Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| J.U.Shaniyazov –
filologiya ilimleriniń kandidatı ÓzMKÓMI Nókis filialı Tayanch so„zlar: fe‘l, leksika–semantika, tasniflash, xususiyat, lingvistika, sifat, dinamik fe‘l. Ключевые слова : глагол, лексика-семантика, классификация, особенность, прилагательный. Key words : verb, lexico-semantics, classification, feature, adjective. Tildiń sózlik sostavındaǵı hárbir sózdiń leksika – se- mantikalıq ózgesheligi sol sózdiń obyektivlik leksikalıq mánisi arqalı konkretlesedi. Máselen, atlıqlardıń leksikalıq mánisi zat yamasa zatlıq mánidegi uǵımlardı, kelbetliktiń leksikası zattıń túr-túsi, reńi, tulǵa, sapa t.b belgilerin, sanlıq zattıń muǵdarın, ráwish is-hárekettiń isleniw ornın, waqtın t.b belgilerin, feyiller zatlardıń is-háreketin bildiredi. Demek, tildıń leksikalıq birlikleri semantikalıq jaqtan bir- birinen ajıralıp turadı. Sózlerdiń bul sıyaqlı leksika- semantikalıq ózgeshelikleri leksikalıq birliklerdi sóz shaqa- plarına klassifikaciyalawda tiykarǵı belgilerdiń biri retinde qaraladı. Feyiller tiykarınan, ulıwma háreket bildiriwshi sóz shaqabı dep atalǵan menen, onıń leksika-semantikalıq ot- tenkileri júdá keń. I.Yusupovtıń prozalıq shıǵarmalarında feyiller birneshe leksika-semantikalıq ózgesheliklerge iye bolǵan halda tómendegishe qollanılǵan. Feyiller hár qanday predmettiń qubılıslardıń is-háreket, qıymıl, jónelis (dinamikasın) hám taǵı basqa belgilerin bild- iredi. Al, basqa sóz shaqaplarında bunday dinamikalıq qubılıs joq. Biraq feyil sózlerdi basqa da mánili sóz shaqa- plarına salıstırıp qaraǵanımızda, ol kóbinese atlıqlarǵa baylanıslı qollanıladı. Feyillerdiń leksika-semantikalıq belgisi, funkciyası atlıq sózler arqalı konkretlesedi. Atlıqlar leksika-semantikalıq jaqtan predmetlerdiń, tábiyat qubılıslarınıń atamasın bildirse, feyillerde dina- mikalıq qásiyet tán. Biz I.Yusupovtıń prozalıq shıǵarmalarında qollanılǵan dinamikalıq feyillerdi tómendegishe bólip qarastırdıq. 1. Qıymıl – háreket feyilleri 2. Sóylewge baylanıslı feyiller 3. Eliklew feyilleri. 1. Qıymıl – háreket feyilleri .Bul mánidegi feyiller ulıwma hárekettiń, qozǵalıstıń bir orınnan ekinshi orınǵa ótiwin bildiredi. Mısalı: Baydıń ózine mámleketlik salıq hám paxta planı salınıp , jar boyındaǵı kópten egin egilmey jatırǵan bozǵa kóshirip jiberildi (11- bet). Mısalda « salınıp » hám « kóshirip jiberildi » degen eki feyil sóz ushırasadı. « Salınıp » feyili ulıwmalıq qıymıl–qozǵalıstı bildirse, « kóshirip jiberildi » qospa feyil qıymıl-hárekettiń belgili bir obyektke yaǵnıy mısalda kórsetilgen « bayǵa » qaratılǵanın bildiredi. Mısalı: Al, háwlisi sonnan beri kooperativ keńsesine hám skladına aynalǵan edi (12-bet). « Aynalǵan edi » qospa feyili keńisliktegi qıymıl- qozǵalıstıń ulıwma bet-alıs, baǵıtın bildirip kelgen. Mısalı: Jıynalısqa aldın dalada kútip otırıwǵa tuwra keldi (12-bet). |