Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 93 Mısaldaǵı dıqqatqa alınǵan qospa feyil tamamlanǵan túrde kelip, hárekettiń belgili obyektke qaratılǵanın, yaǵnıy « Toz aǵzalarına » baylanıslı qollanılǵan. Mısalı: « Temir qos » mine degen at ya ógiz qostıń aydaytuǵın jerin bir ózi súredi eken (12-bet). Mısaldaǵı « temir qos » sózi arqalı «traktor» túsinigi ańlatılıp, « súredi eken » qospa feyil tek usı traktordıń háreketin bildiredi. Mısalı: bizge de berer edi, álbette jábdilessek (12-bet). Bara-bara kolxozlasamızda (13-bet). Bundaǵı «jábdilessek», «kolxozlasamız» feyilleri bir neshe adamlar tárepinen iske asırılatuǵın qıymıl- qozǵalıs háreket nátiyjesinde iske asqan is nátiyjesin kórsetken. Mısalı: Seydan aǵanıń altınshı babası ata jurtı Túrkistannan kelgende bul gewishti jańa tiktirip kiyip shıqqan eken (16-bet). Mısaldaǵı tórt sıńardan ibarat qospa feyil qıymıl, is-háreketin belgili bir obyektke-gewishke qaratılǵanın bildiredi. Mısalı: Hayallar da urshıǵın qoyıp, ernin tislesip, betin barmaqları menen osa basladı (17-bet). Mısalda dıqqatqa alınǵan feyiller adamlardıń qıymıl- qozǵalısın bildiredi. Ásirese, « osa basladı » feyiliniń ornına « betin sızdı » feyili menen almastırıwǵa da boladı. « Osıw » feyili ókpeni osıw (sıǵıw, sıǵımlaw) túrinde dál mánisti berse, gúrrińniń tilinde bul mánisten ózgeshelew mánini bildiredi, tásirsheńligin arttırıp jumsalǵan. Mısalı: Onıń górin esaplaysań ba? (17-bet). Bul feyil adamnıń háreket, halatın bildirip kelgen. Mısalı: Ótken gúzdegi tulıp qılarman dep qoyǵan baspaq terimdi de gewishińe jamap qurttıń (17-bet). Bul feyil adamnıń qıymıl-qozǵalısına baylanıslı seman- tikalıq ózgeshelikke iye. Mısalı: Áste qıymıldap, qorqqanday, gibirtiklenip júredi (23-bet). Bunda astı sızılǵan feyiller qıymıl hárekettiń belgili obyektke qaratılǵanın bildiredi. Mısalı: Seydan on eki jıldan berli óz ómirinde arttırǵan usı gewishin súyrep júr (21-bet). « Súyrew » feyili ádette, «otındı súyrew, kórpesheni súyrew» t.b. sózlerge baylanıslı qollanıladı. Al, « gewishin súyrew » - bul semantikalıq jaqtan « kiyiw » feyili menen mániles. Gúrrińniń tilinde gewishke baylanıslı feyil sóz arqalı onıń tásirsheńligi arttırılıp berilgen. Mısalı: Kúnge pisken mıs ireńli bet almalarına deyin qalıń buwrıl saqal qaplaǵan (20-bet). «Saqal qaplaǵan» qospa feyili adamnıń halat procesin bildiredi. Mısalı: Qalıń qasları qabaǵınıń ústinen salbırap , shúńireygen kózlerin pútkilley kómip turadı (20-bet). Mısaldaǵı qastıń salbırap hám kózdi kómip turıwı bul adamnıń háreket-halatın bildiretuǵın feyiller. Tiykarınan, « kómiw» feyili geshirdi uraǵa kómiw , taslandını kómiw , degeni kómiw t.b. túrinde qollanılıwı jiyi ushırassa da, « qastıń kózdi kómiwi » túrinde aytılmaydı. Bunda « kómiw » sózi dáslepki mánisinen ajırasıp qollanılǵan. Mısalı: Qaniyaz úzliksiz qaltırap, artına qarar edi (23-bet). Dıqqatqa alınǵan feyiller adamǵa baylanıslı onıń qıymıl-háreketin, halatın bildiredi. Mısalı: Paqırbay buylıǵıp, atına qattı-qattı qamshı tartıp jiberdi (26-bet). Mısallardaǵa «buwlıǵıp» feyili adamǵa baylanıslı halattı bildirse, «qamshı tartıp jiberiw » adamnıń atqa baylanıslı háreketin bildiredi. Mısalı: Úy-jayı bar diyqanlar da onıń xızmetinen qashıp qutıla almatuǵın edi (qw-bet). Mısallardaǵı tórt sıńarlı qospa feyil qıymıl-qozǵalıstıń bet-alıs, baǵıtın bildirip kelgen. Mısalı: qarrı qańıltaq erde, kók qasqanıń ústinde awırıp otırıp , joǵanı súrip kiyatır (37-bet). Mısaldaǵı « awırıp otırıp » qospa feyili adamnıń háreket- halatın bildirse, « súrip kiyatır » onıń qıymıl-qozǵalısın bild- iredi. Álbette, « súriw » feyili «jerdi súriw», «atızdı súriw» bolıp ta qollanıla beredi. Al, «jorǵanı súriw» feyili «attı shawıp qumardan shıǵıw» degen mánide qollanılıp, qıymıl- qozǵalıs mánisin bildiredi. Mısalı: Ol hawadan bir nárse uslaw ushın qarmalanıp atırǵanday, qolın erbeńlete berdi (36-bet). Bul feyil adamnıń keńisliktegi ulıwmalıq qıymıl- qozǵalısın ańlatıp jumsalǵan. Mısalı: sol gezde Seydannıń qolındaǵı kók qasqa at gúldir etip kisnep , qaptalǵa qaymıqtı (34-bet). Mısalda keltirilgen « at gúldir etip kisnep » feyili leksika- semantikalıq mánisi boyınsha biologiyalıq processlerge yaǵnıy janlı haywannıń (jılqınıń) háreketine baylanıslı qollanılǵan. Kisnew tek atqa ǵana tiyisli feyil, ol adamǵa yamasa basqa haywanlardıń halatına tán emes. Al, «qaymıqtı» feyili adamǵa baylanıslı háreketti, qıymıl-qozǵalıstı bildiredi. Mısalda haywannıń (jılqınıń) háreket, qıymıl-qozǵalısın bildirip jumsalǵan. Mısalı: Endi onı qanday bir belgisiz kúsh esikke qaray súyredi (30-bet). Bunda « súyredi » feyili hárekettiń bir orınnan, ekinshi orınǵa ótiwin, bet alıs-baǵıtın ańlatıp kelgen. Mısalı: Jigit qorıldısın dawam etti (38-bet). Bul mısaldaǵı feyil adamnıń uyıqlawdaǵı háreket- halatın ańlatadı. Mısalı: Baydıń jeri hám isi baslı mal-múlki xatlanıp , kooperativ qarawına berildi (22-bet). Mısaldaǵı feyil sózler qıymıl-hárekettiń belgili bir obyektke (jer hám mal-múlkke baylanıslı) bolǵan qıymıl- qozǵalıs mánisin bildiredi. Mısalı: Bir kúni Seydan ǵarrı ádetten tıs erte oyandı (38-bet). Bul qospa feyil adamnıń háreket-halatın ańlatadı. Mısalı: Ǵarrı állen waqta ózine keldi (38-bet). Bul mısal adamnıń háreket-halatın bildiredi. Mısalı: «Til jaǵıń tasqa» - dedi Seydan ǵarrı jolaw- shılardıń izinen sıǵalap (33-bet). Bul mısaldaǵı feyil adamnıń háreket-halatın bildiredi. жүктеу/скачать 4,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|