сыидагы непзп элеуметпк кызметтерд! атап керсетп: тертотке шакыру

Дюркгеймнщ манызды зерттеулершщ б!р1 мораль болды. Онын таби- 
гатын, шыгуы мен аткаратын кызметтерш баяндауда Дюркгейм элеумет- 
тану тужырымдамасын басшылыкка алды. Моральды взш!н ерекшелтне 
орай, ол элеумегпк жагдайдан, элеуметок ортадан, элеуметок курылым- 
нан туындатты.
Дюркгейм моральды мшез-кулыктынобьективпк ережелершш жуйеа 
ретшде Кнрастырып, жеке индивидтщ мойындамаска лажы калмайтын 
олардын императивп, мэжбур ету сиякты айрыкша белгшерш де корсето. 
Моральдын басты бел п а ретшде борышты (парыз) атады, оны колдау 
адамнын моральдыккасиепн арттырады. Будан кейш Дюркгеймш кызык- 
тырган моральдын ерш тш к мэселеа, кажетпк, тарткыштык жэне 
моральдык кундылыктарга адамнын муддел! болу белплер! де онын наза- 
рынан тыс калмады.
Моральдын элеуметпк мэнш атап кэрсеткен Дюркгейм, онын дш 
сиякты «куд>ретт1 сипатын» ашып, индивидтен эзшш куш!мен, бедел!мен 
асып туратын когам моральдын кайнар кез! жэне объекпа екен!н ба- 
яндады.
Моральды когамдык жагдаймен байланыстырса да, Дюркгейм элеу- 
метт!к курылымды тубегейл! езгертет!н когамдык идеалды кажет емес деп 
санады. Элеуметок курылымдагы эзгер1стерге когамдык идеалды сэйкес- 
теширсе жетк!л1кт! деп есептед!. Сол кездеп когамдагы табигаты жагы­
нан моральдык саналган дагдарыстын непз1не жалпы адамдар санасынын 
сипаты мен мазмунынын озгеруш алды. Нормалар мен кундылыктарды 
тез эзгерту когамда бурын калыптаскан тэрппп жояды. сонын салда­
рынан когамды моральдык жугеназдпске (хаоска) экел1п соктыралы 
Дагдарыстан шыгудын жолы — ол моральды ретке келпруш кушейту.
Дюркгейм тужырымдамаларында «ужымлык акыл» мен ужымдык 
мудделерд!н коргаушысы М1ндет|н когамнын будан баска да мэселелерш 
«ойлайтын жэне эрекет ететш» мемлекет аткарады. Либерализм рухында 
мемлекетон рэлш баяндаган ол эюмет 6ИЛ1ПН1Н асыра кушею! мумк1нд!пн 
алдын ала кэре б1ДЦ1. Мемлекетон асыра бакылауынан тыс индивидп 
«ек1ншш1к» немесе аралык элеуметок топтар — дши, энд!рюпк, т.б. коргау 
кызметш аткаруга тшс. Осыган байланысты Дюркгейм белгш топтардын 
экшдер! репнде индивидтердщ М1нез-кулкын реттеуип ерекше партику- 
лярлык моральдык кодекстер идеясьш усынды. Солай дегенмен де, Дюрк­
гейм когамдык маныздылыгы дэрежеа бойынша моральдык ережелерд1н 
катан иерархиясын орнатуды талап ето. Отбасы, кэс1би жэне азаматтык 
мораль иерархиялык курылымды курады, онын бшк шынында мемлекет- 
тен кэршю табатын жалпыадамзаттык кундылыктар мен идеалдар орна- 
ласты.
47

