Н. В. Ниретина қаныш сәтпаев – атақты ғалым, мемлекет және қОҒам қайраткері, Өз елінің патриоты

Қ.И. Сәтбаев көптеген жылдар бойы КСРО Жоғарғы Кеңес депутаты болып, Кеңес Одағының Коммунистік Партиясының ХХ, ХХІ, ХХІІ съезініе және КОКП ОК мен Қазақстан КП көптеген пленумдарына қатысқан. Ол партия мен Үкіметтің халық алдындағы барлық іс-шараларының шешілуінде өзін мобилизацияланған деп есептеп, қойылған міндетті шешуге бар күш-жігерін жұмсап, өзі жетекшілік ететін ұжымын бағыттап, оның орындалуы үшін ең тиімді жолдарды айтып отырған.

Партия, Үкімет және халықтың зор сеніміне ие болған Қаныш Имантайұлы біздің елдегі ғылымның дамуы үшін барлық күш-жігерін, бүкіл қабілетін, бар білімін аямады. Ел, республика Үкіметінде үлкен абыройға, адамдарды сендіре білетін керемет қабілетке ие бола отырып, Қаныш Имантайұлы елдегі барлық геологиялық қызметті біртұтас одақтық геология Министрлігіне біріктіру, КСРО ғылым Академиясы және оның бөлімдері құрылымын қайта құру, елдегі бірнші Қазақ КСР республикалық геология Министрлігін құру және тағы да басқа маңызды жалпы республикалық мәселелерді шешуде белсенді түрде ат салысып отырды.

Қ.И. Сәтбаев ғылым қызығушылықтары өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, денсаулық сақтау, мәдениет дамуы қызғушылықтарымен тығыз байланыстырылған, жаңа типтегі кеңестік ғалым болды. Әсіресе ол өмірінің ұзақ жылдары мен ерекше назарын гологиялық оқулар дамуына және елдегі кендерді ашуға арнады. Осы үшін ол 1963 жылы Ленин орденімен марапатталды. Бұл оның соңғы, төртінші Ленин ордені еді.

Қазақ халқының біртуар ұлы ретінде Қаныш Имантайұлына біздің республикамыздың атынан жалпы одақтық мәжілістерге қатысу, Партия мен Үкімет басшыларымен кездесу және шетелде парламенттік делегация қатарында бару құқығы берілді. Қаныш Имантайұлы мұндай тапсырмаларға үлкен жауапкершілікпен қарап, өзіне білдірілген сенімді мінсіз атқарып, өз халқын, өз елін абыроймен таныстыратын.

Өмірінің барлық кезеңінде Қ.И. Сәтбаев Ресей патшалығының артта қалған бір қиыры ретіндегі Қазақстанды Кеңес Одағының алдыңғы қатарлы аграрлы-индустриалды республикаға айналдырған тарихи оқиғалардың белсенді қатысушысы болды. Ел өмірімен тығыз байланыста бола отырып, ол маңызды оқиғаларға белсене ат салысты. Өз мақалаларын Қазақстанның көпшілік тұрғындарына жеткізу мақсатында ол өзінің көптеген мақалаларын қазақ тілінде жариялады. Ол радио және теледидар арқылы үнемі ел және Қазақстанның съезд, пленум, көптеген мәжілістерінде мазмұны өте мағыналы, керемет сөздер сөйлеген. Мықты лектор және насихатшы болды, болып жатқан оқиғалардағы негізгіні бөліп көрсететін.

Осылайша ел мен халыққа маңызды жаңа міндеттер шешудегі талмас еңбек етіп жүріп тамаша адам, талантты геолог, ғалым, ұйымдастырушы және мемлекеттік қайраткер – тек қана өзінің туған республикасы емес, сондай-ақ үлкен КСРО елінің мәдениет пен халық шаруашылығын көтеру үшін зор қызмет атқарған, қазақ халқының дарынды ұлы өмірден өтті.

