Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
- Бұл бет үшін навигация:
- ZARGARLIK LEKSIKASIGA OID ODATLAR VA RAMZIY IFODALAR TALQINI (turkiy xalqlar misolida) A.A.Erejepova
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 75 РЕЗЮМЕ. Мазкур мақолада муаллиф ономастикада ҳозирги кунда долзарб масалалардан бири – сўз ва топоним ҳодисаси тўғрисида фикр юритган. Сўз лексик маънога эга бўлади. Сўз маъносининг тарихий ўзгаришларга ижтимоий учраши барча тилларда ҳам мавжуд, сабаби у одамзод жамиятидаги ўзгаришларга боғлиқ бўлади. РЕЗЮМЕ. В данной статье автор рассматривает одну из самых актуальных проблем современной ономастики - феномен слов и топонимов. Слово имеет лексическое значение. Сходство значения слова с историческими изменениями присутствует во всех языках, потому что оно зависит от изменений в человеческом обществе. SUMMARY. In this article, the author examines one of the most pressing problems of modern onomastics - the phenomenon of words and toponyms. The word has a lexical meaning. The similarity of the meaning of the word with historical changes is present in all languages, because it depends on changes in human society. ZARGARLIK LEKSIKASIGA OID ODATLAR VA RAMZIY IFODALAR TALQINI (turkiy xalqlar misolida) A.A.Erejepova – doktorant Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Tayanch so„zlar: zargarlik, zeb-ziynat buyumlari, taqinchoqlar, bezak buyumlari, naqshlar, aqiq, xlorit, bilaguzuk. Ключевые слова: ювелир украшения,ювелирние бижутерия, украшения, узоры, агат, хлорит, браслет. Key words: jeweler, jeweler ornaments, patterns, agate, chlorite, bracelet. Turkiy xalqlar madaniyati, yashash tarzi ma‘lum ma‘noda bir-biriga o‗xshab ketadi. Chunki ular azal- azaldan yonma-yon yashab kelishgan. Shu bois ham har bir xalq tili, dini, tarixi, turmush tarzi va madaniyatida ham mushtarakliklarni kuzatishimiz mumkin. Bir-biri bilan hamohang tarzda hayot kechirganligi, bosib o‗tgan yo‗lining va madaniyatining bog‗liqligi turkiy xalqlarni yanada yaqinlashtiradi. Tilimiz leksikasida taqinchoq buyumlari atamalari lug‗at zahiramizni boyitishdagi manbalarning biri vazifasini bajaradi. Ular qo‗llanish darajasi cheklangan so‗zlar bo‗lishiga qaramasdan ijtimoiy hayotimizda tilla taqinchoqlarga oid ayrim odatlar hanuzgacha saqlanib qolgan. Ba‘zi taqinchoqlarning ramziy ifodasi ham davrlar muhitiga mos ifodalangan. Ularning ayrimlariga qisqacha to‗xtalib o‗tmoqchimiz. Zargarlik – qadimdan badiiy hunarmandchilik sohasi sanalgan. U oltin, kumush, mis, qalay kabi rangli metallardan zeb-ziynat buyumlari (taqinchoqlar), bezak buyumlari yasash kasbi hisoblanadi. Zargarlar bezak buyumlari tayyorlashda quyish, bolg‗alab (zarb berib) yasash, hallash (oltin va kumush suvi yuritish), o‗yib yoki bo‗rttirib naqsh yasash, bosma, zig‗irak, sovotkori, qolipaki, shabaka kabi usullardan keng foydalanadi [6: 49). Markaziy Osiyo xalqlarida XIX-XX asr boshlarida zargarlik buyumlarini ishlab chiqarish barcha savdo va hunarmandchilik markazlarida keng tarqalgan. Har bir katta ovullarda o‗zlarining zargari mavjud bo‗lgan. Ular kelib chiqish madaniyatiga oid o‗z mahsulotlari uchun kumush, oltin, bronza, serdolik va feruzaga oid toshlar, shuningdek, marjon, yirtqich hayvon va qushlarning tirnoq va qoziqtishlardan foydalanishgan. Turkiy xalqlar madaniyati va zargarlik san‘ati uslubini kuzatish jarayonida o‗zining hashamati, simmetrik shakli va jonli aylana konturlari bilan ajralib turganligining guvohi bo‗lamiz. Zargarlar ko‗proq ayollarga xos zargarlik buyumlari va bolalar tumorlarini ishlab chiqarishgan. Erkaklar uchun, uzuklar, kamarlar va kamar to‗qasi, qurol- yarog‗ qismlari va ot anjomlari yasashgan. Bu davrlarda barcha zargarlik buyumlari yovuzlikdan asrovchi va baxtga eltuvchi tumorlar hisoblangan. Darvoqe, qoraqalpoq naqshlari va bezaklari ham juda qadimiy bo‗lib, ular skiflar davriga borib taqaladi. Ular ibodat razmlari va totemlarni o‗zida aks ettirgan. Bu zargarlik buyumlarining ko‗pchiligi, masalan ―shar-tuyme‖, ―anshik‖, ―burgutning tog‗ qo‗yga hujumi‖ni tasvirlayotgan chakka tumori (kiran) lar boshqa xalqlarda uchramaydi. Zargarlar