Ғұн дәуірі. Этносаяси тарихы

Ұлы дала белдеуінің орта ғасырлық этникалық тарихының басы түрік және монғол болып бөлінбейді, бұл халықтар бір - бірлеріне өте жақын және туыстас болып келеді.

Н.Я.Бичурин ғұн /хунну/ тарихына қатысты түсіндірмесінде келесі толықтыруларды келтіреді: «Қытай тарихшылары Хя әулетінің соңғы патшасының ұлы Шунь Вэй б.з.б. 1764 жылы Монғолияға көшіп барып, хуннулардың бірінші монғол әулетінің негізін қалаушы деп саналады. Азиая тарихшыларының әңгімелер бойынша Могул - ханның әулеті монғолдардың батыс бөлігінде билік етті, оның ордасы Хангай түбінде ( Орхон маңы) орналасты. Иеліктері солтүстіктен Калганнан Байкалға дейін, батысында Тарбағатай тауларынан бастап созылды. Азиаттық тарихшылардың айтуы бойынша Дунху, яғни Татар - ханның әулеті Шығыс Монғолияда билік құрған...».

Хунну (ғұн) атауы қытай деректерінде б.з.б. ҮІІ - ҮІ ғасырларда пайда болды (протоғұндар). Көшпелі мал шаруашылығының дамуы Орталық Азияның тайпалық одақтарының консолидациясына, яғни бірігуіне әкелді. Көшпелілер Қытайдың бытыраңқы үлестеріне жиі шабуылдар жасап отырды. Осындай жорықтар б.з.б. ІҮ ғасырда азаяды, себебі Цинь князьдігінің гегемониясы орнады да, Чжоу әулеті кезіндегі әлсіз үлестерді біріктірді. Сол жылдары қытайлықтар да көшпелілерге жорықтар жасап, бірқатар территорияларды жаулап алады. Осы көшпелілермен шекарада Ұлы Қытай қорғанының құрылысы басталды.

Сонымен деректерге ден қойсақ, ғұн патшаларының генеалогиясы Шунь - Вэйдан басталады, ол Тумын шаньюйдан бір мың жыл бұрын өмір сүрген (б.з.б. ІІІ ғасыр), өкінішке орай бұл аңыз тарихы әлі зерттелген жоқ. Сенімді деректер Мөде шаньюй (б.з.б. ІІІ - ІІ ғасырлар) билігі кезінен басталады.

Мөденің билік тағына келуі (б.з.б. 209 жыл) көрші тайпаларды үрейлендірді. Дунху конфедерациясы ғұндарға бірқатар талаптар қойып елшілер жібереді. Қытай деректерінде бұл оқиға келесі сюжетпен суреттелген: «Дунху Үйі гүлденіп тұрған. Мөденің әкесін өлтіріп, патша болғанын естіген Дунху оған елші жіберіп, Тұманнан (бұрынғы әмір, Мөденің әкесі) қалған мың лилік сәйгүлікті (күніне мың ли, яғни 579 км. жерге шабатын ат) қаламақ ниетінің барын білдіреді. Мөде ақсүйек бектерін шақыртып алып, кеңес құрады. Ақсүйектер оған қарсы «мыңлилік тұлпар ғұндардың қазынасы ғой, беруге болмайды», - дейді. Оларға Мөде: көрші тұрған жұрттан бір жылқыны аяған болмас,- дейді де, мыңлилік сәйгүлікті беріп жібереді. Арада біраз уақыт өткен соң Дунху Мөдені өзінен қаймығады деп ойлап, тағы да елші жібереді. Бұл жолы одан ханымдардың біреуіне көңілі құлағанын білдіріп, Яньжиді атап сұрайды. Мөде өз төңірегіндегі жақын жүргендердің ақыл - кеңесіне тағы да жүгінеді. Төңірегіндегілер : Дун - ху ұятсыз адам екен, Яньжиді сұрауын қарашы, деп таңғалысып, оған соғыс жариялау керек, - деп кеңес береді. Мөде бұл уәжге, көрші тұрған кісілерден бір әйелді аяп қажеті не? – деп сүйікті Яньжиін Дун - хуға беріп жібереді. әкім Дун - худың айтқаны екі болмай, әбден кердең кетеді. Ғұндардың иелігінде Дун - худан батысқа қарай кең жатқан мың лидей бос жер бар еді. Онда тек шекара бойлай екі жақта тұратын қарауылкүзеті ғана болатын. Дун - ху екі жақты шекара күзетінің арасында бос жатқан ғұндарға тиесілі, бірақ оларға қолайсыз жерлерді алғысы келетінін Мөдеге айту үшін елші аттандырады. Мөде бектерінен ақыл сұраса, олар: бұл қолайсыздау жер ғой, беруге де, бермеуге де болады, - деп былқылдатады. Сонда Мөде терісіне сыймай: Жерді беру керек деп ақыл айтқандардың бәрінің басын алады». «Жер мемлекеттің негізі» деп ұран шақырып Мөде шаньюй жауларына аттанды. Әскерімен келген Мөде Дун - ху Үйін талқандап, жеңіске жетеді. Қайтар жолда ол батыста тұрған юэчжилерге жорық жасап, оларды жерлерінен қуады, оңтүстігінде Ордос билеушілерін бағындырып, Мын Тхян қолбасшы басып алған хундардың жерлерін қайтарып алады. Билігінінің алғашқы жылдарында Мөде шаньюй Қытай шекараларына қатты соққы беріп, Хань әулетінен Ордосстағы ғұн иеліктерін қайтарады. Б.з.б. 200 жылы қытайлықтар империя шекарасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету қамымен үлкен әскер құрып ғұндарға қарсы жорық ұйымдастырады. Бірінші қақтығыста ғұндар артқа шегінеді, Қытай әскерінің авангарды Гао Ди императормен бірге негізгі әскерден алға ұзап кетеді.

Көшпелілер артқа шегінуді тоқтатып, император бастаған қытай әскерін төрт жақтан қоршайды: «Батыстағы Хуннулардың барлығы ақ жылқының үстінде, шығысында сұр жылқы (белое пятно на морде) мінген, солтүстіктегілер қара түсті жылқы үстінде, оңтүстіктегі хуннулар жирен аттардың үстінде отыр». Осы жеңістен кейін шығысында ғұндар «Шығыс ху», яғни Монғолияны мекендеген ухуань, сяньби тайпаларын бағындырған. Б.з.б. 177 жылы ғұндар батыс өлкеде юэчжилерді жеңеді.