Адам және басшы ретінде Қаныш Имантайұлы ерекше қасиеттерге ие болды. Адамдармен қарым-қатынасында оны қарапайымдылығы, кішіпейілділігі, жүректілік пен өзгермес ақкөңілділігі ерекшелеп тұратын. Оған өзінің жеке бас мәселесімен өтініш айта келген адамдар үнемі жылы қабақ танытушылық пен көмектесуге деген қамқорлықты көретін. Еңбек адамы, мемлекеттік қайраткер ғылым мен тәжірибедегі еңбек етушілерді жақсы көріп құрметтеді, кез-келген еңбекке – шахтер мен металлургтың еңбегіне, жер шаруашылығы мен мал шаруашылығы еңбегіне, геолог пен физиктің еңбегіне түсіністікпен қарап, бағалаған; - қарапайым шопаннан ірі зерттеушіге дейінгі адамның бәрін, халық игілігі үшін қайда болса да еңбек еткеніне қарамастан адамдардың бәрін бірдей сыйлады. Оны танығанның бәрі бұл қасиетін біліп, оған үлкен сыйластықпен, құрметпен қарап, ортақ іс үшін қызметтесуге дайын болатын. Бұған дәлел – мыңдаған мақала, ол туралы 50 кітап, республиканың өндірістік Алматы, Жезқазған, Екібастұз, Көкшетау, Қарағанды, Сәтбаев қалаларындағыт 7 ескерткіш; қала, село, мекемелердегі ондаған бюст, 5 мұражай, ондаған мектеп, оның атындағы көшелер. Өзінің институты, Жезқазған комбинаты, ҚазҒТУ, Ертіс-Қарағанды каналы, кіші планета және көптегендері оның Ұлы есімімен аталған.

Сонымен қатар ол өте талапшыл еді, біреуге қойылған міндетке үстірт қарау мен жауапсыз карым-қатынасты, еңбек тәртібін бұзушылыққа, менменсу мен шалағайлықты ұнатпады. Нағыз ғалым ретінде ол өзінің ғылыми идеяларын құлшыныс пен сенімділікпен қорғап, үлкен объективтілікке жетті. «Факт және тек қана факт, - біздің идеяларымыз бен гипотезамыздың негізі болып табылатын осылар, ал тәжірибемен нақтыланбаған теория - өлі», сөзін жас ғалымдармен әңгімелескенде, жиын өткізгенде немесе дискуссияға түскенде қайталаудан жалықпайтын. Егерде алдыңғы ұстанымдарды нақтыламайтын, жаңа жол іздеуді қажет ететін жаңа мәліметтер туып жатса, ол алдыңғы идеясынан бас тарта алатын, әлде ғылым дамуы заңы осындай ма.

Ол ғылым мен өнеркәсіп дамуына қатысты мәселенің барлығын шешуде сенімге ие болып, оң нәтижеге қол жеткізе білді. Осы жолда ол өзін де өзгені де аямады. Кез-келген ұсақ ғылыми мекеме мен Академияны тұтастай алғандағы мәселелерді шешу жетістігінен ол үлкен рухани ләззат алатын. Ол республикадағы шаруашылық және мәдени құрылыстағы маңызды мәселелерді шешуге белсене қатысу міндетім деп білген. Ел игілігі үшін қызмет пен ғылымнан ол өз өмірінің мәнін тапты және еңбек оның өмірдегі ең бірінші қажеттілігі еді. Осы қасиетті Қаныш Имантайұлы Сәтбаев жастардың бойына сіңіруге тырысты.

Оңтайлы шешімі ғылым мен халық шаруашылығы дамуы үшін үлкен пайда әкеліп, перспективалы болып табылатын мәселелерді шешуде ол қажымас қайрат пен үлкен табандылық көрсетті. Ол «ең дұрыс саясат болып табанды саясат» деп айтқанды жақсы көретін. Ол партияның күшіне ерекше сенім білдіріп, сара жолын қолдады. Партияның шешімі мен партиялық ұйымның біріншісінен соңғысына дейінгі іс шарасын қолдады. Әрқашан, кез-келген жағдайда ол біздің Коммунистік партияның ұстанымын насихаттады және өзінің партиялық міндетінде оның түсіндірілуі мен орындалуында еш ауытқудың болуына, тіпті, ойдан шығарылған дерек бойынша ол президенттік орнынан босатылып, КОКП мүшелерінің тіркеу карточкасына енгізіліп, қатаң сөгіс жарияланғаннан кейін де жол бермеді.