yosh qizlar uchun katta ko‗krak marjonlari ishlab chiqarishgan. Bular jumlasiga: jumalak-tuyme (―ilon izi‖ nomli belbog‗ naqshli, yarim tuxum shaklidagi bezaklar); baka tuyme (uslubga solingan baqalar); shar-tuyme (xoch shakliga ega Quyosh va Olov ramzi) lar kiradi. ―Jaranglaydigan‖ tasma naqshli o‗ngirmonshak bezagi yovuz ruhlarni haydash qobiliyatiga ega deb ishongan. U gumbazsimon shaklga ega edi, uning yumaloq asosidan jaranglaydigan yong‗oqlar va rombli zanjirlar o‗tkazib chiqilgan edi. O‗ziga xos ayollar chakka sirg‗asi silsineli- sirg‗a, iyak ostida romb shaklidagi zanjir bilan bog‗langan. Ushbu zanjir to‗y kuni kelinning kiyinish marosimidan so‗ng yechib qo‗yilgan va shundan so‗ng u soyau-sirg‗a (bargsiz poya) deb atalgan. Har bir turkiy xalqlarda e‘zozlangan tilla buyumlar nomlanishi va foydalanish borasida ham ancha farqlarni sezishimiz mumkin. Masalan, aqiq qadimgi xalqlar orasida ―musibat toshi‖ hisoblangan. Ushbu ta‘rif aqiqining yo‗l- yo‗l, taram-taram turiga nisbatan ishlatilgan. Naql qilish- laricha, uni bo‗yniga osib olgan odam yoki yasalgan id- ishdan suyuqlik ichganlar uyqusizlik kasaliga giriftor bo‗ladi, deb ishonishgan. Abu Rayhon Beruniyning ―Min- eralogiya‖ asarida aqiq haqida quyidagicha izohlaydi: ―Aqiq yunoncha ―agates‖ so‗zidan olingan bo‗lib, ―baxtli‖, ―foydali‖ ma‘nolarini anglatadi [2:157]. Bundan tashqari xalsedon ham qadimgi xalqlar orasida o‗zining sehrli va davolovchi xususiyati bilan qadrlangan. Ushbu tosh sevgi va quvonchning ramzi hisoblangan. Shuningdek, ushbu qimmatbaho toshning sehri uning shifobaxsh xususiyatlari bilan chambarchas bog‗liq bo‗lgan. Xalsedon, inson ruhiga hamjihatlik bergan, depressiya va uyqusizlikdan xalos qiladi, shuningdek, yomon ko‗zdan, shikastlanishdan va hatto g‗iybatdan himoya qiladi, deya ishonishgan. Mazkur holat ayni damda ham xalqimiz orasida ku- zatamiz. Masalan, zob (bo‗qoq kasalligi)ga qarshi deb maxsus munchoqlarni taqib yurishi yoki qon bosimini me‘yorida ushlab turadi, deya qo‗lga maxsus bilaguzuk taqish holatlari haliyam saqlanib qolgan. Xlorit – yunoncha ―chloros‖ so‗zidan olingan bo‗lib, ―yashil‖ degan ma‘noni bildiradi. Ushbu qimmatbaho tosh tozalash xususiyatiga ega deb bilgan. Qadimgi xalqlar orasida u nihoyatda qadrlangan. Uni stressdan qutulishga va energiyani qayta tiklashga yordam beradi, yomon ko‗z va zararni olib tashlaydi, deb ishonishgan [3: 9]. Bilaguzuk – qadimdan keng tarqalgan ayollarning bil- akka taqadigan ziynat buyumi. Oltin, kumush, mis va boshqa metallardan quyib, bolg‗alab ishlanadi, jilo beriladi, bosma, chizma, naqshlar bilan bezatilgan, qimmatbaho toshlar qadaladi. Ba‘zan bezakda yozuvlar ham uchragan. Qo‗l uchun mo‗ljallangan taqinchoqlar sirasiga kiruvchi bilaguzuklarning uchlari hayvon (ilon, buqa, baqa va boshqalar) boshi ko‗rinishida bo‗lib ilohiy ma‘no kasb etgan, davrlar o‗tishi bilan u o‗zining dastlabki xususiyati (ilohiy ma‘no)ni yo‗qotib, faqat bezak vazifasini saqlab qolgan [1:22]. Uzuklar esa, qadimgi davrlar davomida shaxsiy zargarlik buyumi sifatida, savdo-sotiq munosabatlarida keng qo‗llanilgan, jamiyatdagi ijtimoiy mavqeini belgilab beruvchi va muhabbat ramzi vazifasini bajargan [1:34]. Ramzlar va belgilarning ildizi eng qadimgi davrlarga borib taqaladi. Ularning ko‗pchiligi ko‗p asrlar davomida o‗z tashqi qiyofasini saqlab qoladi, ba‘zi hollarda lug‗aviy ma‘nosi o‗zgaradi. Ularning paydo bo‗lishida qadimgi davrda keng tarqalgan va e‘tiqodlar, xususan totemizm, unumdorlik va boshqalar yordam beradi. Qoraqalpoq ayollarining ko‗ksini bezovchi zargarlik buyumlarida (haykel) shoxi tepaga qayrilgan buqa va shoxi pastga qayrilgan qo‗y tasvirlari bilan bog‗liq shoxsimon uchlari bo‗lgan. ―Xaykel‖ nomi ularning ajdodlarining sig‗inishlari va totemizmdan kelib chiqqan. Kuchli buqa va serpusht qo‗yning shoxi yovuz kuchlardan asrovchi xususiyatga ega deb hisoblangan va ―oy buqasi‖ va ―quy- osh qo‗yi‖ ramzlari sifatida ko‗rilgan. Boshqa turdagi qoraqalpoq zargarlik buyumlari, qal‘a devori (boshpana ramzi) va gullagan uchbarg butasi (Umay ramzi - homilador ayol va bolalar himoyachisi) tasvirlarini o‗zida aks ettirgan edi. |