіл матамен астарланады.

Көшпелі жорықты өмір талабына сай жабдықталатын осы сырмақ атты төсеніштер көбінесе бірыңғай таза киізден жасалады. Соған орай олардың үлгісі, көлемі, түрі-түсі, тіпті қай еденге, оның қай жеріне салынатын, тасталатын, жататын орнына дейін нақтап, ат қойып, айдар тағылған. Мәселен, үлкен сырмақ, кішкене сырмақ, төр сырмақ, төсек сырмақ, от киіз, от сырмақ, жамбас сырмақ, төрткүл сырмақ, тері сырмақ, тері бөстек. Ал түрі-түсіне қарай – ақ сырмақ, қара сырмақ, қара ала сырмақ, қызыл ала, сары ала, көк ала тағы-тағылар болып атала береді.

Терме және қақпа алаша. Алдымен алашаға арналған жүнді іріктеп алады. Ол үшін түйе жүні немесе қой жүні (жергілікті қандай мал өсетіне қарай) керек. Қойдың жабағы жүні май айында қырқылады. Жүн қырқылып алынғаннан кейін шөп-шаламнан, көң-қооқыстан әбден тазартылып, бірнеше рет кір сабынмен жуылып, ең соңында салқын сумен шайылады. Егер қырқылмас бұрын қой тоғытылған болса, онда жүнді жумаса да болады. Себебі жүн сабаудан өткізіліп, түтіліп, иірілген кезде ұсақ-түйек қиқымдарыан тазарады.

Жүнді алашаға жеткілікті мөлшерде жинап алғаннан кейін, сабаудан өткізбес бұрын ақ жүн өз алдына, қара, қоңыр т.б түсті жүндер өз алдына бөлек-бөлек жиналады. Бұл – жіпті бояу үшін керек. Осылайша дайындалған жүн рет-ретімен сабаудан өткізіліп, түтіліп, шүйкеленеді. Шүйкенің үлкендігі 200-300 грамнан аспауы тиіс, өйткені, шүйкенің көлемі үлкен болса ұршық иіргенде қол тез шаршайды. Ал иірілген жіп 500 г болғанда, ұршықтан суырылып тасталуы керек. Себебі ұршық ауырлап кетсе, жіп үзіліп, қол байлау болады. Бұл әр домалақтағы жіп мөлшерін біліп отыру үшін де қажет.

Жүн түгел иіріліп болған соң екі домалақты бірге тіндеп ширатады. Ширату деп ұршықты иіруге қарама-қарсы бағытта толғай отырып, жіпті пысытуды атайды. Ширатылған әр домалақтың салмағы 1 кг мөлшерінде болу керек. Домалақтың саны тоқылатын алашаның ұзындығына байланысты болады. Мысалы, 12 құлаш алаша тоқу үшін 12-13 домалақ қажет.

Енді осы домалақтарды келептеп, бояуға әзірлейді. Жіпті келептеу үшін арасы 50 см мөлшерінде қағылған екі қазық алынады. Жіптің бірінші ұшын қазықтың біреуіне байлап алып, екі қазықты орай айналдырып отырады. Бір домалақтағы ширатылған жіпті түгел осы екі қазықтың сыртынан орай айналдырып шыққаннан кейін жіптің қазыққа байланған бастапқы ұшын босатып, келепті белінен және соңғы ұшымен екінші жерден буады. Сонда келепті бояп кептіргеннен кейін қайтадан домалақтау оңай болады. Енді келептелген жіптерді түс-түсімен бояуға кірісеміз.

Қазанда қайнап тұрған суға әбден ерітілген бояуды құямыз. 1 кг (1 келеп) жіпті бояу үшін 5 литр суға 15-20 грамм бояу керек. Жүнге арналған бояу ұнтақ күйінде немесе таблетка түрінде болады. Бояуды қазандағы суға міндетті түрде ерітіп құю керек. Өйткені ерімей қалған бояу түйіршігі кетсе, жіп ала-құла болады. Бояуы қанық болып, жіпке жақсы сіңіуі үшін 1 литр суға бір шай қасық мөлшерінде сірке суы құйылады.

Қазандағы бояуы бар су қайнап жатқанда, су көлеміне қарай келептерді бір-бірлеп салып, ағаш қалақпен батыстыра отырып, судың мөлшерден аз болмауын қадағалайды. Себебі су аз болса, жіп қазанның түбіне жабысып қалуы мүмкін. Сонан соң 10-15 минут қайнатқаннан кейін қазанның қақпағын жауып, астындағы отты сөндіріп тастайды. Келептерді осы күйде 10-15 минут бойы бұқтырады. Қалпақ көтеріліп, бу шығып кетпес үшін оны ауыр нәрсемен бастырып қояды. Белгілі уақыт өткеннен кейін келептерді аудастырып, жіптің бояу алғандығы тексеріледі. Ол үшін бір немесе бірнеше тал жіпті қалаппен көтеріп алып шымшып көреді. Бояуды жақсы алған соң жіп солғын тартпайды.

Сөйтіп, боялған келепті бір-бірлеп таяқшамен көтеріп, суын сорғытып бір ыдысқа салып отырады. Боялған жіп әбден суығанша буы шықпайтындай етіліп ыдыстың бетін жауып қояды. Суыған келептерді көлеңке жерге іліп сорғытып кептіреді. Келептің арасына ауа кіріп, біркелкі кебуі үшін келепті буған жіптердің орнын ауыстырып отыру керек. Әбден кепкеннен кейін келептерді әлгі екі қазыққа кигізіп, белін буған жіптерді шешеді де, үстіңгі ұшын алып келепті қайтадан домалаққа төгеді. Домалақталған жіп өрмек құруға ыңғайлы келеді.

Алашаның жууы қиын болғандықтан, ақ жүнді міндетті түрде бояйды. Ақ жүн қандай бояуды болмасын жақсы алатыны белгілі. Ал, боз, көк шулан жүндерді кез-келген бояуға салуға болмайды. Боз жүнді қызыл, сары түске, көкшулан жүнді көк, жасыл түрге бояйды. Жүннің табиғаи түсі қара болған жағдайда оны қызыл, жасыл, сия көкке бояуға болады. Бірақ мұндай жіптен тоқылған алаша бояуы көмескі болады. Көбінесе табиғи түр деп алашаның астыңғы бетіне жасыл түсті жіпті жүргізеді. Алаша тоқылған кезде (әсіресе, гүл теруде) қызғалдақты жайлау көзге елестейді. Ал, жапырақ теруде көзге елестейді. Ал, жапырақ теруде керісінше, астыңғы бетіне жасыл немесе сары, үстіңгі бетіне қызыл немесе көк жіп алынады.

Түрікпен теру, жүз теру тоқылғанды қолда бар бояуларды қалауынша пайдалана беруге болады. Өйткені бұл терулердің негізгі өрнегі шаршыны бойлай жарыспалы ботамойын немесе қарсы қошқармүйіз оюлары, самауырынша, бауырсақ, көзше, құстаңдай деп аталатын өрнектер.

Бұл өрнекті шебер тоқитындар өрнек жүргізген кезде жіп санымен ( күзуде отырып) есептеу арқылы әр өрнекті бір түс жіптен шығаруға тырысады.

Өрмек жүгіртуге 3-4 адам керек. Бос алаңға тең бүйірлі үш бұрыш формасында үш қазық қағылады. Қазықтардың ара қашықтығы өрмек жібінің ұзындығына, яғни тоқылатын алашаның көлеміне қарай есептеледі. Үш бұрыш қабырғаларының ұзындығының қосындысы өрмек ұзындығына тең болады.

Қазықтар жерге мұқият қағылып, жіп төгілген кезде қисайып босап, суырылып кетпеуі қарастырылады. Сондай-ақ қазық бос қағылса, өрмек жібінде селкеу пайда болады. Селкеу деп өрмек тоқылғанда бір немесе бірнеше жіптің әлдеқалай босаң шығуын айтады. Ондай жіп тоқылған кезде өрмекті әрі қарай тоқуға бөгет жасайды. Өрмек жібі тартылып, түп- түзу болу керек.

Өрмекті құрған кезде тең бүйірлі үшбұрыш табанының тең орта тұсына ағаш қазық қағып, осы жерден күзу байланады. Ағаш қазықтың диаметрі 2-3 см, ұзындығы 0,5 м болуы керек. Енді ағаш қазыққа параллель етіп, ішкі жағынан көтеру ағаш немесе ши қазық, оған жапсарлас қылыш қағылады.

Күзу байлайтын адам ағаш қазықтың сыртында отырады. Күзу жіпті ешкінің қылынан жіңішке екі тін иіреді, сосын ширатып, күні бұрын дайындап қояды. Бұл мықтылық жағын қарастырады. Егер ешкінің қылы болмаған жағдайда орнына көңгей жіп (зығырдан жасалатын жіп) пайдаланылады. Жібек жіпті пайдалануға болмайды.

Күзу жіп ағаш қазыққа (күйеу ағашқа) байланады. Одан кейін сол ағаш қазыққа екі айналдырып, қазықбау шалып бекітеді. Өрмекке жүгірілетін жіптің ұшын оң қол жақтағы темір қазыққа байлап, тең бүйірлі үш бұрыш етіп қағылған темір қазықтарды орай сағат тіліне қарсы бағыта жүгіреді. Күзу ағаштың тұсына келгенде, ағаш қазық пен ортаңғы ши қазықтың арасынан өткізіп, сол бағытымен өріс қазықтарынорай жүгіріледі. Екніші жіп (бөлек түс) әлгі бағытпен жүгіртіліп келеді де, қылышпен ши қазықтың арасынан түседі. Осы жерде күйеу ағашқа байланып, екі орап бекітілген күзу жіпті көтеру ағаштың сол жағы арқылы қылыштың оң жағынан өрмек жібінің астынан алып, енді көтеру ағаштың оң жағы мен күйеу ағаштың сол жағынан орай шалынады. Ал үшінші рет жүгіртілген өрмек жібі бірінші жіптің үстінен түседі, яғни күйеу ағаш пен көтеру ағаштың ортасынан өтеді. Төртінші жіп екінші жіптің үстінен түседі. Ал күзу жіп алдыңғы бағытымен, яғни күйеу ағаштың басына шалынып ұрған жіп, ортадағы көтеру ағаштың сол жағымен қылыштың оң жағынан өрмек жібін қосып орай көтеру ағаштың басынан шалынады. Өрмек жүгіруде 1 адам күзу байлап отырады, екі түсті 2 домалақ жіпті 2 адам жүгіртеді. Ал үшінші адам өрмек жіптерін, қазыққа кигізіліп, жүгіртілген жіптерді тексеріп тұрады. Осылай өрмек жібі жүгіртіліп болғаннан кейін, өрмек жібінің ең соңғы ұшын (әр түсті жіпті өз ұшына) қазыққа бекітулі алдыңғы ұшына әкеліп жалғайды. Ал күзу жіпті күйеу ағашқа екі шалып бекітеді. Сонымен өрмек жүгіртіліп бітеді.

Жүгіртілген өрмек жібі шатыспау үшін 5-6 жерден буылады. Күзу байлаған қазықтарды жерден суырып, күйеу ағаш пен көтеру ағаштың екеуін қосып екі басынан көтеру жіп байлайды. Содан кейін қылышты суырып алмай тұрып, серу байланады. Серу ағаштың ұзындығы өрмек еніне байланысты. Өрмектің ерсі және қарсы жіптеріні арасынан (күзуден бір құлаштай ілгеріден) өткізілген серу ағашқа өрмек жіптері таратылып байланады. Серу байлауға көңгей жіп пайдаланылады. Шеткі жіптер 2 жұптан байланады. Серу екі адам – бірі байлап, екіншісі серу ағаштың келесі ұшын тіреп, жіптердің орын тәртібі ауысып кетпеуін қадағалап отырады.

Тоқылатын өрмекті 12 құлаш деп еболсақ, тоқыған кезде екі қабатталып жататынынң ескеріп, ұзындығы 5-7 метр жерге құрылады. Кез-келген үйден 5-7 метрлік бөлме табыла бермеуі де мүмкін. Мұндай жағдайда өрмектің алдыңғы жағынан керекті қашықтықта жіңішке арқанмен мықтап буып тұйықтайды да,о осы тұйықтан темір қазыққа іліп алашаның тоқылатын бөлігін тартып кереді. өрмектің артына 2 қазық қағып, өрмектің артқы тұйығына жұмыр ағаш кигізіп, осы жұмыр ағаштың өрмекенінен шығып тұрған екі жақ шетінен арқан байланады. Арқан әлгі екі қазыққа тартып бекітіледі. Енді осы құрылған өрмекті тоқуға әзірлейді.

Тоқып отырғанадам өрмектің артқы жағына, көтеру ағаштан 0,5 метрдей шамасында ерге орналасқан адамша, жүресінен отырады. Алашаның тоқу ыңғайлы болуы үшін астын сәл биіктетіп (10-15 см шамасында) отыруына да болады. Тоқу үстінде үнемі, ара-тұра үзіліс жасап отырған абзал.

Күзу мен серудің арасынан адарғы өткізіледі. Ал күзу мен тоқылыстың ортасынан астыңғы, үстіңгі жіп арасынан қылыш қойылады. Қылышты қырынан қойып, бір тал ши өткізеді. Ши салғандағы мақсат – бірінші тоқылыстың тегіс түсуі. Қылышты суырыл алып, адарғыны көтеріп шатыс түсіреді, яғни бұл жағдайда астыңғы жіп пен үстіңгі жіп керісінше түсіп, орын ауыстырады. Яғни астыңғы жіп үстіңгі жіп астына шығады. Көтерілген адарғыны жығып, алынған шатысты қылышпен 3-4 рет ұрады. Яғни жіптің айқасып тұрған жері мен күзу ағаштың ортасынан қылышты өткізіп (астыңғы және үстіңгі жіп аралығынан), жаңағы ши салған жерге дейін қылышпен қағылады. Осылайша бірінші тоқылыс түсті делік. Енді арқау өткізіледі. Арқау салғаннан кейін теру басталады. Арқау өткізгенде де, бастап тергенде де қылыш қырынан тұрады. Арқауды өрмектің шетін сол қолмен шымши ұстап өткізуге дағдылану керек. Бұл өрмектің шеткі жібі тартылып не қайырылып қалмауын қамтамасыз етеді. Егер арқау өткізілген жақтағы шеткі жіп ішке қарай тартылып тұрады. Ал арқау бос болса, тоқылыс сылбыр түседі де, алашаның еті қайырылып қалады.

Терме алаша тоқылғанда басты нәрсе - әр түрдің өрнегін жіп санымен теріп отырып шығарады. Теру ағашты ілгері ысырып қойған соң , арақу өткізіп қағылады. Одан кейін шатыстың айқасу ретіне қарай тартылып тұрады. Ал арқау бос болса, тоқылыс сылбыр үседі де, алашаның шеті қайырылып қалады.

Терме алаша тоқылғанда басты нәрсе - әр түрдің өрнегін жіп санымен теріп отырып шығарады. Теру ағашты ілгері ысырып қойған соң, арқау өткізіп қағылады. Одан кейін шатыстың айқасу ретіне қарай адарғыны көтеріп немесе қылышпен тарап алынған шатыс 3-4 рет қағылады. Қағыс сылбыр болмауы керек. Сондай-ақ шамадан тыс оқыс күшпен де қағуға болмайды. Онда жіптің үзіліп кетуі мүмкін.

Терме алашаны өрнегіне байланысты тереді. Басталысы: ішкі және сыртқы желіні бойлай орналасқан сыңар қошқар мүйіз оюлы, кі үлкен, екі кіші самауырыншалы үлкен және кіші шаршыдан тұратын жүз теру термесі бар.