Барлық дережедегі, жастағы адамдарға ол ерекше сезімталдық, үлкен адамгершілік танытқан. Адамға кішігірім бір болмашы істе болса да көмектесу үшін Қаныш Имантайұлы максималды мүмкін көмек көрсетуді өзінің рухани борышы санады. Өзінің адамға деген ізгі, гуманды қарм-қатынасымен ол халық арасында үлкен құрмет, зор махаббат және беделді дәрежеге ие болды. Міне, шын мәніндегі халықтың мәңгілік ықыласы деген осы. Басқа қандай ғалым өмірінде осындай ықыласқа ие болды, кімді халық осынша жоқтады, өмірден өткеніне бес онжылдық өтсе де оның есінде мәңгі тірі болып, кімнің бейнесі сол жарқын күйінде сақталды? Сәтбаев бұл махаббатқа махаббатпен жауап берді. Ол өз халқы жайында үлкен тебіреніспен, мақтанышпен тек британ премьер-министрі Уинстон Черчиль сынды ірі лауазымды адамның алдында ғана сөйлеген жоқ. «Әлемнің отыз алтыншы бөлігін бостандық сүйгіш қазақ халқы алып отыр. Тек «қазақ» деген сөздің өзінен бостандық лебі тарайды. Біздің халқымыз көптеген ғасырлар бойы тәуелсіз өмір сүру үшін күресіп келді. Оның санасында осы бір қасиетті ұғым мәңгілікке жатталып қалды».

Қаныш Имантайұлы жемісті зерттеуші болды. Оның қаламына бүгінгі күні анықталған, шамамен 800 баспа жұмыс пен сөз сөйлеулер, көптеген әлі жарыққа шықпаған қол жасбалар тән. Қ.И. Сәтбаевтың редакциялығымен ҚазКСР ҒА отыздан астам ғылыми еңбек жинақтары жарияланды. Сондай-ақ, мақалалардың басым бөлігін қосымша авторлықта емес, жеке өзі жазған.

Қ.И. Сәтбаевтың ғылыми және жалпы қоғамдық қызметінің келтірілген шолуы артына өшпес із қалдырған, тірі кезінің өзінде-ақ кеңестік Қазақстанның ғылым, мәдениет және халық шаруашылығының даму тарихына кірген, осындай ереше болмысты адамның қайнаған қызметі, көпқырлылығы жөніндегі түсініктің толық емес, бір бөлігі ғана. Қ.И. Сәтбаевтың ғылыми мұрасы, өкінішке орай, әлі толық зерттеліп, замандастарымен жете түсінілмеді. Ғылымның алтын қорына енгізілген, өмірден өткеннен кейінгі, 100-жылдығына арналған, таңдаулы еңбектерінің сегіз томы оның шығармашылық шығармаларының өте аз бөлігін ғана қамтыды.

Әртүрлі тарихи кезеңдерде өмірдің өзі ерекше талантты адамдарды сайыс алаңына шығарып, оларға өз елінің, өз халқының тағдыры үшін үлкен жауапкершілік артатыны заңдылық. Егер осы көзқарас тұрғысынан талдайтын болсақ, онда Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың қазақстандық ғылымның бастауында тұруы және оны басқаруы, біздің еліміз үшін шынайы бақыт болып табылады. Ол өзіне талантты адамдарды жинай білу қасиетіне ие болды. Академияны ұйымдастырушы серіктерінің барлығы дерлік ғылымдағы бүтін бір бағыттың алғаш ашушылары болды. Олардың қай-қайсының есімі болмасын – жұлдызды. Жазушы және әдебиетші Мұхтар Әуезов, композитор Ахмет Жубанов, химик Әбікен Бектұров, қазақ арасындағы бірінші әйел-академик физиолог Наиля Базанова, геологтар Н.Г. Кассин, М.П. Русаков, Р.А. Борукаев, Ш.Е. Есенов, И.И. Бок, Н. Сауранбаев – алғашқы толық қазақ-орыс сөздігінің авторы, 35 жасында академик атағын алған, лингвист Смет Кенесбаев, энциклопедиялық жан-жақты ғалым, археолог және этнограф Әлкей Марғұлан, әлемде танылған қышқылдар мен негіздер теориясының, ерітінділер теориясының авторы Михаил Усанович, отандық энергетика бастауында тұрған Шафик Чокин... ХХ ғасыр ортасында Қаныш Имантайұлы білім Ордасына жинаған қазақ ғалымдарының бірегей ұрпақтары есімдерінің тізімін жалғастыруға болады.