Мораль проблемаларын баян етуде Дюркгейм адамнын е й жакты та- 
бигатын пайымдаган антропологиялык теорияга суйендк Адамнын био­
логиялык табигаты (кабшетЦ биологиялык функциясы, импульстер!, 
кумарлыгы) онын тэрбие жолымен (нормалар, кундылыктар, идеалдар) 
калыптаскан элеуметтж табигатымен карама-кайшылыкта болады. Бул 
кайшылыктарды тудыратын токтаусыз 1шю мазасыэдык, шиелешс сез^м! 
мен урейлену, булар тек когамнын эрекетЁмен гана шенплед!. Ол адам­
нын биологиялыктабигатына бакылау жасайды, кумарлыгын жэне тэбетш 
шектейдо, оларды белгш б!р шенберде устайды. Егер когам индивидтерге 
езш щ бакылауын элсцэетсе, аномиялык жагдай калыптасады, ягни когам 
мен индивид дезинтеграцияланады.терю моральдык тэртшке, ретазджке, 
бакылаусыздыкка океп согады. Будан барып 
031
ндж бар моральдык кешс- 
тж пайда болады, сонын салдарынан бурынгы нормалар мен кундылык- 
тар будан эра 
оз 
релдерш орындамайды, ал олардын жандлары эл1 ныгайып 
улгермеген болатын.
Туптеп келгенде, Э. Дюркгейм карастырган проблемалардын жэне 
оларды шешу тужырымдамаларынын теориялык елеуметтанудын «ргел! 
проблемаларыньщ катарына жататыны даусыз, олар бупнп кунде де оз 
кундылыгын жойган емес, эл! де ппар сайыстарын тугызып келед1.
Элеуметтанудын дамуына он тогызыншы гасырдын соны мен жиыр- 
масыншы гасырдын басында манызды улес коскан немйс ойшылы Макс 
Вебер (
1864
—
1920
) болды. Онын элеуметтануы казхрп кезде кайта оркен- 
деуде. М. Вебердш елеуметтанулык кезкарастарынын кептеген жактары 
кайтадан ой елепнен етюзш п, пайымдалуда. Онын дайындаган елеуметок 
таным методологиясы, тусшу тужырымдамасы, идеалдык типтер тужы- 
рымдамасы, медениет, этика мен дш элеуметтануы туралы шмдер] ом1рде 
колданылып отыр. М. Вебердш элеуметтанулык кезкарастарынын калып­
тасуына турл1 багыт устаган кернекл ойшылдар ыкпал его. Солардын 
арасында Г. Риккерт, К. Маркс, Н. Макиавелли, Т. Гоббс, Ф . Ницше жэне 
баскалары болды. Вебердш ез« кептеген гылыми енбектер жазды, солар­
дын 1ш1нде «Протестанттык этика жене капитализм рухы*, «Шаруашы­
лык жене котам», «Элеуметпк-гылымилык жене элеуметтж-саяси таным- 
нын объективтшп*, «Тусшуин елеуметтанудын кейб
1
р категориялары 
туралы*, «Непзп елеуметтанулык угымдар* туындыларын атап айтута 
болады.
М. Вебер кезкарасы тургысынан ой жупртш, сараласак, елеуметтану 
ен алдымен адамнын немесе адамдар топтарынын мшез кулкын жене 
елеуметпк кызметш зерттеу! тшс. Алайда, олардын кез келген мшез- 
кулкы мен кызметт елеуметтанудын зерттеу пен» бола алмайды. Онын пэш, 
б^ршшщен, адамнын жене адам топтарынын максаты жэне оган жетудш
48

куралдары, екшшщен, баска субъекплерге багытталган, ягни ез ерекет- 
тершщ оларга типзген ыкпалын жене олардын буган жауап реакциясын 
есепке алуын карастырады. Егерде ерекет езге адамдар тарапынан жауап 
реакция алуга есептелмесе, айталык, машиналар немесе табигат тарапы­
нан болатын жауапты Вебер елеуметпк деп санауга болмайды дейдк 
Соньййен б1рге елжтеу ерекет! де елеуметпк ерекет катарына жатпайды. 
Элеуметпк ерекетт» М. Вебер типтерге беледг 
1
) утымды-максатты ерекет. 
Бул ерекет субъектшщ саналы турде алдына койган максатына жетуге 
умтылуымен сипатталады. Осы ерекетп 1ске асыру барысында баска адам­
дар мен заттар куралдар ретшде колданылады; 2) кунды-утымды ерекет — 
белгш б|р абсолютпк кундылыкка (этикалык, эстетикалык, Д1ни, т.б.) 
саналы турде жетуге багытталган ерекет; 
3
) аффектш ерекет, ол субъек- 
тшщ кен1л-куй1 мен сез
1
мшен туындайды; 
4
) дестурл! ерекет, бул калып­
таскан едет-дагдымен 1ске асатын ерекеттщ тур!1. Эйтсе де, М. Вебер осы 
типтердщ шартты екенш мойындаган, елеуметпк ерекеттерщ зерттеген- 
де кеп жагдайда аралас мотивтерщ басшылыкка алган, себеб! кез келген 
адамнын ерекет1 мотивтен туындайды. Нетижесшде ерекетсубъективтж 
магынага ие болады. Сейт
1
п, М. Вебер ерекеттщ мотивш, максатын угыну- 
ды елеуметт1к зерттеуд!Н б
1
рден-б
1
р М1ндет1 деп туаишредг 
0
йткен« когам­
дык катынастар жеке адамдардын езара ерекет1Н1н нетижесшен курала­
ды. Элеуметтж ерекеттер, Вебердщ айтуынша, адамнын немесе адам топ- 
тарынын саналы пайымдалган езара ерекет жуйесш, осыдан келйп олар 
тусшуил елеуметтану деп аталатын тус1ну пенш курайды. Меселен1н мен! 
мынада: егер де адамнын ерекет1 ойластырылган жене |цггей б1рдемеге 
багытталган болса, онда елеуметтанушы бул ерекеттердщ мазмунымен 
катар, олардын баска адамдар ушш кандай салдарлары болуы мумкш 
екендтн кере бшу! тшс. Субъекнн1н осы кызметтег1 мотив!, басшылыкка 
алган рухани кундылыктары есепке алынады. Баскаша сезбен айтканда, 
елеуметпк ерекет субъекпсшщ рухани дуниесшщ мазмунын пайымдап, 
тус!ну кажет. Осы релде елеуметтану тус1нуш1 рет!нде карастырылады.
М. Вебер тусшуш! елеуметтану тужырымдамасын жасап дамытты, 
онын мшдеттерше; б1ршшщен, адамдардын езталаптарына умтылуы кан­
дай ойластырылган ерекеттер аркылы 1ске асатынын жене кандай дере- 
жеде, кандай себептермен буларды олардын жузеге асыра алатынын не­
месе асыра алмауын угынып, тус1НД1ру; ек
1
ншщен, елеуметтанушыга 
туаш кп болган олардын талаптарынын салдарлары баска адамдардын 
мшез-кулкына калай есер ететшш угындыру непзге алынлы.
1

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: