ЖУРНАЛИСТ ДӚРЕТИЎШИЛИГИНДЕ ПЕРИФРАЗАЛАРДЫҢ ХЫЗМЕТИ

Ilim h
á
m jámiyet. №2.2023
81
Ғалаба хабар қуралларында информация жеткериў 
тезлиги əдеўир жетилисти. Ҳəр бир фактти түсиникли, 
ықшам, анық, сапалы ҳəм тəсиршең формада жеткериў 
талабы да қойылмақта. Сонлықтан, барлық ғалаба 
хабар қураллары тийкарғы талап ҳəм ўазыйпаларды өз 
ўақтында сапалы орынлай алыўы керек. Фактти 
тəсиршең усылда жеткерип бериўде аудио, видео ҳəм 
фото материаллар жетекши орынға шыға алады. Ал, 
текст формасындағы хабарларды жеткериўде ҳəр бир 
сөз 
орнында 
қолланылса 
ғана 
тəсиршеңликке 
ерисиледи. Соның ушын да газета тилинде тилдиң 
көркемлеў 
қураллары 
аналитикалық, 
көркем-
публицистикалық 
жанрлардан 
тысқары 
информациялық жанрларда да өнимли қолланыла 
баслады. Қарақалпақ тилши илимпазларының илимий 
тезислеринде [1:55-56], илимий мақалаларында [2:121-
125], илимий мийнетлеринде [3:51-52] бул мəселелер 
белгиленген 
классификациялар 
шеңберинде
үйренилди, пикирлер билдирилди. Газета тилиндеги 
перифразалар 
тараўлық 
газета 
материалларында 
қолланылыў өзгешелиги арнаўлы изертленди. Бул 
бойынша «Тараўлық газета материалларының тили ҳəм 
стильлик өзгешеликлери» атамасындағы монографияда 
мағлыўматлар келтирилди [4:60-70]. «Қарақалпақстан 
тараўлық газеталар тилиндеги перифразалар» [5:148-
152], 
«Газета 
тилинде 
шахсты 
аңлатыўшы 
перифразалар» [6:150-153] атамасындағы мақалаларда 
да 
Қарақалпақстан 
тараўлық 
газеталарындағы 
журналист 
дөретиўшилигинде 
перифразалардың 
тараўларға байланыслы қолланылыў өзгешелиги избе-
излик пенен дəлийлленген.
Журналистика 
жəмийетлик 
хабарларды, 
жəмийетлик 
басламаларды, 
статистикалық 
мағлыўматларды тек санлар жəрдеминде емес, 
тəсиршең усылда жеткериў форматына өтти. Бул 
басқышта тилдиң көркемлеў қуралларының бири 
есапланған перифразалар жетекши орынға шыға алды. 
Газета материалларында қарақалпақ тилинде бурыннан 
қəлиплескен перифразалардан тысқары жаңалары 
өнимли пайдаланылмақта. Оларды биз газета тилинде 
атқаратуғын функциясына қарап бир неше түрлерге 
бөлип үйренемиз. 
1. 
Қатарлық санлықлар перифраза сыпатында. 
Олар газета тилинде анықлықты, тəртип-интизамды 
тəмийинлеў, қызығыўшылықты арттырыў менен 
байланыслы болған фактларда қолланылған. Мысалы: 
«Соңғы аңшы» повести, «Полат Мадреймов
 – биринши 
қарақалпақ 
балетмейстери
», 
повесть-эссеси, 
«Шайырдың жаслығы» ҳүжжетли повести, «Ибрайым 
Юсупов» роман-эссеси əдебий жанрларға жаңаша 
жантасыўы менен, образларының ҳəм көркем, ҳəм 
тыянақлылығы менен ажыралып турады» («Еркин 
Қарақалпақстан» 2022.29.03. №36). «Қ.Абдиреймов 
өзиниң қалдырып кеткен бийбаҳа ғəзийнеси, спектакль 
ҳəм сахналық рольлери менен арамызда 
екинши ӛмирин
жасап келмекте» («Еркин Қарақалпақстан» 2022.19.05. 
№56-57). 
Келтирилген 
мысаллардағы 
биринши 
қарақалпақ 
балетмейстери 
перифразасы 
Полат 
Мадреймовтың өзине тəн кəсиплик дөретиўıилигин 
ашып бериў мақсетинде қолланылған. 
екинши ӛмири
перифразасы мəденият тараўындағы жетик қəнигелер-
диң бири, шебер рольлери менен жəмийеттиң нəзерин-
де болған Қуўатбай Абдиреймов өмири, дөретиўши-
лиги менен байланыслы екенлигин көриўге болады.