Осыған байланысты ғалымның 100 жылдық мерейтойында Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н:Ә.Назарбаевтың айтқан пікірі ескерерлік: «...Менің ойымша, Қ.И.Сәтбаев – кешегі өткен Кеңестер Одағының ғана ұлы адамдарының бірі емес, ол өтіп бара жатқан ғасырдың ұлы перзенті. Тап осындай заңғарға Қазақстаннан да, қазақтардың арасынан да ешбір адам көтерілген емес. Мен Қаныш Имантайұлын қазақ халқының ғана емес, сондай-ақ бұрынғы Одақтың ұлы тұлға тарландарына жатқызамын. Мен осындай бағалауды Уақыт пен Тарих бағасы дер едім, олар ең әділ шешімдер шығаратын және бәрін өзінің заңды орнына қоятын шынайы төрешілер» деп атап көрсетті.

Қ.И. Сәтпаевтың адамдық қасиеттерін атай отырып, Н.Ә.Назарбаев оның «қарапайымдылығы, керемет еңбек сүйгіштігі, уақытша қиындықтарға қасқайып қарсы келуі, кез келген құбылыстың құпиясын ашуға қатты құмарлығы, ғылыми шығармашылыққа құштарлығы, өзін ренжіткен немесе қынжылтқан адамдардың қылықтарын түсінуге және кешіруге қабілеттілігі, сонымен қатар кез келген уақытта тіпті танымайтын адамға да жақсылық жасауға дайын тұратын» қасиеттерін айтады. Бірақ осы кезде, - деп атап өтті біздің Елбасымыз, - мені ерекше таң қалдыратыны оның Отанға деген шексіз сүйіспеншілігі».

Ұстаздың, КСРО ҒА толық мүшесі В.А. Обручевтің «Білімге құштарлығы және талпынысы өзінің туған өлкесіне ең үлкен пайда әкеледі» деген айқын анықтамасы бойынша – оның мінезінің басты сипаттары. Жер бетіндегі барлық тіршілік иесіне баға беретін көбінесе идеологиялық тапсырысты орындайтын Тарих емес, алдау мүмкін емес халық бағасын береді.

Қазақ ғалымының қапсағай денесіне таңданған Черчиллге Сәтпаевтың берген атақты жауабы: «менің халқым менен жоғары», достарына - жетекеші Ресей ғалымдарына өлер алындағы өтініші – жер қойнауларына бай Маңғышылақты Қазақстан құрамында сақтау және КСРО Үкіметінің шешімі бойынша Еуропада жаман аурудан емделуден бас тартуы: «... менің халқым Мәскеу тұрмақ, Алматыға да бара алмайтындықтан, мен өзінің дәрежемді пайдалансам, адамдардың бетіне қалай қараймын...» – белгілі фактілер. Шын мәнінде сол Маңғышылақты Қазақстан құрамында сақтай отырып, Сәтпаев оқиғаны алдын ала болжады. Қазақстанға тәуелсіз мемлекет ретінде алғашқы қалыптасу жылдары табиғи қазбалардың, оның ішінде 50-жылдардың басында Қ.И. Сәтпаевтың жетекшілігімен қазақстандық ғалымдардың түбектен тапқан мұнай қорларының көмегі аз болған жоқ. Кейінірек Қ.И. Сәтпаев, геолог Шахмардан Есенов өзінің ұлы тәлімгерінің ісін жалғастыра отырып, Маңғышылақтың бай мұнайлы кен орындарын ашқаны және өнеркәсіптік меңгергені үшін Ленин сыйлығына лайықталды.

Қ.И. Сәтпаев, барлық ой титандары сияқты, өзінің уақытын барлық жағынан орап алды. Мысалға, 1948 жылдың өзінде Қаныш Имантайұлы: «Алматының сейсмикалық аймақта орналасуы, қаланы кеңейту аумағының жеткіліксіздігі, табиғаттың өзгергіштігі оны болашақта Қазақстан сияқты үлкен елдің астанасы ретінде жарамсыз етеді. Біздің республикамызда астана болуға лайықты екі қала бар, - Қарағанды және Ақмола. Алайда олардың ішінде біріншісі көмірдің қалың қабатында тұр, оның үстіне оның суы аз. Ал екіншісінде су да, жер де жеткілікті, ол бүкіл Қазақстанның географиялық центрінде орналасқан»... Оның осы ғылыми негізді болжамы орындалды. Сұлу Астана бүгінгі күні бір кездегі Қ. Сәтпаев сияқты Қазақстанның символы, бренді болып табылады.

Қаныш Имантайұлы Сәтпаев 1964 ж. 31 қаңтарда дүниеден өтті. Ол Мәскеуде, Кунцево Кремль ауруханасында қайтыс болады. Жерлеу күні Алматыда 3 ақпанда өтті. Мыңдаған адам қыстың сол бір аязды күні Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрының ғимаратына, онымен қоштасуға және соңғы сапарға шығарып салуға келді. Табытын қолмен көтеріп зиратқа дейін алып келді.

Халық Қаныш Имантайұлын қатты жақсы көрді. Ол туралы аңыздар айтылды, оның есімін ақындар жырлады. Қазақтан ғана емес бауырлас елдер де біздің қайғымызға ортақтасты. Сол азалы күндері Алматыға Кеңестер Одағының түпкір-түкпірінен жеделхаттар келіп жатты. Мәскеу мен Ленинград, Киев пен Баку, Ереван мен Тбилиси, Ташкент пен Таллин, Рига мен Вильнюс, Свердловск, Фрунзе, Новосибирск, Владивосток, Жезқазған, Қаражал, Рудный – мезгілсіз қайтыс болған Қанышқа қайғырып, аза тұтты. Оған белгілі ғалымдар да, колхозшылар да, шопандар да, жұмысшылар мен инженерлер де қайғырды.

«Сәтпаевты бүкіл Қазақстан жақсы көретін, - деп жазады ҚазКСР ҒА академигі Қ.Д. Жұмалиев. – Оның ойлы, ақылды жүзінен мейірім шапағаты төгіліп тұратын. Көздері керемет – мейірімді, ақылды, көңілді, сәл ойнақылық байқалатын. Кең маңдайының үстінен – сәл-пәл қырау шалған қара бұйра шаштары. Ол әдемі ғана емес – сондай-ақ тартымды болатын. Сөйлескен кезде салмақты, бір қалыпты мінезі, мейірімділігі, жұмсақтығы мен қарапайымдылығы онымен қарым-қатынасты қуанышты және жағымды ететін. Оның жымиғаны қандай жылы, нұрлы еді...».

Қаныш Имантайұлы қайтыс болған соң 10 күн өткенде ҚазКСР ҒА Президиумы ОК және Республика Үкіметі оны мәңгі есте сақтау жөнінде, сонымен қатар ескерткішін Ғылым Академиясына қарама-қарсы орнату, толық метражды фильм шығаруды және т.б. туралы ұсыныс жасады. ОК пен Министрлер Кеңесінің оны мәңгі есте қалдыру туралы Қаулысы бойынша Қ. И Сәтпаевтың есімі Жезқазған кен-металлургиялық комбинатына, ҚазКСР ҒА Геологиялық ғылымдар институтына, Алматы көшелерінің біріне берілді, академия ішіне мүсінін орнатуға және еңбектерін шығаруға рұқсат етілді.

1965 ж. «Академик Қ.И. Сәтпаев. Көрнекті Кеңес ғалымының естелігіне арналған жинақ» атты кітабы шығарылды. Әсірелемей-ақ аталған естеліктер жинағы Қаныш Имантайұлына арналған үздік ескерткіштердің бірі деуге болады. Сол кездері КСРО ҒА авторлардың- министрлер мен академиктердің, Қ. И. Сәтпаевтың әріптестерінің, достарының, шәкірттерінің естеліктері әлі жаңа болатын. Олармен бірге тағы да осы тамаша адамның бейнесі өмір сүрді. Кітап беттерінен Қаныш Сәтпаевтың – өз уақытының нағыз батыры – біртума, мемлекеттік түрде кең ойлайтын, елінің, халқының проблемаларын, өмір алға жылжытқан мәселелерді шешу жолдарын өткір сезінетін ұлы тұлғасы бүкіл болмысымен жоғары көтеріледі.

Осы естелік кітапты басып шығару Қаныш Имантайұлы туралы дайындық бойынша ондаған авторлардың одан әрі еңбегіне, кітаптарға, мақалаларға, очерктерге бастама берді, олардың көпшілігі әлі күнгі дейін жарияланбаған. Ол ҚазКСР ҒА президенті постындағы мұрагерінің – Ш.Ш. Чокиннің, Президиум мүшелерінің, редакция алқасының жауапты хатшысы А.А. Абдулиннің қамқорлығы арқасында, ең бастысы Қаныш Имантайұлының адал серігі – Таисия Алексеевна Сәтпаеваның қарқынды еңбегінің арқасында пайда болды. Қаныш Имантайұлымен тығыз араласатын елдің, Қазақстанның жетекші ғалымдарымен, Мәскеу, Томск, Орта Азия республикаларының министрліктері мен ведомостволарының жетекшілерімен хат жазысу, сөйлесу, өңдеу, басу – осының бәрі алып еңбек. 30 автор – мойындалған ғалымдар, мемлекет қайраткерлері өздерінің мәңгілік алғыс сөздерін қалдырды, өзінің лайықты әріптесіне әділ баға берді.