Ғұндар юэчжилерді толықтай он жылдан кейін талқандайды. Юэчжи көсемі соғыста қайтыс болып, Мөденің ұлы Лаошань - шаньюй оның бас қаңқасынан алтынмен қаптап тостаған жасап алады. Орта Азияға, яғни Сыр мен Әму арасына ығыстырылған юэчжилер Грек- Бактриялық мемлекетті жаулап алып, Кушан державасын құрайды. Осылайша ғұндардың этникалық құрылымына әр түрлі тайпалардың өкілдері көп болу себебіне көз жеткізуге болады.

Б.з.б. ІІІ - ІІ ғасырларда Шығыс ғұндардың күшеюі дала халықтарының жаңа империясының құрылуына әкелді. Осы факт орталықтағы белсенділіктің Еуразияның далалық белдеуінің шығысына қарай ауысқанының белгісі. Бұрын миграциялар мен пассионарлық жарылыстар эпицентрі Орталық және Батыс Қазақстанның далалық аймақтары болатын. Скиф-сақ дәуірінен кейін Еуразияның далалық тайпалары, шаруашылық және этносаяси тұрақтылыққа ие болды. Олар маусымдық жүйе мен жайылымды үйлестіру мен су қорларын жақсы меңгерген соң дамыған қоғам ретінде, тұрақты этноәлеуметтік ұжым ретінде қалыптасты. Сол кезде Ұлы Даланың шығысында, әсіресе таулы - орманды ландшафтқа бай Оңтүстік Сібірде, Алтайда, Монғолияда, номадизация зонасында аңшы тайпалар өмір сүрген. Олардың көшпелілікке өтуі күрделі территориялық үрдістермен бірге жүріп жатты; далалық аймақта халық тығыздығының өсуі жағдайды күрделендірді. Сонымен бірге көшпеліліктің белең алуы және қозғалыстардың басталуына отырықшылықтың күшті орталығы Қытайдың көршілес орналасуы да әсер еткен, себебі бұл ұлы өркениеттің дамуы дәл б.э.б. ІІ - І мыңжылдықтарға жатады. Халықтардың ұлы қоныс аударуы Еуразияның Шығыс таулы аймақтарынан басталды.

Мұндай ірі қозғалыс Орталық Қазақстан мен Батыс Сібірдің далалалық аймақтарына соқпай өте алмады. Сақталған археологиялық материалдар қозғалыстың Шығыстан басталғаны жайлы аз мәлімет береді. Ұлы далада қалған архитектуралық ескерткіштердің шығу тегі көбінесе автохтонды болып келеді. Сонымен бірге Сарыарқа аймағында шығыстан батысқа қарай б.з. І мыңжылдығына жататын қызықты культті ескерткіштер орналасқан: Домбауыл, Қозы - Көрпеш- Баян- сұлу, Теке және т.б. Олардың стилінде тұрғызылған (бұл дәстүр ХІХ ғасыр аяғы - ХХ ғасырдың басына дейін аяқталды. Ә.Х.Марғұланның үйтас ескерткіштерін ғұндар мен байланыстырады).

Батыс Қазақстанда сақ - массагет және т.б. конфедерациялары ыдырағаннан кейін өз орнында қалған тайпалар мекендеген. «Үстіртте қазылған қорғандар мен жерлеу құрылыстары типі бойынша Жетісу сақтары мен Түркменстан көшпелілерінің (массагеттер) жерлеуіне ұқсас», - дейді С.Әжіғали.

Бұл дәуірде, Жетісу мен Шығыс Түркістан территориясын үйсіндердің, юэчжилердің (тохарлар) және т.б. жартылай көшпелі конфедерациялары мекендеген. Батыс Жетісуды қоныстанған этникалық топтары отырықшы өмір салтын жүргізгеніне Шу, Талас сияқты құнарлы аймақтардың болуы және Орта Азияның отырықшы орталықтарының жақын орналасуы әсер етті. Батыс Қазақстанды мекендеген сармат-алан тайпалары мен өзге өлкелер арасында тығыз қармы-қатынас орнады.

Шығыста ғұндардың күшейгенінен соң солтүстігінде дунхулармен оңтүстігінде юэчжилерге қысым көрсетіп, нәтижесінде олар ғұндарға вассалитетін мойындайды. Бағынғысы келмеген тайпалар жерлерін тастап миграцияға кетеді. Ғұндардың қысымына шыдамаған Монғолия мен Алтайдың кейбір тайпалары Қытайға өтеді (дунху, сянби), ал юэчжилер – Орта Азияға (қаңлы тайпалары мекендеген Ташкент аудандарына ) өтті. Б.з.б. ІІ ғасырда Грек - Бактриялық мемлекеті дала көшпелілерінің жиі шабуылдарына шыдамай тәуелсіз иеліктерге бөлініп кетеді. Сол кезден бастап әртүрлі мәдениеттердің араласуы мен интеграциясы күшейеді, Орта Азия территорияларына жергілікті отырықшы – қалалық субстрат, грек - македондықтар әкелген ортаазиялық - эллинистік және дала мәдениеті бұл өңірлерде көшпелі тайпалардың жаңа толқынымен күшейді.

Осы этникалық фундаментте басында юечжилер тұрған Кушан империясы құрылады. Олар Орта Азияның бірқатар бөлігін бағындырған. Оңтүстікке жасаған қуатты қозғалыс нәтижесінде Кушан көшпелді әулеттеріне Солтүстік Үндістан, Шығыс Иран, Ауғанстан халқы бағынады. Осылайша Кушан мәдениетіне буддалық мәдениет қосылады. Орта ғасырлар басында Үндістан территориясына дейін жеткен көшпелілердің келесі тобы - эфталиттер (ақ ғұндар). Ғұндардың оңтүстікке жылжыған топтарын «ақ ғұн» /эфталит/ деп атайды. Олар ондаған жылдық соғыстан кейін Сасан империясын тізе бүктірді. Деректер бойынша 484 жылғы қантөгіс соғыстан кейін парсылар жүз жыл бойы ғұнға бағынышты болған. Осы жолы Пероз патша ғұн қолынан өлген екен. Ақ ғұндар империясы Орта Азияны бірнеше ғасыр бойы біріктіріп, мемлекет пен мәдениетінде зор із қалдырды.

Одан әрі эфталиттер Ауғанстан және Солтүстік Үндістан территориясының біршама бөлігін қоныстанды (Синд, Раджастан, Мальва) да, көне үнді – арийлік тұрғындармен араласу үрдісіне түсті. Зерттеушілердің айтуынша жаңа этносаяси қауым - раджпуттар кастасының пайда болуы осы араласу мен метисация нәтижесі. Солтүстік Үндістан территорияларын белсенді түрде көшпелі тайпалардың қоныстануы нәтижесінде Гуджарат атты этномәдени аудан пайда болды. Қазақ даласынан көшіп барған жауынгер тайпалар жергілікті елдермен араласу барысында жаңа этникалық қауымдар мен мемлекеттер құрды.

Шығыс ғұн империясының дағдарысы б.з.б. 71 жылдан басталып, ақыры б.з.б. 56 жылы ғұн қауымының екіге бөлінуімен аяқталды /оңтүстік - солтүстік/. Ғұн империясының дағдарысына кытайлардың тікелей қатысы болды. Олар көрші тайпалардың арасына ылаң салып, бір-біріне қарама - қарсы қойды.

Ұлы далада күш жинап Батысқа жылжыған ғұндар IV ғасырдың 70-ші жылдарында оңтүстік - шығыс Еуропаға аяқ тіреді. Жолай ғұндар угор /естек/ тілдес елдерді бағындырып, одан әрі алан, славяндарды қосып алып, Босфор патшалығын талқандап 376 ж. Римге найзасын тіреді. Баламер патша заманында Еуропаны ала бастаған ғұн шабылуы Ругел тұсында жалғасып, Аттила /Еділ-Едіге/ тұсында аяқталды. Бұл дәуірдің ең ұлы оқиғасы деп тарихшылар 451 ж. болған Каталаун /Франция жері/ шайқасын атайды. Рим мен Ғұн арасындағы соғыста 200 мыңға жақын адам қайтыс болған екен. Осыдан кейін Аттила Рим империясының орталық бөлігін талқандап патшаның қарындасын, Римнің қазынасын алды. Корытындылай келсек ғұндар бастаған «халықтардың ұлы қозғалысы» әлем тарихында орта ғасырлардың қақпасын ашып, феодалдық дәуірді бастап берді. Ғұн соғысынан кейін құл иеленуге негізделген Рим империясы ыдырап Еуропада ұлттық мемлекеттер пайда болды. Бұл Еуропа тарихы үшін үлкен прогресс еді.

Әлемді дүр сілкіндіруші Аттила патша жөнінде Каталаун соғысын толық сипаттаған жалғыз тарихшы Иордан былай деп жазған: «Аттила – Скифия даласын мекендейтін тайпалардың әлемдегі жалғыз басшысы, бүкіл ғұндар көсемі. Варварлар арасында таңғажайып даңқымен танымал. Тарихшы Приск әңгімелейді, төменгі мына жағдайларды: Керемет үлкен өзендерден - Тизия (Тисса), Тибизия (Темеш) және Дрикка - кешіп өтіп, король Аттила тұрған елді мекенге келдік. Бұл өзі үлкен қалаға ұқсайды: бір - біріне тығыз бекітілген жылтыр ағаштардан іргесі бар, арасынан күн сәулесі өтпейді. Біршама алысқа созылған құрылыстары бар, әшекейленген порталдары көрінеді. Король сарайын жағалай қоршау бар, көлемінің өзі патша сарайынан хабар береді. Бұл өз қоластында бүкіл варварлар әлемін қол астында ұстаған Аттила қонысы, осы қонысты ол жаулап алған қалаларынан артық көріп тұр.

Осы Аттила Мундзуктың баласы, Мундзукпен Октар, Роас ағайынды.... Ол халықтарды сілкіндіру үшін жаратылған ер еді. Бүкіл елдерге сұмдық болып тиді, бәрін де қалтыратып жіберді, ол туралы хабардың өзі қорқынышты еді. Оның жүрген жүрісі маңызды, көзқарасы мен қимыл- қозғалысы аса тектілікті көрсетеді. Соғысты жақсы көргенімен тонаушылығы аз болды, ой қабілеті өте жоғары еді, сұраушыға қайырымды, сенген адамына өте мейірімді. Сыртқы түрі- аласа бойлы, кең кеуделі, басы ірі, көздері кішкентай, мұрны пісте, терісі түсі бөлек (сары - қоңыр) өз шыққан тегінің барлық қасиетін бойында сақтаған... Каталаун соғысында – екі жақтан 165 мың адам, 15 мың гепид пен франкіні есептемегенде өлді».

Ортағасырлық Қазақстанның саяси тарихында, ғұн одақтарымен қатар елеулі із қалдырған үйсіндер мен қанлылар.

Қытай деректерінде үйсіндер Шығыс Түркістан, Жетісу мен Ферғананың ежелгі тұрғындары және ғұндардан кейін этносаяси тарихта елеулі орын алған ел. Олардың этникалық тарихы Орталық Азияны сол кезге дейін мекен еткен көшпелі сақ тайпаларымен тығыз байланысты. Қытай деректерінде бұл ел “сэ” деп жазылады. «Сэ» тайпаларын ығыстырып шығарған үйсіндер б.з.б. ІІ ғ. Ғұндар құрған ұлы державаның құрамына енді. Кейін Қытаймен одақтық шарт жасасып, бұл державаның күйреуіне себепкер болады.

Кангха (кангюй) атауы ерте заманнан белгілі болса да (б.з.б. 2 м.ж. ортасы), шындыққа ұласатын деректер б.з.б. ІІ ғасырдан кездеседі. Бұл кезде Қытай саяхатшысы Чжан Цянь кангюйлер юечжі мен ғұндарға тәуелді болғанын айтады. Ғұндар державасының екіге бөлінуіне байланысты кангюйлер Қытайдың одақтасы болған солтүстік - ғұн шаньюйі Хухуаньеге қарсы Чжи - Чжиді (Шөже) қолдайды. Б.з.б. І ғасырда Шығыс Түркістаннан Арал өңіріне дейінгі өңірде кангюйлер мықты мемлекет болып есептелді.

