Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 118 ta‘sirchanligini yo‗qqa chiqarishi mumkin. ―Radifni berish tarjimon uchun jiddiy qiyinchilik, qolaversa, ba‘zan hal qilib bo‗lmaydigan chigalliklar tug‗diradi. Shu sababli ayrim tarjimonlar uni aks ettirmaydilar. Holbuki, radif she‘rda faqat shakliy bezak emas, balki u katta ma‘no tashiydi, asarning ta‘sir kuchini, she‘rning jarangdorligini oshirishga xizmat qiladi‖ [3:193]. N.Komilov, S.Olimov, E.Ochilov kabi tarjimashunoslarning she‘riy asarlar tarjimasida radifni aks ettirish bilan bog‗liq tadqiqotlaridan ma‘lum bo‗lishicha, tarjima amaliyotida radif tarjimasining quyidagi usullari mavjud: [4:144-220]. 1. Radifni tarjima qilmay, aynan ko‗chirish. Buning uchun radif bo‗lib kelgan so‗z tarjima tilida ham mavjud bo‗lishi va asliyat tilidagi ma‘noni ifodalashi lozim bo‗ladi – faqat shundagina uni ―tarjimasiz‖ tarjima qilish mumkin. Ayni jihatdan, bu usulning qo‗llanish doirasi birmuncha cheklangan [5:141]. Yaqin tillardan va leksik umumiyligi ko‗p bo‗lgan [6:144] tillardan tarjimada bu usul qo‗l keladi. 2. Radif bo‗lib kelgan so‗z yoki so‗z birikmasini tarjima orqali berish. Bu usul barcha tillar, xususan, uzoq tillardan tarjimada ko‗p qo‗llanadi. 3. Asar ichida kelgan boshqa bir so‗zni radifga chiqarish yo‗li bilan tarjima qilish. Chunki radif sifatida qo‗llangan so‗z yoki so‗z birikmasi barcha baytu bandlarga ham birday muvofiq tushmasligi mumkin. Bu holda she‘rning umumiy ruhiga muvofiq keladigan va uning yaxlitligini ta‘minlashga xizmat qiladigan boshqa so‗z (yoki so‗zlar) radifga chiqariladi. 4. Radifli she‘rni radifsiz tarjima qilish. Chunki boshqa tilda radifni aks ettirishning hamisha ham imkoni topilmaydi. Bunday holda tarjimonlar radif ifodalagan ma‘noni asar ichiga singdirib yuboradilar. 5. Radifsiz she‘rni radifli qilib tarjima qilish. She‘riy tarjima amaliyotida oz bo‗lsa-da, ayni usul ham uchrab turadi. O‗z-o‗zidan, bu tarjimaning muvaffaqiyatiga xizmat qiladi. 6. Radif bo‗lib kelgan so‗zlarning bir qismini aynan qoldirib, bir qismini tarjima qilib olish. Bunda radifni tashkil etgan so‗zlarning bir qismi tarjima o‗quvchisiga ham tushunarli bo‗lganligi uchun aynan ko‗chirilib, tushunarsiz qismi tarjima qilinadi. 7. Tarjima o‗quvchisiga tushunarli-tushunarsiz ekanligidan qat‘i nazar radifni aynan qoldirish. Maxtumquli she‘rlari tarjimasida radif tarjimasi bilan bog‗liq ushbu usullarning barchasini uchratish mumkin. Yaqin tillardan tarjimada radif ko‗pincha muammo tug‗dirmaydi, chunki radif bo‗lib kelgan so‗z yoki ibora tarjima tilida ham mavjud bo‗ladi. Shunga qaramay, ba‘zan muayyan tilning o‗zigagina xos so‗zlar radifga olinadiki, ularni tarjima tiliga aynan o‗tkazish matnning tushunarsiz bo‗lishiga olib keladi. O‗z-o‗zidan, o‗zbek va turkman tillari yagona oilaga mansubligi va o‗zaro yaqinligidan radiflar asosan aynan ko‗chgan, lekin tarjimonlar bu imkoniyatni ba‘zida suiiste‘mol qilib, sof turkmancha, o‗zbek o‗quvchisiga notanish so‗zlarni ham tarjimasiz qoldiradilar. Shoir she‘rda o‗zi urg‗u bergan so‗zni radifga chiqarishini hisobga olsak, radifki tushunarsiz bo‗lgach, she‘rning mohiyati va asosiy g‗oyasi ham o‗quvchiga yetarli darajada ochilmay qoladi. Masalan, Maxtumquli ijodida ―do‗ndi‖ (aylandi), ―belli‖ (belgili, ma‘lum) so‗zlari radif bo‗lib kelgan bir qator she‘rlar borki, ular tarjimasida bu turkmancha so‗zlarning radif holida aynan qoldirilishi o‗zini oqlamagan. Jumladan, J.Sharipov ―do‗ndi‖ radifli ikkita she‘r tarjimasida mazkur so‗zni aynan qoldirgan. Tarjimonning bu ishi G‗.Salomov tomonidan ham tanqid qilingan edi: ―Do‗ndi‖ she‘rining nomidanoq izoh boshlangan: bu aylandi, o„tdi, bo„ldi degani ekan [7:133]. Demak, uni – o„zbekchalashtirish kerak, vassalom. Ehtimol, bu she‘rga ― aylandi”, “o„tdi”, “bo„ldi ‖ so‗zlari mos kelmas. Bunday taqdirda izlanishni yana davom ettirish, muqobil va muvofiq so‗z topmaguncha qo‗ymaslik kerak. Butun boshliq o‗zbek tilidan turkmancha bitta ―do‗nmoq‖ so‗zining ma‘nosini qoplaydigan kalima topilib qolar... Asliyatda: Тылла тагтда гапылар , Дөвүр айланып япылар, Ишан, молла, пир, сопулар, Илата азара дөнди [10:1, 240]. Tarjimada: Tilla taxtida qopilar , Davr aylanib yopilar, Eshon, mulla, pir, so‗filar Elatga ozora do‗ndi [9:133]. Qopilar so‗zi ― eshik ‖ ekanligi aytilib, to‗rtinchi misraga bus-butun – ― Elga ozor berguvchiga aylandi ‖ deb izoh beriladi‖ [7:73-74]. E.Ochilov mazkur she‘r tarjimasida ―do‗ndi‖ so‗zini ―bo‗ldi‖ deb oladi va sof o‗zbekcha tarjima yaratadi: Tilla taxt sari eshiklar, Zamonlar o‗tib bekilar, Eshon, mullayu so‗filar Elat uchun ozor bo‗ldi [12:464]. ― Nodon falakdan ‖ she‘rining oltinchi bandida ― dӛndi” – “do„ndi ‖ so‗zi radif bo‗lib kelgan: Asliyatda: Бизиң гөрен достлар авара дөнди, Баш апаран əрлер бичəрə дөнди, Йөргүр арап атлар, гөр, хара дөнди, Гымматы айрылып, яман пелекден! [10: 2,97] J.Sharipov uni ―bo‗ldi‖ deb oladi. Dastlabki ikki misra- da o‗zini oqlagan bu radif uchinchi misrada muvofiq kelmay qolgan: Ko‗zim ko‗rgan do‗stlar ovora bo‗ldi, Bosh ko‗targan erlar bechora bo‗ldi, Chopqir arab otlar, ko‗r, xora bo‗ldi, Qimmatdan ayrilib, yomon falakdan [9:342]. Uchinchi misrada ―xora bo‗ldi‖ emas, ―xor bo‗ldi‖, ―xorga aylandi‖ bo‗lishi kerak. Buning uchun esa avvalgi ikki misradagi qofiyani almashtirish kerak. Bundan tashqari, ―qimmatdan ayrilib‖ iborasi muvaffaqiyatli chiqmagan – uni ―bahosi tushib‖, ―qadri qolmay‖ tarzida o‗zbekchalashtirish maqsadga muvofiq bo‗lar edi. M.Kenjabek tanlagan radif bundan-da muvaffaqiyatsiz chiqqan: Bizning ko‗rgan do‗stlar ovvora qaytdi, Bosh ko‗targan erlar bechora qaytdi, Yo‗rg‗a arab otlar, boq, xora qaytdi, Qimmati ayrilib yomon falakdan [11:122]. ―Tarjimada, ko‗pincha, bitta so‗zni topib o‗rniga qo‗yish bilan fikr oydinlashib ketadi. O‗sha so‗z topil- maguncha qidirish davom etaveradi. Ba‘zan hatto tarjimon- larning bir necha avlodi almashib ketadi hamki, ―kerakli‖ so‗z topilmaydi. So‗z o„zining kashfiyotchisini ―kutave- radi‖ [7:177]. ―Do‗nmoq‖ so‗zi haqida ham shunday deyish mumkin – aylanmoq, o‗zgarmoq, o‗xshamoq, qaytmoq ma‘nosidagi bu qadim turkiy so‗z hozirda o‗zbek tilining arxaik qatlamini tashkil etadi. Holbuki, ba‘zi turkiy tillar, jumladan, turkman tilida esa u hozir ham faol. Shunday ekan, J.Sharipov, A.Jumaev, M.Azim kabi tarjimonlar tomonidan ―Do‗nar‖ she‘ri tarjimasida radif bo‗lib kelgan mazkur so‗zning tarjimaga aynan ko‗chirilishi o‗zini oqlamagan. Ma‘lum bo‗ladiki, radifni to‗g‗ri aks ettirish she‘riy tarjima muvaffaqiyatini ta‘minlaydigan asosiy omillardan biri hisoblanadi. Tarjimada topib qo‗llanilgan radif she‘rning husnini ochib, jarangdorligini ta‘minlasa, o‗rniga tushmagan, noto‗g‗ri tanlangan radif she‘rni badiiy jozibadan mahrum qilibgina qolmay, uning mazmunini ham xiralashtiradi, ba‘zida hatto shoir ko‗zda tutgan ma‘noning xato yoki teskari talqin qilinishiga ham sabab bo‗ladi. Bu esa radif tarjimasiga mas‘uliyat bilan yondashish kerakligini taqozo qiladi. Bugina emas. ―Radif Sharq she‘riyatining uslubiy unsurlaridan biridir. Tarjimada bu poetik priyomni qayta aks ettirish muammolarini tadqiq qilish muallif uslubini saqlab qolish masalasini o‗rganishning ajralmas qismi hisoblanadi... Muallif uslubi aks etmagan tarjimani to‗laqonli tarjima hisoblash mumkin bo‗lmaganidek, radifi umuman qayta yaratilmagan tarjima asarida muallif uslubi saqlangan, deyish ham qiyin‖ [3: 135-152]. жүктеу/скачать 4,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|