«Қаныш Имантайұлының денсаулығы батырлардікіндей болды, - деп еске алады ММУ профессоры В.С. Коптев-Дворников. – Ауру меңдеген кезде ол онымен табанды түрде күресті. Өзінің соңғы сәттеріне дейін өзінің міндеттерін атқаруда оның науқастығына күмән келтіруге болатындай төзімділік пен тәртіптілігін көрсетті... Қаныш Имантайұлы үшін жалпы өзін толғандырғанның, қызықтырғанның, өзі күрескеннің бәріне жасампаз көзқарас тән болды. Ол көбінесе: «шындық әрқашан салтанат құрады» дейтін, бірақ ешқашан оның келуін енжарлықпен күткен емес, барлық жағдайда оның жеңісіне жауынгерлерше қол жеткізетін. Қаныш Имантайұлы өмір бойы кең даланы жақсы көретін.... Көп жылдар бойы ҚазКСР ҒА президенті бола жүріп, геологиялық партияларды аралайтын, шахталарға түсетін, бұрғылау мұнараларына баратын, геологтармен және жұмысшылармен әңгімелесетін... Өзінің күш-жігерімен, қайтпас қайсарлығымен және жылы күлкісімен әрқашан өмірдің және оған деген махабаттың бейнесіне айналды. Қаныш Имантайұлы өзін білгендер үшін осы бейнесінде есте қалды».

«Сәтпаев талантының көп қырлылығы таң қалдырады: әдебиет пен өнер проблемалары, философия және экономика, геология, астрофизика, археология, ботаника мәселелері – бұл тек осыған арнаған жан дүниесінің бір бөлігі ғана», - деп еске алады академик А.Л. Яншин.

«Қаныш Имантайұлының керемет қарапайымдылығы мен адам сүйгіштігін бәрі біледі, - де жазады Сәтпаевтың жақын достарының бірі Ільяс Омарұлы Омаров. – Сәтпаевтың адамдарға құрметпен қарауы онымен қарым-қатынаста жас айырмашылығы, қоғамдық орны тұтастай білінбей кетеді. Қаныш Имантайұлымен әңгімелескен адам өзі де байқасмастан, қандай да бір сиқырлы түрде, бірақ біртіндеп емес, бірден онымен – ұлы ғалыммен, ұлы тұлғамен тең болып шығады. Көптеген адамдардай, Қаныш Сәтпаевта да өмірінің қиын-қыстау жылдарында қиыншылықтар болды. Онда да өзекті өртер күндері, қаралы сағаттары болды, бірақ Сәтпаевтың абыржыған, ызалы, рухы басыңқы кездері есімде жоқ. Кез келген жағдайлар кезінде ол өзімен өзі – Қаныш Имантайұлы – өзінің алып тұлғасына туған тауларының шыңын, даласының кеңдігі мен байтақтығын, халқының даналығын органикалық түрде тұтастыра білген адам болып қалды.... Қаныш Имантайұлы туралы естелікті аяқтай келе, мен Стефан Цвейганы, оның «Адам баласының жұлдызды сағаты» атты кітабын еске аламын. Ол тарихтың жеке қиын-қыстау сәттері туралы, оның кейінгі барысына солай немесе басқаша әсер еткен адамдар мен оқиғалар туралы жазды. Цвейгадан дәйексөз ала отырып, мен: «Қаныш Имантайұлы Сәтпаев ұлттың, қоғамның, дәуірдің жұлдызды тұлғасы болды» дегім келеді. Қаныш Имантайұлы оны жақсы білетін адамдардың есінде осылай сақталып қалды.

Үш мәрте Социалисттік Еңбек Ері Е.П. Славский: «Сіздер, қазақстандықтар, Қаныш Сәтпаев тұлғасында қандай данышпанға ие болғандарыңызды әлі күнге дейін түсінген жоқсыздар, оның ұлы еңбектері Қазақстанда ғана емес, кеңестік ауқымда толық түрде әлі де бағаланған жоқ. Біздің ғасырымызда бұның болуы екіталай. Алайда Сәтпаевтың даңқты кезеңі сөзсіз басталады. Ол жер қойнауларының құпияларын бәрінен артық түсінетін және кен орындарын қайдан табуды алдын ала білетін. Оның болжамдары әрқашан дәл және дұрыс болды. Біз, өндірушілер, оның болжамдарына сендік және бірде-бір рет алданған жоқпыз. Біздің заманымыздың көрнекті ғалымы еңбек сіңірген наградаларының бірде-бірін алмастан өмірден өтті. Оның үстіне ең жоғары награда – бұл халықтың сүйіспеншілігі мен мойындауы, ал бұны Құдірет Қ. И. Сәтпаевқа бұйыртқан. Оның есімі мен қызметі мәңгілік».

