Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
- Бұл бет үшін навигация:
- Ishning maqsadi va vazifalari
- Asosiy qism.
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 39 ob‘ektlarini inventarizatsiya qilish, mazkur ob‘ektlarga turistlar oqimini jalb qilish choralarini ishlab chiqish, mahalliy, milliy va xalqaro ahamiyatdagi diniy turistik marshrutlarni loyihalash, ularning kompleks dasturlari va xaritalarini yaratish, joylarda turizmning ijtimoiy-iqtisodiy samarasini oshirish yo‗llarini asoslashga qaratilgan ijtimoiy geografik tadqiqotlarni o‗tkazish muhim ahamiyat kasb etadi. Ishning maqsadi va vazifalari . O‗zbekiston tog‗li hududlarida turizm va rekreatsiya xo‗jaligini rivojlantirishning iqtisodiy-geografik asoslarini o‗rganish ishning maqsadi hisoblanadi. Maqsaddan kelib chiqqan holda, qo‗yidagi tadqiqot vazifalarni bajarish ko‗zda tutilgan: 1) Tog‗, tog‗-oldi, tog‗li hududlar atamalarining mazmun-mohiyatini o‗rganish; 2) O‗zbekiston tog‗li hududlarida turizm va rekreatsiyani rivojlantirishda geografik omillarning roli va ularning mazmun va mohiyatini ochib berish. Asosiy qism. Insoniyatning barcha tarixiy davrlarida aholining tog‗li hududlarga va tog‗lardan tekisliklarga ko‗chishi to‗xtovsiz davom etgan. Ularning ko‗pchiligi, ayniqsa, so‗nggi ikki-uch asrda tog‗li hududlarga hordiq chiqarish, dam olish maqsadida borgan. Shu munosabat bilan asta-sekin tog‗ turizmi va rekreatsiyasi shakllangan va tez rivojlangan. Tog‗ turizmi o‗zida inson faoliyatining keng sohalarini birlashtiradi. Mazkur g‗oyat xilma-xil tarmoq tog‗ aholisi va iqtisodiyoti, atrof muhitiga uzoq muddatli ta‘sir ko‗rsatadigan asosiy tarmoqlardan biriga aylandi. Turizmga tog‗ rayonlarida o‗zgarishlar katalizatori sifatida doimo katta e‘tibor qaratilgan. So‗nggi o‗n yilliklarda dunyo tog‗ turizmida kishilarning tog‗larga mavsumiy va doimiy yashashga ko‗chib borishi, ya‘ni komfortga yo‗naltirilgan migratsiya, qulay dam olishga yo‗naltirilgan turizmning yangi yo‗nalishining shakllanishi va rivojlanishi sodir bo‗ldi [2]. Bu noyob hodisa tog‗larning jozibadorligi va maftunkorligi, go‗zal tog‗ tabiatining inson salomatligiga ijobiy ta‘siri bilan izohlanadi. Tog‗ hududlarining borib-kelishga qulayligi turizm va komfortga yo‗naltirilgan migratsiya rivojlanishining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‗lib, ular harakatlarga katta erkinlik beradi, tog‗larga va aksincha tekisliklarga tovarlar oqimini ko‗paytiradi. Turizm va komfortga yo‗naltirilgan migratsiya tog‗larga ijobiy o‗zgarishlarni olib keladigan kuch va omilga aylanishi mumkin. Lekin mazkur hodisalarni boshqarish strategiyasi nafaqat iqtisodiyotning boshqa sektorlari bilan, shuningdek, transport va boshqa infratuzilmalar, ta‘limning turli shakllari, hududiy rejalashtirish, ijtimoiy-iqtisodiy o‗zgarishlari va tog‗ mintaqalari rivojlanishining boshqa jihatlari bilan integratsiyalashishi maqsadga muvofiq. Hozirgi vaqtda dunyoning ko‗plab mamlakatlari iqtisodiy o‗sish va rivojlanish nuqtai nazaridan turizmni mamlakat hududiy siyosatining eng muhim integral jihati sifatida ko‗radilar. Turizm nafaqat iqtisodiy manfaat va bandlikni oshirish vositasi va odatdagi iqtisodiy faoliyat turi, balki uning asosiy kapital qo‗yilmalarni talab qiladigan xizmat ko‗rsatishning keng turi hamda kishilarning ommaviy va kompleks o‗zaro ta‘sirini tashkil etadi. Tog‗ yo‗nalishidagi ommaviy turizm, madaniy turizm, sog‗lomlashtirish turizmi, ekoturizm, sport turizmining ko‗plab turlari bir-biridan farq qiladi. Faoliyatning bunday keng xilma-xilligi mavjudligida tog‗ turizmining ko‗p jihatlari ya‘ni ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy va ekologik tarkibiy qismlari tog‗ aholisi va tog‗ atrof muhitiga foyda keltirishi uchun o‗zaro muvofiqlashtirilishi lozim. Global miqyosda turizmning jadal rivojlanishga olib keladigan qator omillar mavjud bo‗lib, ular ko‗pchilik tog‗ mintaqalarini qamrab olgan. Bunday omillarga shahar aholisining o‗sishi, bo‗sh vaqtning paydo bo‗lishi, aholining moddiy daromadlari, turmush darajasining ko‗tarilishi, axborot-telekommunikatsiya texnologiyalariga ustuvor ahamiyat qaratilishi, tog‗larning boy va xilma-xil resurslari to‗g‗risida xabardorlik va boshqalar kiradi. Ayrim joylar uchun turizm rivojlanishini qo‗llab-quvvatlaydigan omillarga jozibadorlik, borish-kelishga qulaylikni ham misol sifatida ko‗rsatish mumkin. Jozibadorlik tog‗lardan turizmda foydalanishning estetik (nafosat) va rekreatsiya (dam olish) tomonlari sayohatchilar uchun tijorat va ko‗ngilochar mashrutlarning keng jihatlarini belgilab beradi. Tarixan shunday vaziyat yuzaga kelganki tog‗ turistlari – alpinistlar, turistlar jismoniy yuklamaga intiladilar, boshqalar tog‗larga salomatlik va tog‗ manzaralaridan bahramand bo‗lish uchun boradilar [3]. Turistlarni tog‗larga jalb qilishda nafaqat tog‗lar tabiatining jozibadorligi, balki ularning qulay geografik hamda transport geografik o‗rnining qulayligi ham muhim o‗rinni egallaydi. Avtomobil, temiryo‗l, havo yo‗llarining borish-kelishga qulayligini yaxshilash yangi texnologiyalar yoki mavjud yo‗llarni yaxshilash hisobiga amalga oshiriladi. Bular turizmni rivojlantirishga bevosita yoki bilvosita ta‘sir ko‗rsatadi. Masalan, G‗arbiy Yevropada so‗nggi o‗n yilliklarda ko‗plab tog‗ avtotrassalarining o‗tkazish qobiliyati va samaradorligi ko‗p darajada oshdi. Hozir Alp va Pireney tog‗lari muhandislik va qurilish standartlarini yaxshilash, nishob tunellar va qordan himoyalash, ko‗chkilarni kuzatish tizimini barpo etish tufayli har qanday transport turi uchun ochiqdir. Yaponiyada tezyurar poezdlar tizimi mamlakatning shahar markazlarini eng baland tog‗lar bilan bog‗laydi. Bunday misollar Shimoliy Amerikada ham mavjud bo‗lib bunda estetik mulohazalar tezyurar shosselarni qurishning eng asosiy mezoni hisoblanadi: Kanadaning Banf va Djasler milliy bog‗lari orqali o‗tadigan Quyoshga boradigan shosse (Goingto-the-Sun High Way) Gleysher (Montana, AQSh) va Aysfildz – Parkvey milliy bog‗larini bog‗laydi. Osiyoda bir necha yil oldin harbiy ―strategik‖ maqsadlarda qurilgan va so‗ngra turizmning jadal rivojlanishiga turtki bo‗lgan yo‗llar quyidagilar: Pokistonda Islomobodni va Xitoydagi Qashg‗arni bog‗laydigan Qoraqurum shossesi, Kashmirdan Hindistondagi Lex va Ladakx yo‗li, Xitoydagi Lxasadan (Tibet) Nepaldagi Katmandu shossesi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda turizmni kengaytirish avtomobil yo‗llarini barpo etishning asosiy sababi bo‗lib qolishi mumkin. Masalan, Chili Patogoniyasining katta maydonlarida turizm va o‗rmon xo‗jaligi rivojlantirish uchun 1000 kmlik Janubiy avtostrada qurilgan. Turizm bozori talablariga muvofiq G‗arbiy Yevropada ko‗plab asosiy tog‗ shosselari, osmador (kanat) yo‗llar, kreslo ko‗tarmalar (pod‘emnik), mahalliy yo‗llar, sayr va velosiped yo‗llari keng to‗riga o‗tadi, hatto tog‗ jamoalari, o‗rmonlar, pichanzorlar, cho‗qqilarni birlashtiradigan shosselar vertolyot xizmatlari bilan birlashtirilib o‗zaro bog‗langan. Shimoliy Amerikaning g‗arbida avtobus, havo transporti, avtomobil ijarasi va temir yo‗l transporti xizmatlarining yaxshi muvofiqlashtirilgan to‗ri mavjud bo‗lib, ular turistlarga dam olish joylarini tanlashida muhim o‗rinni egallaydi. Turistlar tog‗larda bo‗lganlarida yog‗och tayyorlovchi va konchilarning eski yo‗llaridan yo‗lsizlikda yurish, lijalarda past-baland joylarda uchish va qorlarda konkida sayr qilish kabi faol dam olishning yangi turlaridan foydalanadilar [4]. Rivojlanayotgan mamlakatlarda shosse va temir yo‗llar to‗ri turizmni rivojlantirishni rag‗batlantirishning muhim omili hisoblanadi. Ba‘zi mamlakatlarda, masalan, Indoneziya Sulavesida shu maqsadlarda maxsus yo‗llar va piyodalar yo‗laklari qurilgan. Peruda tezyurar shosselar yaxshilandi, jamoat avtobus transporti xizmati Limadan to Xuarasgacha va Oq Kordileraga, Xuaskaran milliy bog‗iga boradigan yo‗lni xorijiy lijachi va alpinistlar uchun yaxshiladi. Shuningdek havo transporti aloqalari ham tobora o‗sib borayotgan ahamiyatga ega bo‗lmoqda. Masalan, hozirgi vaqtda Nepalda qator xususiy aviakompaniyalar mavjud bo‗lib, ular turistlarni ilgari yaqin |