«Кангю билеушісі қыста Лоюен өлкесінде, Даобитянь қаласында, Чан - аньнен 12300 ли жерде мекендейді. Қытай уәкіліне бағынбайды. Б.з.б. І ғ. құрылған «ерте Хань әулетінің хроникасында» «Кангюй билеушісінің қол астына 120000 отбасы, 600000 жан, 120000 әскері бар. Әдет - ғұрыптары юечжилермен ұксас. Кангюйлер шығыста ғұндарға бағынышты. Кангюй бес кішігірім иеліктерді билейді.

Қытай ордасы Хуханьені таққа отырғызды, бірақ Чжи - чжи хан оған келіспей, қытай елшісін өлтіріп, Кангюге барып бекінді (батысқа).

Осыдан кейін протектор Янь шеу мен генерал Чень Тхан Батыс өлкесінің әскерімен барып, Чжи - чжи ханның көзін құртты. Бұл оқиға Юань - ди кезінде, Цзянь билігінің 3 - жылы болды. Чен ди патшаның уақытында кангю билеушісі сыйлықпен ұлын Қытай сарайына жіберді, бірақ соның өзінде өзгелермен қатар бағынышты болғысы келген жоқ, алыстығын пайдаланып тәкәппарлана берді.

Протектор Го – шунь олар туралы сарайға бірнеше хабар берді: Хундар кангью мен усуньді бағындырғандықтан құдыретті болған жоқ, сол сияқты ол екеуін жоғалтқаннан кейін де Қытай үстемдігін мойындаған жоқ. Қытай сарайына билеушілерінің балаларын аманатқа бергенімен жаңағы үш иелік бұрынғыша қарым - қатынаста; достық пен наразылығы қатар, аңдып жүріп, қолайлы шақта бірін - бірі шауып отырады. Басы қосылса да біріне - бірі сенбейді, бөлініп кетсе, бірін - бір бағындыра алмайды. Усун ордасымен туысқанымен, Қытай сарайы әлі одан пайда тапқан жоқ. Бірақ ол байланысты усундер ерте бастағандықтан және хундармен бірге бодандықты мойындағандықтан оларды сырттату әділдік емес. Ал кангью болса тәкәппар, шұғыл және усундардай емес, елшілерге бас игісі келмейді. Протектордан барған қызметкерлерді усун елшілерінен төмен отырғызады. Өзінің бектері мен жайсандарына тамақ бергеннен кейін протектор елшісіне ұсынады және онысын көрші иеліктердің алдында көрсетуге құмар. Осындай іс - қимылдан оның өз ұлын сарайға неге жібергенін түсінуге болады. Ол сауда жасау үшін ойлап тапқан жақсы сылтау.

Хундар шет елдерінің ішіндегі ең ұлы мемлекет еді, ал қазір Қытай империясына жағымпазданып қызмет етеді. Кангью басшысы тиісті тағзымын жасамайды деп естісе, сөз жоқ Шанью өзін қорсынып қалады. Өзіне құрметті дұрыс түсінбейтіндіктен Хань әулетінің абыройын сақтау үшін оның (кангю) ұлын кері қайтарып, елшілікті тыю қажет», - деп жазған И.А.Бичурин.

Үйсіндердің үлкен гуньмосы Чигу қаласында орналасқан халқы 120000 үй, 630000 жан, әскер 188600 адам» болғаны айтылады. Шығысқа қарай протектордың отырған жеріне дейін 1721 ли, батысқа кангюдің Фанней жеріне дейін 5000 ли. Жері жазық, шөбі мол. Жаңбыры көп, ауасы салқын жер. Тауларында қалың қарағай және мань ағашы бар. Үйсіндер ғұндарға тәуелді болды, соңынан күшейіп, оларға бағынышты болғысы келген жоқ. Шығысы – хундармен іргелес, солтүстік – батысы – Кангю, батысы – Даванмен, оңтүстігі әртүрлі иеліктермен.

Үлкен Юечжилер туралы қытай деректерінде: «олар Сэ (сақтар) халқын талқандап қуды, одан кейін ғұндардың ығыстыруымен Батысқа кетті» делінеді. Кейбір деректерде юечжилер 400000 халық құраған. «Сэ билеушісі аспалы көпірден өтіп және үлкен юечжилер батысқа барып Даханы басып алғанда, үйсін гуньмосы олардың жерінде қалған. Сол себептен үйсін ішінде сэ және юечжілердің рулары бар» (Цяньханьшу).

Ежелгі түркі дәуірі. Этносаяси тарихы. ҮІ ғасырдың ортасында пайда болған Түрік-ашина бірлестігінің этногенезі ежелгі турлармен байланысты деген жорамал бар. Қытай жылнамалары түрік қарияларынан жазып алған генеалогиялық аңызға сәйкес, түріктердің алғашқы ата - бабасы он жастағы ұл бала қырғын кезінде жалғыз аман қалған екен-мыс. Баланы кейіннен ана қасқыр асырап алады. Кейіннен өсіп азамат болған екеуі қосылып қасқырдың он ұлының мұрагерлері Ашина (қасқыр) есімін алып, ақырында бүкіл жергілікті тайпаларды біріктіріп, оларға түркі (түрік, түрк) деген атау берді (мүмкін тур, туран атауын жаңғыртты).

Екінші бір аңыздар бойынша Түрік-ашина елінде VI ғасырдың орталығында билік еткен Бумын қаған Надулушенің мұрагері-мыс (аңыз бойынша ол адамдарға от әкелген). V - IV ғасырларда, яғни Орталық Азияның тарихи сахнасында түрік этносы қайта жаңғырғанда, оларды шығыстан қытайлықтар, солтүстігінен - тунгус- маньчжурлер, батысынан - ирандықтар, оңтүстігінен - тохар тайпалары қоршады. Деректерге қарағанда түріс қауымы VІ ғасырдың ортасына дейін жуань-жуаньдерге (жужан, ауар) бағынышты болды. Түркі гегемониясының басталуы ашиналардың Жоңғарияны мекендеген теле (мүмкін оғыздар) тайпаларын бағындырумен байланысты болды. Ұлықтана бекуі кезінде түріктер Жужан қағанына елшілік жіберіп, ханшайымды қалындыққа беруді өтінді. Бұған жужан билеушісі былайша жауап берді: «Сен темір балқытушы – құлым, қалай мұндай өтінішке батылың барып бардың?»

Басталып кеткен соғыстың (551-555 ж.ж.) нәтижесінде жужандар толық талқандалып, көп бөлігі қырылды. Осылайша Солтүстік Моңғолия жерінде жаңа орталық азиялық империя – Түрік қағанаты (551-744 ж.) пайда болды. Түрік мемлекетінің негізін салушы Бумын қаған болып есептеледі, ол 551 ж. қаған атағын алды. Оның мұрагерлері Қараеске қаған (552-553 ж.ж.) және Мұқан қаған (553-572 жж.) жужандарды талқандауды аяқтады.

551-554 ж.ж. түркі-ашиналар аварларды, қай, қидан, оғыз татарларды, енисей қырғыздарын жаулап алды. Осы жылдары түріктер Орта Азияда эфталиттермен (Ақ - ғұн) қақтығысып, батыстағы белсенділікке байланысты түркі этногенезінің жаңа типі Ұлы Даланың территориясына тарап, Түркістан оазисін алып жатты. Бұл үрдістер жаңа этникалық тәртіптің бастамасы болды. Осының түгелі жалпы түркі этникалық сана-сезімінің және пан түркі идеологиясының қалыптасуымен аяқталады. Иеліктері Каспий теңізінен Солтүстік Үндістанға және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатқан эфталиттермен күресте ашина әулеті Сасанидтік Ираннан қолдау іздеді. Ақ Ғұндардан вассалдық тәуелділікте болған парсылар түркілермен одақтасып 564 ж. Тохарстан үшін соғысты бастады. Бірақ соғыс аяқталған соң Ұлы Жібек жолында билік үшін қайшылықтар өрістеді. Иранға қарсы одақтас ретінде түркілерге Византия императоры Юстиниан II - ден елшілік келді. VII ғ. басында Азия кеңістігінің үлкен территориясы Батыс және Шығыс Түрік державаларының қол астында болды. Батыс Түркі қағанаты Монғолиядағы Шығыс Түрік қағанатынан қатты ерекшеленді. Шығыста көшпелі өмір салты басым болса, батыста халықтың үлкен бөлігі отырықшы болып, жер жырту мен қолөнер, саудамен айналысты. Батыс қағанатының әлеуметтік құрылымы өте күрделі болды. Оның құрамына Шығыс Түркістан мен Мәуереннахр отырықшы, егіншілік орталықтары, Сырдария және Арал маңына дейінгі Орта Азияның дала алқабы кірді. Батыс Түркі қағанының билігі Хорезмге жайылды. Осылайша батыс өлкеде бір жағы көпшілкке, бір жағы отырықшылыққа негізделген өркениеттік симбиоз қалыптасты.

VIII ғ. басында түркілер күресті екі майданда жүргізуге мәжбүр болды. Батыста 714 – 715 ж.ж. Сырдарияға жорық жасаған арабтар қауіп төндірсе, Шығыста Жетісуға келген қытайлықтар болды. VIII ғ. 40 ж.ж. Қытай Суяб, Тараз бен Шашты (Ташкент) басып алды. Түркі тайпаларының өзара соғыстары Қытай мен араб жаулаушылары үшін пайдалы болды. 751 ж. екі империя Талас өзені бойында шешуші шайқасты бастайды. Шайқастың бесінші күні кенеттен қытайларға тылдан түркі қарлұқтар соққы жасаса, майданнан шабуылды арабтар бастап, нәтижесінде кытайлықтар жеңіліске ұшырады. Араб тарихшысы Ибн аль - Асирдің пайымдауынша, бұл шайқаста 50 мың қытайлықтар өлтірілді, ал 20 мыңы тұтқынға алынды. Талас өзені бойындағы шайқас ерте түркілердің тағдырында маңызды орын алып, олардың этномәдени стратегиялы даму бағытын анықтап берді.

IX ғ. ортасында Қазақстан территориясында ірі этносаяси өзгерістер болды. Түркі қағанаты құлағаннан соң билік үшін басмылдар, ұйғырлар, қарлұқтар, қырғыздар күресті. VIII ғ. екінші жартысында ұйғырлар басмылдарды жеңіп, Қытайдың ішкі саясатына араласып, Орталық Азиядағы ірі саяси күшке ие болды. Бастапқы уақытта қарлұқ, ұйғыр және басмылдар бір жақта болса, кейін осы үш тайпаның күрестері ұйғыр мемлекетінің құлауына әкелді. Бірнеше сәтсіздіктер 840 ж. қырғыздардың жеңісіне әкелді. Олар Ордабалықты (Қарабалғасын) алып, ұйғыр қағанын өлтіріп, 10 жылға дейін өзінің билігін нығайтты.

IX ғ. басында сәтсіз соғыстарға қарамастан, Шығыс Түркістаннан Ташкентке дейінгі Арғу елдерінің бай қалаларына сүйенген қарлұқ мемлекетінің жағдайы жақсы болды. IX ғ. қарлұқ тайпаларының (шігіл, яғма) Боғра және Арслан хан династиялары мемлекет құрды. Боғра хан ретінде белгілі болған Батыс хандарының Ордасы Тараз қаласы болды. 893 ж. қарахандықтар мен саманидтер (парсы династиясы) бастаған Орта Азияны билеу үшін күресте саманидттер тас-талқан болып жеңілді. Осы дәуірде Қарахандар бірінші болып ислам дінін ресми дін ретінде қабылданған. Сөйтіп түркілер Ислам әлемінің шаруашылық-мәдени кешеніне енді. Мемлекеттің этникалық құрамын қарлұқ тайпалары құрады. Олардың бір бөлігі Тохарстанда өз иеліктерін құрды, ал Ашина руынан шыққан қарлұқ патшалары эфталит билеушісінің орнына келді. Қараханид дәуірінде империяның көп бөлігінде экономикалық, әлеуметтік және мәдени өзгерістер болып өтті. XII ғ. қарақытайлардың (қидан) жорықтары және XIII ғ. басында наймандардың қоныс аударуы мемлекеттің саяси жойылуына әкеп соқты. Қарахан билігі әлсіреген уақытта қаңлы-қыпшақ тайпаларына сүйенген Хорезмшахтар билігі күшейді. Дегенмен Қазақстанның оңтүстік аймақтарында калыптасқан басым түркілік этникалық жағдай, жаңа рухани - мәдениет ағымдары өз қалпында қалды. Кейіннен оны өзгерту ешкімнің қолынан келмеді.