Осы ойды КСРО Геология министрі П.Я. Антропов жалғайды: «Қ.И. Сәтпаев өмірінің соңғы күндері Мәскеу түбіндегі ауруханаға оған баруыма және біздің заманымыздың осы бір тамаша, әрі көрнекті геологының көз алдымда сөніп бара жатқанын бірнеше рет көруіме тура келді. Қайтыс боларынан бір күн бұрын оған министр Е.П. Славскиймен бірге бардым, ол да оның үлкен досы болатын. Ол әлсіз болғанмен, шабытты, терең және идеялы түрде, Отанының нағыз патриоты және үлкен ғалым ретінде өз елінің жер қойнаулары туралы, Маңғышылық түбегіндегі бай мұнай кен орындары және Қазақстанның басқа байлықтары туралы әңгіме қозғады. Ал келесі күні ол мәңгілікке көз жұмды».

А.И. Брагиннің республиканы орағытып, Мәскеуде «Политиздат» баспасының «Кеңестік отан батырлары» сериясында «жасырын» жарияланған «Умом и молотком» атты шағын кітапшасы ұқсас түрде жарық көрді. Республикалық радиомұрағаттан Қазақстандық радиода әр түрлі жылдары жасалған Қаныш Имантайұлы Сәтпаевтың көптеген сөйлеген сөздері құпия түрде жоғалды. 1967 ж. Қазақфильм М. Қаратаев пен А. Брагиннің сценарийі бойынша түсірген «Академик Қ.И. Сәтпаев» документті фильмі республиканың экрандарына шыққан жоқ.

Осы және осыған ұқсас әрекеттер, өкінішке орай, көбінесе өз мақсатына жетті. 1989 ж. Қаныш Имантайұлының 90 жылдығы қарсаңында ол қайтыс болғаннан кейін 25 жыл өткен соң Алматы көшелерінде барлық жерде жүретін журналисттер жастар өкілдеріне «Сәтпаев деген кім?» деген сұрақ қойды, олардың көпшілігі ештеме жауап бере алмады.

Қаныш Сәтпаевтың мәңгілік биографиясының осы кезеңі туралы Н.Ә. Назарбаев 1989 ж. 28 сәуірде Алматы қ. Республика Сарайында Қ.И. Сәтпаевтың 90 жылдығына арналған қауымдастықтың салтанатты жиналысында былай деді: «Көптеген талантты, біртуар жандар сияқты Сәтпаевқа тіршілігінде оңай болған жоқ және оған ғалымның эрудициясынан, батылдығынан басқа өзіне азамат ерлігін көмекке шақырауға тура келді. Тіпті ол бізден Мәңгілік сапарға аттанған кездің өзінде қазақстандық ғылымның сәптаевтық кезеңін үнсіздік аймағына айналдырудың аңғырт әрекеттері жасалды».

Әділдік үшін, жамандық ойлаушылардың Қаныш Имантайұлының есімін естен шығару әрекеттеріне қарамастан қазақстандықтар ол туралы игілікті естелік сақтады және өздері шамасы келгенше оның есімін мәңгілікке қалдырды: республика қалалары мен ауылдарында Сәтпаев атындағы көшелер мен мектептер пайда болды, Баянауыл мен Қарсақпайда шағын мұражайлар құрылды; көптеген кітаптың авторлары Қ.И. Сәтпаевқа арнап өз еңбектерін жариялады; бақтарда Сәтпаев гладиолустары (1968 ж.) мен «академик Сәтпаев естелігіне» сиреньдері гүлдеді (1972 ж.); 1979 ж. Қырым обсерваториясының астрономы Н.С. Черных 2402 номерімен тіркеліп қайта ашылған кіші ғаламшарға есімін берді.

Бақытқа орай, Қаныш Имантайұлы көз тірісінде сенген шындық: «Шындық әрқашан салтанат құрады» - әділ болып шықты. 1987 ж., республика басшысы ауысқаннан кейін Министрлер Кеңесінің Төрағасы Н.Ә. Назарбаев қол қойған Қазақстан Үкіметінің академик Қаныш Сәтпаевтың 90 жылдық мерейтойын тойлау туралы Қаулысы қабылданды. Қаулыда Алматыда Қ.И. Сәтпаевтың мемориалды мұражайын құру, қала алаңдарының бірінде ескерткіш орнату, Сәтпаев туралы кітаптар шығару қарастырылды. Сәтпаев туралы естелік Қазақстанға қайта оралды, оның есімі республика тарихында лайықты орын алды.

10 жыл өткен соң, 1999 ж. сәуірде Қазақстан Үлкен мерейтойды – Қаныш Имантайұлы Сәтпаевтың 100 жылдығын атап өтті. Өз батырының есімін Қазақстан ғана мадақтаған жоқ. Бүкілодақтық ЮНЕСКО ұйымы – адамзат мәдениетін күзететін басты штаб Сәтпаевтың 100 жылдығын 1999 ж. осы ұйым эгидасымен мерекеленіп өткен мерейтой күндерінің санына енгізді. Академик Қ.И. Сәтпаевтың мерейтойын мерекелеуге Парижда ЮНЕСКО штаб-пәтерінде, Мәскеуде РҒА Жер туралы ғылымдар бөлімшесінде, Душанбеде, Бішкекте, Ташкентте, Томск технологиялық университетінде, Жезқазғанда, Қарағандыда, Павлодарда, Талдықорғанда, Текеліде және Қазақстанның көптеген қалалары мен ауылдарында арнайы іс-шаралар арналды.

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Алматыда 1999 ж. 12 сәуірде жеке өзі Сәтпаевқа ескерткіш ашты және Республика Сарайында салтанатты мерейтой жиналысында сөз сөйледі, оған Қазақстанның және ТМД елдерінің көптеген қалаларынан делегециялар қатысты. «Қазақмыс» корпорациясының басшылығы Жезқазғанның металлургтер алаңында Қ.И. Сәтпаевқа ескерткіш қоюды жүзеге асырды. Бүкіл республика мерейтойды салтантты түрде атап өтті. В.И. Ленин атындағы бұрынғы техникалық университеттің профессорлық-оқытушылар құрамының өтініші бойынша Қазақ ұлттық техникалық университетіне және Ертіс-Қарағанды арнасына Сәтпаевтың есімі берілді. Жаратылыстану ғылымдары саласында үздік еңбектері үшін Сәтпаев атындағы жыл сайынғы Мемлекеттік сыйақылар тағайындалды. Қ.И. Сәтпаев еңбектері, бояулы альбомдар, естелік кітаптар жарияланды.

Мерейтой тойлауға қазақстандықтардың жас буыны белсенді ат салысты. Жастардың көпшілігі «Сәтпаев – біздің замандасымыз» атты республикалық конкурсқа тамаша шығармаларын жіберді, олардың арасында үздіктері «Қ.И. Сәтпаев және жастар» жинағында жарияланды.

Мектеп оқушыларының төменде келтірілген арнаулары «Сәтпаев қалдырған іздің ғасырлар ағынымен ағып кетпейтіні» туралы айтады. Жас ұрпақ өздерінде идел барын көрсетті және олар Отанға, өз халқына қызмет етуде кімнен үлгі алатынын біледі.

Имя в памяти народа проступает.

Пусть коснется ветер всех казахских крыш –

Помнят люди все фамилию Сатпаев.

Как ученый людям дверь раскрыл в науки.

Без таких, как он, народ, как и без крыл

Птица, каждый день испытывает муки.

Людям медь открыв Большого Джезказгана,

И стоит Каныш в ряду людей-светил –

Имя в памяти народа не увянет...

По следам, что в степи человек проложил.

Гордость Родины нашей, великий Сатпаев,

В восхищенных сердцах будешь вечно ты жив.

Когда-нибудь, всю ночь не засыпая,

Приеду в Джезказган и в свете звезд

Увижу – в бронзе отлитый Сатпаев,

Врастя в гранит, стоит во весь свой рост.
Спокойный, обаятельный и мудрый, -

Вся жизнь его исканья и борьба.

Тепла улыбка, и упали кудри

На выпуклость сократовского лба.

Глаза похожи на миндаль слегка.

И ямка доброты на подбородке,

И чуть косые скулы степняка.