Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
QISQARTMA SO„ZLARNING O„ZBEK TILSHUNOSLIGIDA O„RGANILISHI
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
- Бұл бет үшін навигация:
- Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili.
| QISQARTMA SO„ZLARNING O„ZBEK TILSHUNOSLIGIDA O„RGANILISHI
G.А.Salomova – katta o„qituvchi Surxondaryo viloyati yangi metodikalarga o„rgatish milliy markazi Tayanch so„zlar: qisqartma so‗z, abbreviatura, terminologiya, tilshunoslik, model, struktur-semantik . Ключевые слова: сокращенное слово, аббревиатура, терминология, лингвистика, модель, структурно-семантический. Key words: acronym word, abbreviation, terminology, linguistics, model, structural-semantic. Kirish. Turli xil tuzilishga ega bo‗lgan tillarda qis- qartirilgan so‗zlar soni doimiy ravishda o‗sib bormoqda va shunga mos ravishda ulardan foydalanish tartibi ham ortib bormoqda desak xato bo‗lmaydi, ba‘zi hollarda boshqa so‗zlar bilan bir qatorda ulardan oldinda. Qisqartmalar muammosining dolzarbligi ushbu jarayonning intensivligi va murakkabligi, uni hal qilish zarurati bilan ham belgila- nadi [1:53]. Turli tizimli tillarda qisqartmalarning tuzilishi va ularning nutqning turli xil turlari va janrlarida qo‗llanish xususiyatlariga e‘tibor shundan iboratki, qisqartma so‗z yasalishi bilan bir qatorda so‗z yasashning samarali usullar- idan biri hisoblanadi. Maqolaning dolzarbligi o‗zbek va ingliz tillaridagi qisqartirilgan so‗zlarni tahlil qilishda tizim-markaziy va antroposentrik yo‗nalishlarning uyg‗unlashuvini anglatuvchi qisqartmalarni solishtirishga integratsiyalashgan yondashuv bilan belgilanadi, bu esa yaqinroq bo‗lish imkonini beradi. Shunga o‗xshash bir tilga xos bo‗lgan o‗zbek va ingliz tillariga xos bo‗lgan universal xususiyatlarni aniqlash imkonini beradi. Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili. Sh.Rustamov asarlari otlarning so‗z yasalishi masalalarini ishlab chiqish- ga katta hissa qo‗shgan, ularda so‗z yasalishi muammosi, xususan, qisqartmalar ham har tomonlama ko‗rib chiqilgan; so‗z yasashning barcha usullari atroflicha o‗rganiladi; so‗z yasalish modellari mahsuldorligining eng muhim mezonlari shakllantirildi, leksik birliklar tarkibiy qismlarining tarkibiy va semantik munosabatlarini hisobga olishga katta e‘tibor beriladi [5:112]. (Rustamov, 1972, 68) O‗zbek tilidagi qis- qartmalarni juda ko‗plab asarlarda ham uchratish mumkin. Ularning ilmiy yoritilish tarixi yuz yildan ortiq, ya‘ni o‗zbek tilida birinchi qisqartirilgan birliklar XX asr boshlarida paydo bo‗lgan. Birinchi qisqartirilgan so‗zlar sanoat korxonalarining o‗ziga xos nomlarini qisqartirish bilan boshlangan. O‗tgan asrning 50-yillari o‗rtalaridan boshlab o‗zbek tilshunosligida qo‗shma so‗zlar jadal rivojlandi. Maqolalarining yarmidan ko‗pi, nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari taniqli olim, professor R.I.Mogilevskiyning qisqartmalariga bag‗ishlangan [6:23]. Uning tadqiqotlarida rus, o‗zbek va slavyan qisqartmalarin- ing shakllanishi va faoliyatining turli jihatlari ishlab chi- qilgan. Masalan: R.I.Mogilevskiyning "Sillogomorfemik abbreviatura morfonologiyasi" maqolasida ko‗p darajali qisqartirilgan abbreviatsiyalarni tashkil etuvchi morfemalarning tashqi tuzilishi muammosini batafsil ko‗rib chiqadi. Agar dastlab ingliz tilidagi so‗zlar o‗zbek tilida murakkab qisqartirilgan so‗zlarni hosil qilgan bo‗lsa, 1991- yildan to hozirgi kungacha chet el fe‘l komponentlari yordamida o‗xshash leksik birliklar hosil bo‗la boshladi. Ta‘kidlash joizki, ilk o‗zbek qisqartmasi tor qo‗llanish doirasi bilan chegaralangan. Bu, birinchi navbatda, sanoat va savdo birlashmalarining nomlariga, siyosiy partiyalar va nashriyotlarning nomlariga va boshqalarga tegishli. XX asrning 50-yillaridan boshlab o‗zbek tilshunosligida abbreviatura rivojlanishining yangi bosqichi boshlanadi. Qisqartmaning ommaviy tarqalishi va jadal shakllanishiga bevosita bog‗liq [9:72]. Boshqa tadqiqotchilar o‗z e‘tiborini alohida, ammo unchalik muhim bo‗lmagan muammolarga qaratadilar, bu ko‗p jihatdan o‗rganilayotgan jarayonning ham, hal qilinayotgan vazifalarning ham murakkabligi bilan bog‗liq. Ularning qisqartmalar tipologiyasi va affiksal hosi- lalardan qo‗shma so‗zlarni cheklash mezonlarini belgilash muammolari; qisqartmalarning struktur-semantik, funksional, pragmatik va kognitiv xususiyatlari; abbrevia- turaning semiotik va lingvistik tabiati va til birliklarining semantik va formal kondansatsiyasining boshqa turlari; abbreviaturaning hosilaviy-nominativ jihatlari (qisqartiril- gan so‗zlardan hosila birliklarning hosil bo‗lish va faoliyat ko‗rsatish xususiyatlarini o‗rganish). Shuni ta‘kidlash kerakki, qisqartma so‗zlar nazariyasining shakllanishi va rivojlanishiga turli tillarga asoslangan asarlar muhim o‗rin tutadi: slavyan, o‗zbek, A.Rozeva qisqartmalarning ti- pologik tadqiqotlari Yu.A.Xusnulina o‗z dissertatsiyasida kompyuter nutqi qisqartmalarining fonetik, grammatik, grafik, morfologik, leksiko-semantik, ekspressiv va funksional xususiyatlarini tadqiq qiladi, shuningdek, pro- fessional foydalanuvchilarning sinxron va asinxron kompyuter aloqasining matnli xabarlarida qisqartmalarning ishlash qonuniyatlarini aniqlaydi [5:156]. M.A.Yarmashevich o‗z ishida zamonaviy Yevropa tillar- idagi (rus, nemis, ingliz va fransuz) qisqartmalarni batafsil ko‗rib chiqdi, shuningdek, qisqartmalarning strukturaviy turlarini va turli grammatik tuzilmalarga ega bo‗lgan til- lardagi o‗ziga xosligini aniqladi va o‗z ilmiy izlanishlarida isbotlagan; turli strukturaviy tipdagi qisqartmalarning se- mantik o‗ziga xos xususiyatlarini va ularning motivatsion, paradigmatik va derivativ munosabatlarining xususiyat- larini ochib berdi [6:23]. Uning ishida M.A.Yarmashevich birinchi bo‗lib ko‗p tilli nutqning turlari va toifalarida qis- qartirilgan lug‗at mikrosistemasini taqqoslash bo‗yicha - fleksiyon tipidagi turli xil Evropa tillarida turli xil nutq tur- lari bilan bog‗liq yozma va og‗zaki matnlar asosida tadqiqot o‗tkazdi. Shunday qilib, yuqorida aytilganlarga asoslanib, biz tilshunoslikda (turli tuzilishga ega tillar aso- sida) so‗z yasashning samarali usuli sifatida qisqartma muammolarini ko‗p qirrali va chuqur o‗rganish ilmiy ada- biyotlarda yoritilishi hali etarli natijaga erishmagan degan xulosaga kelishimiz mumkin. жүктеу/скачать 4,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|