Буддизм, манихейлік, христиандық сияқты басқа өркениеттің ықпалынан пайда болған әр түрлі рухани жүйелер VI - XII ғ.ғ. ортасында Орталық Азия мен Шығыс Түркістанда түркі тілдес халықтар арасында кең тарады. Буддизм түркі қағанатының ақсүйектік орталығында басқа діндерге қарағанда басым болды. Шығыс пен Батыста көп уақыт бойы буддизм діни бірлестіктер (секта) түрінде сақталды.

Бірте - бірте Қазақстан халықтарының арасында едәуір діни өзгерістер пайда болды. Көшпелілер Тәңірге, Жер - Суға (Тәңірі - Байана) бас иді, ал оңтүстіктегі отырықшы жер өңдеуші аймақтарда жаңа дін - Ислам кең етек жайды. Сонымен бірге маргиналдың кеңістікке исламнның түркілік нұсқасы қалыптаса бастады.

Алтын орда дәуірі. Этносаяси тарихы. ХІІ ғасырдың соңында ХІІІ ғ. басында Орхон, Керулен өзендерінің бойында көшпелі моңғол руларының ірі мемлекеті дүниеге келді. Оны ұйымдастырған Шыңғыс атымен жер жүзіне танылған Темучин көсем еді. Моңғолдардың Батыстағы территорияларды бағындыруы 1207 жылдан басталады, сол кезде Шыңғыстың үлкен ұлы Жошы Оңтүстік Сібір тайпаларын (ойраттар, буйраттар, урсууд, барга (буряттар), хабханастар, тувалар, қырғыздар т.б.) бағындырады. Хорезмшах пен моңғол әскерлерінің алғашқы кездесуі 1216 ж. болады. Жошы хан моңғол мемлекеттің жаулары (найман, керей, меркіттер) ізінен келе жатып, Ырғыз өзенінің маңында Хорезмшах Мұхаммедтің саны көп әскерімен кездесіп қалады.

Хорезмшах әскері қимақ - қыпшақ жеріне қарсы жорыққа аттанған болатын. Хорезмшах пен моңғолдардың алғашқы кездесуі жеңімпазды анықтамады.

Қазақ жерін жаулап алу Жетісудан басталды. Бұл өңір моңғолдарды Ұлы Жібек бойында орналасқан гүлденген қалаларымен қызықтырды. Жетісу Түркістанға, одан кейін Мәуереннахрға жол ашты. Моңғолдар найман ханының соңғы ұрпақтарының бірі Күшлік ханның қарсылығын сылтау етіп жорықтарын бастады. Сонымен бірге моңғолдар жергілікті халық арасындағы Күшлікке қарсы күшті қолданды. Күшлікке қарсы күштің өсуінің себептері: Найман хан әулетінің мұсылмандарды қудалауы және мемлекет тарапынан салықтардың өсуі.

Басқа түркі билеушілері (ұйғырлар, қарлұқтар, т.б.) қарсылықсыз өздерін Шыңғыс хан вассалдары деп танып, ерікті түрде моңғолдармен бірге Орта Азияға жасаған жорықтарына қатысты (1219 – 1223 ж.ж.). Жетісуды басып бағындырып алғаннан кейін Шыңғыс хан Орта Азияны басып алуға белсенді түрде дайындала бастады. Соғыстың басталуына бір маңызды себеп Шыңғыс ханның Отырарға жіберген елші көпестерінің өлтірілуі еді. Моңғолдардың «Құпия шежіресі» деректеріне сүйенсек, Жебе, Сүбедей мен оның ұлы Тогучар (Айдарлы Тогучар) әскерлері Орта Азияның солтүстігінен, яғни қазақ далалары арқылы өтіп Хорезмшахтың батыс қоныстарын (тыл) басып алды.

Моңғолдардың аса қызықанны ең алғашында Сырдария бассейінінің қалалары мен отырықшы қоныстары еді. Қыркүйекте Шыңғыс ханның өзі бастаған әскер Түркістан оазисіндегі ең ірі қаланың бірі Отырарды талқандады. Шығыс деректері бойынша Отырар бес айлық қоршауда болып, сатқындық нәтижесінде жаудың қолына берілді. Қала ұлы жұтты бастан кешірді: қала бекінісі бұзылды, моңғолдар қаланың кіші аудандарын тонауға кіріседі, бірақ қала өмірін тоқтатқан жоқ. Марко Полоның айтуы бойынша: «Шыңғыс хан жарлығымен жаулап алынған қалаларда қақпа мен бекініс қамал салуға тыйым салынды. Өйткені жеңілген халықтар тыныштық сақтап, қарсылық көрсетпеуі тиіс». Түркістанның басқа қалаларын Шыңғыстың үлкен ұлы Жошы хан басып алады - Сығанақ, Баршынкент, Ашнас (толық қирады) Жанкент және т.б. Сырдария бойындағы қалаларды басып алған соң Жошы хан өзінің әскерін Орта Азиядағы ең үлкен қала - Үргенішке бұрады. Қала маңына Шыңғыстың кіші ұлдары Шағатай мен Үгедей әскерлері де келеді. Әбілғазының айтуы бойынша: «ірге бұзуға арналған тастар табылмағандықтан моңғолдар Үргеніш маңындағы тұт ағаштарын кесті». Қаланы қоршаған моңғолдар 7 айдан кейін ғана оны бағындырады және үлкен қарсылық көрсеткені үшін аямай жазалайды.

Осылайша моңғол мемлекетінің құрамына Қазақстанның оңтүстік аудандары яғни жазба деректерде «сартауыл» деп аталатын бөлігі кіреді. Оңтүстік қалаларымен, яғни саяси және сауда - қолөнер орталықтарымен байланыс жоғалтқан Дешті - Қыпшақ тайпалары моңғолдарға бағынуға мәжбүр болды. Сонымен қатар Шыңғысханның жаулап алушылық компаниясы жалпы көшпелілер бірлігін дәріптеп, көшпелілерді отырықшы халықтарға қарсы қойды. Осындай ауыр кезеңде Орта Азияның отырықшы елдері мен урбанизацияға түскен түркі тайпалары (қаңлы, қыпшақ, қарлұқ т.б.), қиын жағдайға ұшырады.

Біртіндеп жаулап алушылар мен бағынышты этностар арасында ортақ мәдени үлгі қалыптасты. Оның жарқын белгісі Алтын Орда мәдениеті. Алтын Орданың гүлденген кезеңі Өзбек ханның тұсында болды (1312-1342 ж.ж.). Өзбек хан империяның түріктенген көшпелі халқын (ноғайлы елі) ислам дініне қаратты. Жәнібек хан (1342 - 1357 ж.ж.) тұсында Алтын Орда биік деңгейге көтерілді. Әділ билік жүргізгені үшін халық оны Әз Жәнібек деп атап кеткен.

Шығыс деректерінің айтуы бойынша: “ Дешті - Қыпшақта оған тең әділ, әулие, қайырымды және құдіретті патша болған жоқ”. Қазақтың аңыздарында Әз Жәнібекті ноғайлы ханы деп атайды, “ол кезде қазақтар өздерінің әдет - ғұрыптарына сай өз бетінше өмір сүрді. Осындай жағдайдың тууы Әз Жәнібектің қазақтарға мейірімді көзқарасын көрсетеді”, - дейді қазақ шежірешілері.

Көптеген деректерде, сонымен қатар қазақ аңыздарында да Алтын Орда империясы Жошы ханның ұлысы деп аталады. Түрік - моңғол халқының түсінігінде “ұлыс” мемлекет деген мағына береді. Муин-ад-дин Натанзидің (шамамен 1414 ж.) “Ескендірдің Анонимі” шығармасында Жошы ұлысы екіге бөлінеді деген: “Солтүстік қанат Ұлытауға, Сегіз - ағаш және Қараталдан Түйсен шекараларына дейін және Жент пен Баршынкент Ноғай ұрпағына қалды және олардың билеушілері Ақ Орданың хандары болды. (Ноғайлы сол кездегі жалпы көшпелілердің атауы болса керек). Ал оң қанатты, яғни оған кіретін Ібір - Сібір, Рус, Либка, Үкек, Маджар, Бұлғар, Башгирд және Сарай - Берке Тоқтай ұрпағына беріліп, оларды Көк Орда сұлтандары деп атады”.

Қазақ шежіресі бойынша Жошы ұлысы атанған ұлы дала ХІІІ ғасырдың ортасында үш иелікке бөлінеді. Жошы ордасы Ұлытауда Орда Ежен тұқымы иелік жасаса, Шибан /Шайбан/ тұқымы Ақкөл – Жайылмада (бір жағы Ібір - Сібір, бір жағы Сыр бойы), ал Бату тұқымы Еділде Сарай маңында. Ақ Орда және оның құрамындағы Дешті - Қыпшақ рулары әуел бастан Алтын Ордаға бағынды. Мұндай тәжірибе Жошы ханның ұлдары Орда - Ежен мен Бату хан уақытынан белгілі. Орда - Ежен Қазақстан территориясын иемденді, бірақ өзінің жасының үлкендігіне қарамастан әкесінің тағын інісі Батуға берді. Өтеміс қажы осы оқиғаға байланысты қызықты нақыл айтады: Бату Орда - Еженге әкесінің тағына отыр дегенде, Орда - Ежен былай деп айтыпты: “Менің сенен жасымның үлкендігі рас. Бірақ біздің марқұм әкеміз сені өте қатты сүйді және еркелетіп өсірді. Қазіргі уақытқа дейін мен сені еркелеттім, саған бағындым. Егер де мен хан болсам бұдан былай саған бағына алмаймын да біздің арамызда жеккөрушілік, соғыс болуы мүмкін. Сен хан бол. Мен сенің хандығыңды көтере аламын, ал сен менің хандығымды көтере алмайсың”.

Бұл тәртіп көптеген хандар тұсында жалғасты. Сасы-Бұқа Ақ Орданы 30 жыл биледі, бірақ Бату ханның ұрпақтарын Шыңғыстың «Жасақ» заңы бойынша құрметтеді. Шығыс деректерінің айтуынша: “ол 30 жыл билік құрды және Тоғрұл хан мен Өзбек ханға әрқашан қызмет етті және құрылтайды бірде-бір рет босатқан жоқ”.

Әз Жәнібек ханның тұсында қазақтардың бабалары «алаш мыңы» (одағы) деген атпен Ақ Орданың құрамында болды. Сол кездің кейбір деректерінде Алтын Орда «Ұлық ұлыс» деп аталды. Деректерге сүйенсек дала тайпаларының билеушілері тәуелсіз болды. Еділ бойында дағдарыс пен сарайдағы ішкі тартыс кезінде Алтын Ордалық төрелердің бір бөлігі Ақ Орда хандарынан көмек сұрады. Ақ Орда Шығыс Дешті-Қыпшақ көшпелілерінің мемлекеті болғанымен, билеушілер қалаға және қала құрылысына үлкен көңіл бөлді. ХІV- XV ғасырдың басында Отырар, Сығанақ, Сауран, Женд қалаларында Ақ Орда хандары Ерзен хан, Мүбәрәк қожа, Орыс хан мәдени және қоғамдық құрылыс жүргізді. Теңге сарайлары белгілі бір қалаларда тез қарқынмен жұмыс істеп, қалалар мен сауданың дамуына ықпал етті. Ақ Орда кезеңінде қырда қалалар мен бекіністер салына бастады. Қалалар Сарысу, Нұра, Қобда, Елек бассейнінде салынды. Әз Жәнібек қайтыс болған соң, талас-тартыс және экономикалық мәселелерінің көбеюінен батыс көшпелілері шығыс-оңтүстікке көп көшті. Мысалы, Орыс хан Көк Орданы (Алтын орданың батыс аймақтары) біраз уақыт биледі де, Ақ Ордаға қайтып келді.