2. 
Санақ санлықлар перифраза сыпатында.
Әдебият, мəденият, журналистика тараўларында 
дөретиўшилик етип, жəмийетте өз орнына ийе болған 
шахслардың өмир жолы баян етилген мақалаларда кең 
пайдаланылған. 
Бул 
мақалалар 
изертлеўлер, 
үйрениўлер, 
рецензияларға 
сүйенип 
таярланған 
мақалаларда кең ушырасады. «Еркин Қарақалпақстан» 
газетасы, 
«Шыпакер» 
газетасы, 
«Қарақалпақ 
университети» газетасындағы турақлы рубрикаларда 
берилген бир қатар материалларды да атап көрсетиў 
орынлы. Мысалы: «Шарап Уснатдинов ортаңқолдай үш 
ғайраткердиң хызметлерин, яғный 
үш ӛмирдиң 
хызметин бир ӛмирге жайластырған ӛз алдына 
әжайып 
ғайраткер
» 
(«Еркин 
Қарақалпақстан» 
2022.29.03. №36). «Миллий қарақалпақ əдебиятының 
XX-XXI əсирлердеги 
еки үлкен байтереклериниң бири 
ямаса
үлкен еки арысының биреўи Т.Қайыпбергенов
шын мəнисинде тек ғана қарақалпақ əдебиятын емес, 
ал, пүткил қарақалпақ халқын жəҳəнге танытқан өшпес 
уллы тулғалардың қатарына жатады десек асыра силтеў 
ямаса 
қосып 
жазыў 
емес 
шығар» 
(«Еркин 
Қарақалпақстан» 2022.12.05. №53). Келтирилген 
мысаллардағы 
үш ӛмирдиң хызметин бир ӛмирге 
жайластырған 
ӛз 
алдына 
әжайып 
ғайраткер 
перифразасы
 
Шарап Уснатдиновқа, еки үлкен 
байтереклериниң бири, үлкен еки арысының биреўи 
перифразалары
 
 
Тӛлепберген 
Қайыпбергенов 
дөретиўшилиги менен байланыслы қолланылған. 
3. 
Шахсты аңлатыўшы перифразалар.
Газета 
тилинде шахсты аңлатыўшы перифразалар ең өнимли 
формада колланылады. Қаҳарман портретин ашып 
бериўде 
перифразалар 
тəсиршеңликти 
тəмийинлейтуғын лексикалық бирликлерден дүзилген. 
Мысалы: 
«Онда 
көркем 
сүўретлеўлер 
менен 
фактлардың, мағлыўматлардың анықлығы қосылып, 
синтезленип тутас бир образды, 
кӛрнекли қарақалпақ 
балетмейстери Полат Мадреймов
образын пайда 
еткен» («Еркин Қарақалпақстан» 2022.29.03. №36). 
«Ал, 
сӛз зергериниң
төртликлериндеги тапқырлық 
пенен даналық пикирлер өз поэтикалық бояў 
формалары арқалы көз тартып қоймай, оқыўшыларды 
ой тереңлигине, ақыл-парасатқа шақырады» («Еркин 
Қарақалпақстан» 2022.12.05. №53). Келтирилген 
мысалларда 
қаҳарманға, 
респондентке, 
тараўлар 
турмысына, ўақыя-ҳəдийсеге үнлес перифразалар 
таңланған: 
кӛрнекли қарақалпақ балетмейстери, сӛз 
зергери 
перифразалары аркалы шахстың ким екенлиги, 
жумыс 
искерлиги, 
лаўазымы, 
характери, 
қаҳарманлығы, садықлығы, интеллектуал қəбилети 
ашып берилген.
 
4. 
Атлық сӛзди экспрессив мәниде баян етип келген 
перифразалар.

жүктеу/скачать 4,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: