Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 76 Zargarlik buyumining markazida tumor-kovak g‗ilof bo‗lib, uning ichida qadimdan ―yovuzlik kuchlaridan asrovchi‖ igna saqlangan. Hududga Islom dini kirib kelganidan so‗ng, ignaning o‗rnini qog‗ozda yozilgan duo egalladi. Xaykel kelin sepining asosiy zargarlik buyumi hisoblangan. Uni kelinlar, farzand ko‗rishgacha bo‗lgan davr davomida tumor qilib yurishgan. Bronza zargarlik bezagi anshik (ona) – qadimgi unumdorlik ma‘budasi ramzi edi. Uni ona bo‗lishga tayyorlanayotgan ayolga yovuz ko‗zlardan asrovchi tumor sifatida to‗y kuni berishgan. Bezak sxema tarzda ayol qomati va uning qornini tasvirlagan. Bundan tashqari, anshik, qadimiy totemlarni qarama-qarshi turgan qush yoki qo‗y, bo‗ri boshini tasvirlagan. Ular ayolning farzand ko‗rishini kunu - tun himoya qilishgan. Ushbu bezakda qadimiy ikki dunyo insonlar dunyosi va ruhlar dunyosining o‗zaro tas‘iri saqlanib qolgan edi. Qadimda turmushga chiqqan qoraqalpoq ayollarni oltin yoki kumush ―arebek‖ deb nomlangan burun uzugini taqib yurishgan. Shunga o‗xshash burun uzuklari turkmanlar, o‗zbek-qipchoqlari, arablar va boshqalarda uchraydi. Qoraqalpoq ayollari qo‗l bilaguzuklari qatorida: relyef bezakli og‗ir quyma bilaguzuk (kuyma-bilezik) hamda ―ilon izi‖ naqshli va ikki- uch qator serdolikli katta bilaguzuk (xasil-tasli-bilegizik)lar alohida ajralib turgan. Bilaguzukning uchi, yirtqich hayvonlarning tishlari va panjasini eslatadi. O‗zbek, qozoq, qoraqalpoq, turkman millatlari bir-birga qiz berib, qiz olib quda-andachilik rishtalarini bog‗lab kelishi natijasida ularning urf-odatlaridagi o‗zaro uyg‗unlikni ko‗rishimiz mumkin. Masalan, nikoh to‗yida bo‗lajak kelinchakka nikoh uzugi va zirak sovg‗a qilinishi turkiy xalqlar orasida o‗ziga xos an‘ana tusini olgan. Zirak taqish – qizlarning balog‗atga yetgani belgisi san- algan. Zirakli qizlar qayliq hisoblangan. Shu belgi vositasida o‗sha qizning band qilingani, turmushga uzatil- gani ma‘lum bo‗lib turgan. Qolaversa, zirak taqish odati o‗zbek xalqi orasida ham, qardosh xalqlar orasida ham qa- dimdan mavjud. Qo‗lga, aniqrog‗i, barmoqqa taqiladigan an‘anaviy taqinchoqlardan biri uzukdir. Uni mamlakatimizning ko‗pgina hududlarida ―uzuk‖, qozoq, qoraqalpoqlarda ―juzik‖ , ba‘zi joylarda ―angushtarin‖ deb ham nomlanadi. Ilgarilari o‗ziga to‗q xonadon sohib va sohibalari, asosan, tillodan yasalgan uzuk taqqan bo‗lsalar, o‗rtahol aholi ko‗pincha kumushdan yasalgan uzuk taqishgan. Chunki kumush oq rangda bo‗lganligi bois, poklik belgisi sifatida e‘tirof etilgan. Afsonalarda aytilishicha, uzuk taqqan birinchi inson Jamshiddir. Shundan keyin barcha erkak-ayollarning uzuk taqib yurishi odat tusiga aylangan. Uzuk insoniyatning aql zakovati, hunarmandligi, qo‗l kuchi bilan yaratilgan bebaho madaniy buyumlaridan biri sifatida qadrlangan. Shu bois ham u turmush tarzimizga singib ketgan. Hatto ularga qarab kishilarning ijtimoiy, moddiy ahvolini bilish ham mumkin bo‗lgan. Chunki boy xonadonning ayollari qo‗sha-qo‗sha kumush, tilla, yoqut ko‗zli uzuklar taqib yurishsa, kam- bag‗al, nochor ayollar bor-yo‗g‗i bitta yoki ikkita jez, mis uzuk taqishga imkoniyatlari yetgan [4: 925]. Demak, qo‗lga taqilgan uzukning miqdori va nimadan yasalgani uzuk egasining mavqeidan darak bergan. Bundan tashqari uzukni qaysi qo‗lga taqish ham e‘tiborga olingan. Turmushga chiqqan ayollar nikoh uzugini o‗ng qo‗lga taqishgan. O‗ng qo‗lga taqilgan uzuk ayolning oilasi borligini bildirib turgan. Hatto ma‘lum dav- rada ayollarning uzuk taqib yurishi ayniqsa majburiy bo‗lgan. Shuning uchun qizlarga turmushga chiqadigan kuni kuyov tomonidan ―to‗y uzugi‖ taqdim etilgan. Hattoki ba‘zi paytlarda uzuk taqmagan ayolning qo‗li nopok hisoblanib, unga ovqat tayyorlash huquqi berilmagan [4: 926]. Shuni alohida ta‘kidlash joizki, taqinchoqlar insonga zeb berish bilan birga odamni ko‗z tegishidan, nazar tushishidan saqlaydi. Bugungi kunda xalqimiz tomonidan taqib yuriladigan taqinchoqlarning deyarli barcha turlari topilgan bo‗lib ularga: bosh kiyimlar, bosh va bo‗yin uchun mo‗ljallangan taqinchoqlar, qo‗l uchun mo‗ljallangan taqinchoqlar kiradi. Ammo, ushbu taqinchoqlar yasalish shakli, xomashyosiga va vazifasiga ko‗ra bir-biridan tubdan farq qiladi. Taqinchoqlarning vazifasi inson tanasining qaysi qismiga taqilishi, yasalish shakli va ularda ifodalangan belgilar va ramzlar uyg‗unligi, xom ashyosi bilan chambarchas bog‗liq bo‗lgan. Taqinchoqlarning ushbu vazifalari bugungi kunda ham o‗z ahamiyatini yoqotmay, ajdodlardan avlodlarga yetib kelgan bo‗lib, faqat yasalish shakli va xomashyosi jihatdan biroz farq qiladi. Xalqimiz orasida keng tarqalgan ―Dunyoda bitta ayol bo‗lsa ham, zargarga ish topilibdi‖, degan aforizm bekorga aytilmagan. жүктеу/скачать 4,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|