Әз Жәнібектің өлімінен кейін Алтын Ордада саяси құлдырау байқалады. Оның орнына келген Бердібек хан екі жыл билік құрғанда өзінің бүкіл, батухандар әулетін жойды және империяны үлкен дағдарысқа әкелді. Оның өлімінен кейін Алтын Орданы атақты әмір Мамай биледі. Ол Бердібектің қызына үйленген болатын. Іс жүзінде Алтын Орданың билеуші болса да, ол Шыңғыс әулетінен хандарды тағайындады. 1360 жылдан 1380 жылдар аралығында 14 хан ауысты. Ірі әмірлер арасында жер - ел үшін толассыз тартыстар жүріп жатты. Қазақ эпосы Алтын Орданың құлдырауы Шыңғыс тұқымының ру ақсүйектерімен күресі нәтижесінде болды дейді. Әсіресе қатты қарсылық Мамай мен Орыс хан тұсында көрсетіледі. Орыс хан узурпаторды Сарайдан қуып жібереді, ал осыдан бірнеше жылдан кейін өрістеген Едіге мен Тоқтамыс хандардың арасындағы қарама-қайшылық империяның құлдырауына әкеледі.

ХІV соңында - XV басында Алтын Орданың саяси ыдырауы, Шығыста орталығы Орта Азияда болған жаңа дүниежүзілік державаның пайда болуына сәйкес келді. Алтын Орданың құлау себебінің бірі, Темірдің Дешті - Қыпшаққа қарсы жойқын шабуылдарының салдарынан болды.

Әмір Темір (1336 - 1405) ХІV ғ. 70- ші жылдары Мәуереннахрде өз билігін орнатты да, шамамен 35 жыл билік басында болды. Әмір Темір моңғолдардың түркіленген барлас тайпасынан шыққан Тарағай бектің ұлы. Орта Азияны қолының астына біріктіріп, үлкен империя құруға ұмтылды. Империяны құруды Шағатай ұлысының территориясын біріктіруден бастады. Өз билігін орнатқаннан кейін, Моғолстанға, яғни Жетісу мен Шығыс Түркістанға кіріседі.

Мықты Алтын Орда, әсіресе Мәуереннахрдың экономикалық мүдделеріне үнемі саяси қауіп төндіріп тұрды. Темір оңтүстікке халықаралық сауда жолдарын және саяси орталықты ауыстыруды көздеді. Темір Алтын Орданы құлату үшін Ақ Ордаға қарсы жаулап алу жорықтарын жүргізді. 70 - 80 жылдары Моғолстан мен Ақ Ордаға қарсы 10- ға жуық жорықтар жасады.

Темір империясына дала территориялары іс - жүзінде қосылған жоқ, бірақ, Ақ Орда мен Алтын Орданың ұлы билеушісі Орыс хан өлгеннен кейін, Оңтүстік Қазақстанның Сығанақ, Отырар, Сауран, Яссы, Сайрам қалалары бағындырылды. Ақсақ Темір Сығанақта таққа кезінде Орыс хан жазалаған Маңғышлақтың билеушісі Туй – Ходжа - Оғланның ұлы Тоқтамысты қолдады, бірақ Орыс ханның ұлдарынан бірнеше жеңілістерге ұшырап, тек 1380 жылы Тоқтамыс Темірдің қолдауымен Алтын Орданың астанасы Сарайды басып алады. Осыдан ол 1382 жылы Мәскеуге қарсы әйгілі жорық ұйымдастырады. Тоқтамыстың таққа отыруынан кейін оның Темірмен қақтығысы басталды. Темір өзі қойған адамдарына қарсы әлсіретіп отыру үшін оппозицияны қолдады. Оған дәлел: ең алдымен ол жас Тоқтамысты Орыс ханға қарсы қояды, кейін оған қарсы Темір Құтлұқ пен Едігені қолдады. Кейін Едіге Алтын Орданың толық билеушісіне айналғанда оған Тоқтамыс балаларын айдап салады.

1395 - 1396 жылдары Темірдің Алтын Ордаға соғысы барысында көптеген сауда жолдары мен қалалық жүйесі дамыған ұлыстар аяусыз қырғынға ұшырады. Оның басты мақсаты Дәшті Қыпшақ көшпелілерінің дүниежүзілік державасының экономикалық және әскери күш - қуатын жою еді.

Әмірдің өмірінің соңында оның қол астына Мауереннахр, Түркістан, Хорезм, Иран, Ирак, Кавказ, Ауғанстан, Үндістанның бір бөлігі кірді. 1404-1405 жылдардың қысында ол Оңтүстік Қазақстан арқылы Қытайға жорыққа шықты, бірақ 1405 жылы ақпанында Отырарда қайтыс болды.

1465 жылы Сібірде, Ертіс бойында Алтын Орданың соңғы күшті билеушісі Тоқтамыс өлтірілді. Қазақтың “Едіге батыр” эпосында Тоқтамыс өмірінің соңғы күндері баяндалады. Ол бойынша ханды Едігенің үлкен ұлы Нұралы (Нұраддин) өлтірген деп айтылады. Дешті - Қыпшақтағы билік ру көсемдерінің, билердің топтарының қолына көшеді. Едігенің кезінде бидің басшылығы хан билігінен жоғарырақ санала бастады. Едіге хандарды өз тағайындап, өзі орындарынан алып отырды. Бұл Шыңғыс ұрпақтарының билігін әлсіретті.

Бірақ Едіге империяның ыдырауын тоқтата алмады. Алтын Орда Темір жаугершіліктерінен кейін өзінің Еділ бойындағы негізгі экономикалық орталықтарынан айырылды. Алтын Орда халқы жаңа нарықтар іздестіре бастайды. Осман империясының шабуылы Оңтүстік Еуропадағы еуразиялық ішкі құрылықаралық сауда жолдарын бөгеп тастайды. Еуропа мемлекеттері теңіз жолдары арқылы Шығыс-Азиялық мемлекеттерге келе бастайды (Үндістан, т.б.).

Тоқтамыс жағында литвалықтар, поляктар, немістер, генуялықтар болғандықтан, Едігенің батыстағы жеңістері экономикалық та, саяси да табыстар әкелген жоқ. Қазақ шежірешілерінің айтуларына қарағанда Едіге Ұлытаудың басында қайтыс болған. Осылай көшпелілердің империялық тарихы аяқталады. Еуразия көшпелілерінің данқты өмірі Ұлытауда Алаша ханды ақ киізге көтерілумен басталса, Едігенің Ұлытауда өмірден қайтуымен тәмам болды.