Научная библиотек
жүктеу/скачать 14,83 Mb. Pdf көрінісі
|
bsattarov t dkenov m leumettanu
| 3
— тайпа, 4 — улт, 5 — элеуметпк журю-турыс немесе сословие (орта гасырлык аксуйектер катарына жататындар; дш басылары; буржуазия, жумысшылар мен шаруалар), 6 — элеуметпк тап. П. Сорокиннщ бул схемасы элеуметтануда дау тудырмайды жене дуниежузжщ стратификация картасынын теориялык модел! болып кыз мет аткара алады. Элеуметпк стратификация накты б!р елдщ шенберш, когамнын елеуметпк елшемш жэне накты уакыт шенберж карастырганда кеб1рек байкалады. Енбек болшкйнщ калыптасуына жене елеуметнк-экономикалык катынастардын даму денгейлерше байланысты элеуметпк курылымдар- дын тарихи типтер! калыптасты. Стратификациянын тарихи типтер! — кулдык дэу!р«, касталар, сосло вие жабык когамды сипаттайды, ал таптар болса, ашык когамды айкын- дайды. Ж абык когамда теменп сатыдан жогаргы сатыга элеуметпк тургыда кетершуге толык тыйым салынган немесе оган катан шектеу койылган. Ашык когамда б»р сатыдан еюшшсше етуге ресми турде еш- кандай шек койылмаган. Страта — стратификациянын торт шкаласы бойынша (пр-бйрше уксас объективпк керсетк!штер1 бар адамдардын елеуметпк кабаты (ж ш ). Стратификация тусшш латыннын ЛгаШ т — кабат, жйс, Гасю — жасай- мын, «стеймш деген угымдарын бщпдредк Стратификация угымы елеу- меттануга геологиядан ауыскан. Геологияда страта тусшш — нгхнен ер турл> топырак жыныстарынын орналасу кабатын б1лд1ред1. Страта табы- сы, бшм1, билш жене бет-бедел1, мэртебеа бхрдей адамдарды бхр оргага, оз тощрепне б1рптред1. 157 Кулдык — тенсмздт мулде шектелген адамдарды кулдыкка салудын экономикалык, элеуметпк жэне занды тур!. Кулдык — тарихи эволюция сатысынан еткен кершие. Онын ею турщ ажыратып керсетедх: 1) пат- риархалдык кулдык. Бул — кулдыктын ен карапайым турь Кул отбасы нын ен юш1 мушесщщ букш кукыгын пайдаланады: кожайынмен бхр уйде турады, когамдык ем1рге катысады, ерхктшермен некеге отырады, кожайыннын мулис-дуниеоще мурагер бола алады. Кулды елпруге тый ым салынды; 2) ал классикалык кулдыкта кулды толык басыбайлылыкка салды: ол жеке турды, ештенеге катыстырылмады, ештенеге мурагер бола алмады, некеге отырмады, отбасы болмады. Оны ел л руге руксат епдщ. Кулдын жеке м енш т болмады, б>рак ол кожайыннын жеке м енш т дел саналды. Кулдык кемелденген сатыга жеткенде кул иеленущшк калыптасты. Кулдыкты стратификациянын тарихи бхр тиш ретхнде карастырган кезде онын жогаргы сатысын тшге тиек етш, алга тартады. Кул иеленущшк — кулдардын ен теменп сатыда турган, кез келген кукык пен ерхкплхктен айырылган, бхр адамнын еюнхш бхреудвд менцпп болган кезенш сипат- тайтын елеуметтхк катынастардын бхрден-бхр тарихи тур*. Когамдык касталарда, сословиеде, таптарда мундай жагдай болган емес. Кул иеленушшк когамнын елеуметтхк курылымын кулдар мен кул иеленушх таптардын, сонымен катар коленершшер, саудагерлер, жер иелерх, еркш шаруалар, ой ецбегшщ екшдерх — галымдар, философтар, акындар, абыздар, мугалхмдер, дер!герлер жене т.б. кураганы белгш. Ежелп Греция мен Ежелп Римдеп, Шыгыстын бхрнеше елдерхндеп гылы ми ой мен рухани медениеттщ дамуынын жаркын жактарын еске туарсек, онда бул елдердеп халыктардын дамуында интеллигенциянын каншалык- ты манызды рел аткдрганына кез жеткхземхз. Муны антикалык дуниенщ саяси дамуынын жогары денгеш жене Римнщейшх жеке усганган кукыгы ныгайта тусп. Сонымен катар, кулдык шаруашылыкта ер турлх мамандыктар мен кызмет турлерхнхн болтаны белгш. Олар: баскарушылар, казынахиылар, бау-бакша есхрушшер, аспазшылар, наубайшылар, кондитерлер, салта- натты шерулерге арналган жене жей аспаптар, кихмдер сакталатын кой- маларды менгерушшер, бекзадалар уйыктайтын белмелердщ кутушхлерх, шаштараздар, жук тасушылар, монша жагушылар, массажистер, шуга ендфушшер, бояушылар, токымашылар, тхгшшшер, епкшшер, балташы- лар, усталар, музыканттар, мэнерлеп мэтш окушылар, ениплер, кенсе хатхххылары, дерхгерлер, курылысшылар, балгерлер, суретшшер, ерекше мамандыгы жок баска да кептеген кызметшхлер. Бул кулдык когамга тэн жагдай ежелп кулдык когамдагы енбек белхнхсх мен онын маманданды- 158 |