Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 79 матика эмас, тайѐр мантиқий схемага йўналтирилган, яна қайта яратиш олдинда турган фикрлаш элементла- рининг идеал тизими [7]. Тилларнинг қиѐсий таҳлили мақсади бир тилни бошқа тил билан қиѐслаб хусусиятларини аниқлаш ҳисобланади. Қиѐслаш таҳлили типология маълумотла- ри остида ўтказилганлиги учун ушбу тилнинг хусуси- яти маълум ва равшан бўлади; улар нафақат бир-бирига нисбатан, балки қиѐсланаѐтган тилларга ҳос ва умумий ҳамда фақат ушбу тилга ҳос, ягона фарқни кўрсатишга имкон берадиган мулоқот воситаси сифатида тилнинг умумий тузилишига нисбатан белгиланади. В.Г.Гак тилларни қиѐслаб ўрганишнинг умумий ма- салаларини қуйидагича шакллантирган: 1) турли тилларнинг тил воситаларидан фойдала- нишдаги ўхшашлик ва фарқни аниқлаш; 2) фақат бир тилни ―ички‖ ўрганишда тадқиқотчининг назаридан четда қолиши мумкин бўлган қиѐсланаѐтган тилларнинг ҳар бирининг ху- сусиятларини аниқлаш; 3) универсалликни аниқлаш ва қиѐслаш учун материални тақдим этиш [6]. Тилшунослар тилларни қиѐслаб ўрганиш бўйича мавжуд ишларга таяниб тилларни қиѐслашнинг қуйидаги асосий тамойилларини ажратдилар: қиѐслаш тамойили, тизимлилик тамойили, чуқур қиѐслаш та- мойили, иккитомонлама қиѐслаш тамоили, ҳудудий чегараланмаганлик тамоили, синхронлик тамойили, тиллар орасидаги интерференцияни ҳисобга олиш та- мойили ва бошқалар. Қиѐслаш тамойили қиѐсланаѐтган тилларнинг ўрга- ниш даражаси, қиѐсланаѐтган тилларнинг вазифавий ўхшаш ҳодисаларини аниқлаш ва тилларни қиѐслашдаги турли ѐндашувларнинг унумли боғлани- шларини кўзда тутади. Тизимлилик тамойили тил эле- ментларининг тизимли муносабатидан келиб чиқилиши кераклигини кўзда тутган ҳолда қиѐслаш парадигматик гуруҳланиши (тизим ости, майдон, лексик-семантик гуруҳлар, синонимик қаторлар ва ҳоказо). Икки томонлама қиѐслаш тамойили тизимни қиѐслаш шароитида ўтказиладиган қиѐслашни кўрсата- ди [12:5]. Бундай қиѐслашда қиѐсланаѐтган тиллар ху- сусиятлари кўриш майдонида бўлади. Икки томонлама қиѐслаш барча тиллар орасидаги интерференцияни ол- диндан кўриш, ҳам биринчи, ҳам иккинчи тилнинг ав- вал сезилмаган белгиларини аниқлашга имкон беради. Тилларнинг қиѐсий таҳлили феъл семантикасининг ҳам ҳар томонлама - тил хам идиоэтник хусусиятлари- ни текшириш имкониятини беради. Маълум тилни бошқа тиллар билан қиѐслаш тиллар ҳам жиддий фарқлар, ҳам аниқ ўхшашликка эга бўлган фикрлаш усулларини унда акс эттиришини аниқлашга имкон беради. Феълларнинг семантик тузилиши ва рус тили ҳамда бошқирд тилида уларнинг лексик-семантик майдонига кирадиган конфигурациялар икки тилда ҳам кўп жиҳатларининг ўзаро боғликлигидан далолат беради. Бироқ шуни таъкидлаш лозимки, рус тилидаги феъл бошқирд тилидагига қараганда кўпроқ мураккаб семан- тик тузилишга эга бўлиб, бу фарқлар лексик- семантик майдонга мувофиқ конфигурацияда ўз аксини топади. Тилларни қиѐслаш ҳар бир алоҳида тил категорияси ва ҳодисасини чуқуррок ва тўлиқроқ англашга ѐрдам беради. ―Барча тиллар ҳатто ўхшамайдиганлари ҳам бир-бирига жуда яқин. Уларнинг ҳар бирининг ўзига хослиги фақат бошқа тил билан қиѐслашда аниқ намоѐн бўлади" [8:131]. Элементар концептлар ҳар кандай табиий тиллар табиий ҳисобланганлиги учун синчковлик билан таҳлил қилиш йўли билан топилади. Турли тил соҳиблари орасидаги ҳамфикрликни А.Вежбицкая ―инсониятнинг чуқур маънавий бирлиги, Ернинг барча одамдаридаги оламни кўриш ва тафаккур қилиш усули ўхшашлиги билан‖ тушунтиради.Турли табиий тиллардаги семантик оддийлик турлича намоѐн бўлади, аммо улар семантик жиҳатдан бир-бирига эк- вивалентдир. А.Вежбицкая дунѐнинг турли тилларида аниқланган борлиқни концептуаллаштириш усулларининг барча турли-туманликлари учун умумий асоси мавжудлиги- дан келиб чиқади. А.Вежбицкаянинг ѐндашувига муво- фиқ, қандайдир тилнинг у ѐки бу тил бирлигида аксини топган ҳар қандай концепт барча тилларда семантик ажралмайдиган ва универсал, лексик кодлаштирилган элементар маъноларнинг маълум шакли кўринишида тақдим этилиши мумкин. Элементар концептларнинг тўплами бу метатилдир . Ҳар қандай лингво хусусиятли концептни тушунти- риш семантик элементларнинг кўпчилигини ташкил этган лексикон ва унинг табиий семантик метатил тар- жимасидан иборат. Концептуал оддийликлар айнан изоморфизмнинг фараз қилиниши турли семантик ти- зимларни умумий қиѐслашга имкон беради. Барча тилларнинг умумий ядросини маданият ва тилларни баѐн қилиш учун метатилнинг қандайдир аниқ тилига мустақил сифатида кўриб чиқиш мумкин. Тилларнинг умумий ядроси бир ва уша универсал Та- биий Семантик Метатил (ТСМ)нинг лингвистик жиҳат- дан ўзига хос версияси сифатида фойдаланиши мумкин бўлган изоморф кичик тилларнинг кўплигидир. ТСМ назарияси узида эмпирик тавсифдаги кенг кўламли тиллараро тадқиқотлар билан ва тилларни ўрганишга типологик ѐндашув билан маънони тадқиқ қилишдаги фалсафий ва мантиқий анъанани бирлаштиради [3]. Ҳар қандай алоҳида олинган тилдаги мувофиқликка эга бўлган Метатилнинг барча семантик бирликлари универсал деб мўлжалланади, яъни ҳар қандай алоҳида олинган тилдаги мувофиқликка эга бўлган. Демак, ―та- биий семантик метатил‖да ѐзилган изоҳлар аниқ тил- нинг хусусиятларига боғлиқ эмас ва ҳар қандай тилга таржима қилиниши мумкин. Сўзлар қанчалик барча тилларда ҳам ўхшашлигига эга бўлмаганлиги, уни ҳар қандай тил соҳибига тушу- нарли қилиш учун универсал метатилдан фойдаланиб унга изоҳ бериш керак, шу билан бирга изоҳда ушбу концептнинг лингвистик ва маданий жиҳатдан ўзига хос хусусиятлари акс этиши лозим. Бир қарашда кўздан яширин ва мувофиқ маданият- нинг ўзига хослигини тушуниш омилини берадиган семантик сезилар-сезилмас фарқларни кўришга имкон берадиган имконият вужудга келади. А.Шмелевнинг таъкидлашича, универсал семантик тилдан фойдаланиш турли маданий моделларни ўрга- ниш натижаларини тақдим этишга имкон беради, улар ҳатто ушбу тил билан таниш бўлмаган ва ушбу мадани- ятга эга бўлмаган одамлар учун ҳам тушунарли бўлиши мумкин. Семантик (универсал) элементларнинг чеклан- ган тўплами воситаси билан инсон томонидан юзага келтирилган ғояларнинг барча турли-туманлиги: таби- ий тилларнинг лексик бирликларида мужассамлашти- рилган концептларни ифодалаши мумкин [10]. Лингвистик жиҳатдан ўзига хос сўзларнинг мавжудлиги ушбу маданиятда қабул қилинган қадрият- лар тизимининг хусусиятлари, удумлар билан боғлиқ бўлиши мумкин берилган (ушбу) сўз маълум тил уму- мийлиги учун хос турмуш тарзини беради ва акс этти- ради ҳамда ўзида маданиятнинг ушбу жиҳатларини тушунишга ―қимматбаҳо омил‖ни намоѐн қилади. Тилдаги семантик оддийликлар табиий тилнинг барча ифодасини келтириши мумкин. Тилларнинг ўзаро таржима қилиниши метатил мавжудлиги фойдасидан далолат беради. Р.Джакендоф бир тилдан бошқа тилга гапнинг тар- жимасини умумий семантик структуранинг мавжуд- лиги билан тушунтиради [4]. |