Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки

Ilim h
á
m jámiyet. №2.2023
86
xil tuzilishga ega tillarda, o‗zbek va ingliz tillarida qisqart-
malarning mavjudligi ushbu hodisani qiyosiy o‗rganishni 
va shuning uchun qisqartma belgilarining tuzilishini 
ta‘minlaydigan barcha jarayonlar va modellarni ochib ber-
ishni talab qiladi. 
Har bir tilning lug‗aviy tarkibi xalq hayotida sodir 
bo‗ladigan barcha hodisalarni eng ko‗p qabul qiluvchi - 
yaratuvchisi ona tilidir; shu bilan birga, boshqa tillardan 
so‗zlarning kirib kelishi bilan bir qatorda, asosan, derivativ 
bilan boyitiladi, ya‘ni ma‘lum tilda mavjud bo‗lgan leksik 
va frazeologik materiallardan foydalanish asosida yangi 
birliklar yaratish. O‗zbek va ingliz tillarida qisqartirilgan 
so‗zlar korpusining shakllanish va rivojlanish davrlari 
ma‘lum sabab va omillarga ko‗ra farqlanadi [2:49]. Yuqor-
ida aytib o‗tilganidek, qisqartma lingvistik jarayon sifatida 
hozirgi o‗zbek adabiy tili uchun rus, ingliz va hind-yevropa 
guruhining boshqa tillari bilan solishtirganda, yangi va juda 
kech bo‗lgan va ko‗p sonli hodisa emas deb hisoblaymiz. 
Ta‘kidlash joizki, agar o‗sha davrda o‗zbek tilida murakkab 
va qo‗shma so‗zlar rus tilidagi so‗zlar yordamida yaratilgan 
bo‗lsa, 1991- yildan boshlab, ya‘ni Respublika mustaqilligi 
davrida bunday leksik birliklar og‗zaki komponentlarning 
boshqa chet tillari bilan shakllana boshlagan. 
Tahlil va natijalar.
O‗zbek tilida qisqartmalar bilan bir 
qatorda grafik qisqartmalar ham qo‗llaniladi, ular aslida 
qisqartmalar emas. Ular tor foydalanish doirasiga ega 
bo‗lib, asosan biznes sohasiga oid terminologiyada 
qo‗llaniladi. Grafik qisqartmalar badiiy adabiyot tiliga 
deyarli xos emas. Hattoki, Y.-yil, b.-bet, u-n-uchun, b-n-
bilan kabi ko‗p uchraydigan va keng qo‗llaniladigan qis-
qartmalar ham adabiy matnlarda juda kam uchraydi [6]. 
Zamonaviy ingliz tilining qisqartmasini so‗z tarkibi bilan 
solishtirganda tarkibiy va semantik jihatdan o‗rganish til 
rivojlanishining hozirgi bosqichida abbreviatura juda o‗ziga 
xos so‗z yasalish jarayoni ekanligini aniqlashga imkon ber-
di, so‗zlar va iboralarning konvolyusiyasi, bunda kognitiv 
tuzilma ma‘lum bir so‗z va ma‘lum bir ibora bilan belgila-
nadi, so‗ngra ma‘lum bir turdagi qisqartma manbai bo‗ladi. 
Biz qisqartma birliklarini yaratishning maxsus texnikasi 
sifatida emas, balki so‗z yasash vositalarining umumiy tiz-
imida ham ko‗rib chiqilishi kerakligiga qo‗shilamiz. Shu-
nisi e‘tiborga loyiqki, qo‗shma so‗z deyarli barcha til-
shunoslar tomonidan so‗z yasashga so‗zsiz kiritilgan, buni 
qisqartirish deb atay olmaymiz. 
Zamonaviy Yevropa tillarining kommunikativ-diskursiv 
sohasini yangi qisqartmalar bilan to‗ldirish tashqi va ichki 
omillarning ta‘siri bilan bog‗liq. Shu bilan birga, tashqi 
omillarning ta‘siri, qoida tariqasida, juda aniq ifodalangan, 
jamiyat hayotida sodir bo‗layotgan jarayonlar bilan bevosi-
ta bog‗liqdir. Qisqartmalarning paydo bo‗lishi ko‗pincha 
ular ma‘lum bir vaqt oralig‗ida nazarda tutilgan hodisaning 
dolzarbligini ko‗rsatadi. Tildagi ichki o‗zgarishlar kamroq 
seziladi. Tashqi stimullar (masalan, inson va jamiyat hayo-
tida sodir bo‗layotgan ijtimoiy-tarixiy va ijtimoiy-madaniy 
hodisalar, 
ularning 
rivojlanishining 
kommunikativ-
diskursiv yo‗nalishlari) intralingvistik stimullarni amalga 
oshirishga yordam beradi (masalan, ikkilamchi nominatsiya 
usullari, iqtisod / lingvistik ifodani hosil qilish), til rivojlan-
ishining "kod - test" va "gapirish-tinglash" antinomiyalarini 
hal qilish tabiati, semantik innovatsiyalar va transfor-
matsiyalar, qo‗shimcha konnotatsiyalarni ishlab chiqish) 
[6:8]. Tillarning nominativ fondini boyitish omillarini 
ko‗rib chiqishda til rivojlanishining ham ekstralingvistik, 
ham ichki stimullarini hisobga olish, qisqartirilgan 
birliklarning paydo bo‗lishi uchun turli xil impulslar hara-
katining eng to‗liq tasvirini yaratishga yordam beradi, 
chunki dinamikasi. til tizimining o‗zgarishi voqelik 
olamidagi o‗zgarishlar bilan bog‗liq. 
Qisqartirish murakkab lingvistik hodisa bo‗lib, lug‗at, 
so‗z yasalishi, semantika, pragmatika, sintagmatika, aloqa 
va axborot nazariyasi, semiotik nazariya va motivatsiya 
nazariyasi sohasidagi bir qator nazariy muammolar bilan 
bog‗liq. Nutq turlari nazariyasi nuqtai nazaridan qisqartma 
yozma yoki og‗zaki nutqqa bog‗lanish, barqarorlik yoki 
periferiklik, turli xil nutq turlarida qisqartmalarning ishlashi 
muammosini hal qilish bilan bog‗liq [1:89]. 

жүктеу/скачать 4,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: