Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова

178 
3.8 Басқару іс-әрекетіндегі көңіл-күйдің 
эмоциялық-еріктік реттелуі 
Басқару іс-әрекетінің психикалық ұйымдастырылуы тек ког-
нитивтік, реттеулік және коммуникативтік процестермен ғана 
шектелмейді, өзіне эмоциялық, еріктік және мотивациялық про-
цестерді де қоса алады. 
Эмоциялық және еріктік процестердің өзара байланысы, олар-
дың іс-әрекет барысында адамның өз күйіне бақылау жасауына ық-
палы күйдің эмоциялық-еріктік реттелуі ұғымында көрініс тапқан. 
Эмоциялар (
лат
.
emovere – қоздыру, толғану) – құбылыстар 
мен жағдайларды тікелей бастан кешуден, олардың объективтік 
қасиеттерінің және субъектінің қажеттіліктерінің қатынасымен 
үйлесімде туындайтын психикалық бейнелеу формасы. Сезім-
дермен салыстырғанда, эмоциялар болмысқа бағалаулық, субъек-
тивтілік қатынастың әлдеқайда қарапайым формасы болып та-
былады. Олар саналы және санадан тыс формаларда қанат жая-
ды. Сезімдер жоғары тұрақтылықпен, күрделілігімен ерекшеле-
неді. Эмоциялар мен сезімдер арасындағы ұқсастық олардың 
адамның өзіне және қоршаған болмысқа тұлғалық қатынасының 
екі формасы ретінде болуында.
Сезімдер мен эмоциялар екі негізгі: 
белгі
 
беру
және 
реттеу
-
лік
функцияларын атқарады, негізгі оң және сол топтарын атап 
көрсетеді. 
Біріншілерін – 
стеникалық
(адамның психикалық мүмкіндік-
терін күшейтетін), ал екіншілерін – 
астеникалық
(күй мен іс-
әрекетке кері ықпал ететін) ретінде белгілейді. Сондай-ақ дәл 
осы бір затқа оң және теріс қатынастардың сабақтастығымен си-
патталатын 
амбиваленттік
(қосарланған) сезімдер мен эмоция-
лардың ауқымды саласы бар.
Эмоциялық процестер белгілі бір кезеңдерден тұрады, олар-
дың біріншілері – эмоциялық кернеудің артуы, сонан соң ше-
шілуі, кернеудің түсу кезеңі келеді. Сезімдер үшін кезеңдік па-
раметр тән емес, өйткені олар қатынастардың тұрақты форма-
лары болып табылады. Интеллектуалдық, моральдық, эстетика-
лық және праксикалық (гр. – іс, сабақ) сезімдер атап көрсеті-
леді. 

179 
Эмоциялар олардың интенсивтену дәрежесі бойынша жік-
теледі. Ең аз байқалғанда олар қандай да бір психикалық про-
цестің боямасы ретінде
эмоциялық
 
фон
формасында болады. 
Дербес процеске бөліне отырып, олар эмоциялық күйзелу фор-
масын, ал шекті айқындалған кезде – 
аффект
формасын алады. 
Күйзелістіккүй
мен 
көңілді
 
күй
де эмоциялық қатынастардың 
негізгі формалары болып есептеледі. 
Ерік психикалық процесс ретінде адамның өз мінез-құлқы мен 
іс-әрекетін саналы реттеу сапасы ретінде анықталады. Ол мақсатқа 
жету кезіндегі қиындықтарды жеңуді қамтамасыз етеді. Оны 
сипаттау кезінде 
еріктік
 
акт
, 
еріктік
 
күш
 
және 
тұлғаның
 
еріктік
 
қасиеттері
сияқты ұғымдар басты мәнге ие болады. 
Еріктік акт құрылымы негізгі үш кезеңнен тұрады: 1) адам-
ның мақсатқа жету талабы; 2) мақсатты таңдауға байланысты 
«мотивтер күресі»; 3) қабылданған шешімді жүзеге асыру және 
осындай туындаған қиындықтарды жеңу. 
Бұл актінің барлық кезеңдері импульсивтік талаптар мен қа-
жеттіліктерді жеңуге байланысты еріктік күшті талап етеді. Еріктік 
күш 

жүктеу/скачать 1,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: