Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
SOHIBQIRON DAVRIDA O„ZBEK MUSIQA SAN‟ATINING
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
|
SOHIBQIRON DAVRIDA O„ZBEK MUSIQA SAN‟ATINING RIVOJ TOPISHI VA UNING E‟ZOZLI SOZANDASI G.U.Burxonova – assistent o„qituvchi O„zbekiston-Finlandiya pedagogika instituti Tayanch so„zlar: Amir Temur faoliyati, o‗zbek musiqa san‘ati, e‘zozli sozanda , ilm-fan, adabiyot va san‘at. Ключевые слова: деятельность Амира Темура, узбекская музыка, заслуженный музыкант, наука, литература и искусство. Key words: activity of Amir Temur, Uzbek music, honored musician, science, literature and art. O‗zbek musiqa san‘atining rivoj topishida bobomiz Sohibqiron Amir Temurning hissasi katta. Amir Temur davrida san‘at, madaniyat, ilm-fan va ko‗plab sohalar rivoj topgan. Shu ma‘noda Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning quyidagi fikrlarini keltirishimiz mumkin. ―Jahon ilm-fanida ―Gʻarbda – Rim, Sharqda – Samarqand‖ degan ibora bejiz paydo boʻlmagan. Samarqand zaminida oʻnlab, yuzlab buyuk ajdodlarimiz – mashhur sarkarda va davlat arboblari, alloma va mutafakkir zotlarning qadamjolari mavjud. Ayniqsa, buyuk Sohibqiron Amir Temur bobomiz davrida Samarqandning shuhrati butun dunyoga taraldi‖ [1]. Amir Temur faoliyatini, xususan, shaxsiyatini san‘atsiz tasavvur etib bo‗lmaydi, Sohibqiron ilm-fan, adabiyot va san‘at ho- miysi sifatida harbiy yurishlari chog‗ida taniqli san‘atkor, me‘morlar, shoirlar, musiqashunoslar, rassomlarni Samar- qandga to‗plashga harakat qilgan, ijod qilishlari uchun im- koniyatlar yaratib bergan. Taniqli hofiz, musiqashunos, bastakor Xoja Abdulqodir Marog‗iy ham Temuriylar saroyida faoliyat olib borgan tarixiy shaxslardan biridir. Asl ismi Abdulqodir ibn G‗aybi al-Hofiz al-Marog‗iy nomi bilan mashhur bo‗lib, Tabriz yaqinidagi Marog‗a shahrining Noi mavzeida taval- lud topgan. Shu bois u Abdulqodir Noi nomi bilan taniqli bo‗lgan. Noi iste‘dodli naychi, sibizg‗achi sifatida mashhur ekanligiga ishora. Xoja Abdulqodir bir muddat Bag‗dodda Jaloyirlar sulo- lasidan bo‗lgan Sulton Uvays va Sulton Ahmadlar saroyida xizmat qilgan. Bag‗dod Amir Temur tomonidan fath qilin- gandan so‗ng ham uzoq vaqt unga qarshi kurash olib bor- gan. Amir Temur vafotidan so‗ng o‗z mulklarini qayta egal- lashga muvaffaq bo‗lgan, ammo 1410-yilda turkman Qora Yusuf bilan to‗qnashuvda halok bo‗lgan. Amir Temur Sulton Ahmad hayotlik paytida Bag‗dodni fath qilgan edi. G‗alabadan so‗ng Marog‗iy Xoja Abdul- qodirning musiqachi sifatida yuksak qobiliyatidan xabar topadi va 1393 yilda uni izdoshlari va shogirdlari bilan bir- ga Samarqandga olib keladi. Bu yerda unga ijod qilishi, forsiy va turkiy xalqlar musiqalarini o‗rganishi uchun sha- roit yaratadi. Uning tashabbusi bilan Samarqandda basta- korlar, musiqashunoslar maktabi vujudga keladi. Darvesh Ahmad Qonuniy, Sulton Ahmadiy, Sulton Muhammad Udiy Samarqandiy, Xojagin Samarqandiy, Arab Navoiy, Qo‗buziy, Tabib Mavlono Hasan Samarqandiy, Xo‗ja Mu- hammad ibn Abdulhasan Samarqandiy ana shu maktabning faol a‘zolaridandir. Amir Temur vafotidan keyin Xoja Abdulqodir uning o‗g‗li Shohrux Mirzo, Xalil Sulton va boshqa temuriy shah- zodalar saroyida xizmat qiladi. Uning jamoasi asosan rasmiy diplomatik tadbirlarda, Sohibqiron va farzandlarin- ing g‗alabalari bilan bog‗liq tantanalarda, xalq tomoshalari, ommaviy bayramlarda ishtirok etgan. Bundan tashqari, shaxsan Amir Temur va temuriyzodalar oilaviy tantanalari- da, farzandlarining to‗y marosimlarida ishtirok etadi. Tar- ixchi Sharafiddin Ali Yazdiy o‗zining ―Zafarnoma‖ asarida Shohrux Mirzo, Muhammad Sulton, Pirmuhammad Mir- zolarning nikoh to‗y marosimlarini quyidagicha ta‘riflaydi: ―Har biriga bir huri najot qizni shar‘iy mutahhara yusini bila berdi va Bog‗i Behishtda to‗y qildi‖ [7]. Bayram tusini olgan bu to‗yda Xoja Abdulqodir boshchiligidagi san‘atkorlar turli tillarda qo‗shiqlar ijro etganligini alohida aytib o‗tadi. Bu ma‘lumotlar Amir Temur hamda keyingi davrlarda musiqa san‘ati rivojida, qadimiy maqom qo‗shiqlarining maydonga kelishida Xoja Abdulqodirning xizmatlari katta ekanligini isbotlaydi. U ijro bilan shug‗ullanibgina qolmay, balki musiqashunos olim sifatida bastakorlik, musiqa san‘atiga doir nazariy asarlar ham yaratgan. ―Amir Temur jahon tarixida‖ nomli risolada u tomonidan bastalangan asarlar 200 dan ortiq ekanligi qayd etiladi. Ayniqsa, uning musiqiy usullar sirasiga kirgan ―May- tayn‖ asari muhim ahamiyatga egadir. Bu haqda XVI-XVII asrlarda yashab ijod etgan musiqashunos olim Darvesh Ali Changiy bir asarida Xoja Abdulqodirning ―Maytayn‖ asari Amir Temurga bag‗ishlangani haqida ma‘lumot beradi. ―Maytayn‖ – 200 zarbdan iborat vazn va ohang shaklidir. Har bir shakl o‗ziga xos usulda ijro etilgan. Bu usul nihoyatda murakkab bo‗lib, uni yaratish har qanday bastakorga nasib etmagan. Uni yaratish uchun kamida 15- 20 yillik tajriba va matonat kerak bo‗lgan. Shu bois ayrim mashhur bastakorlar ijodida faqat ikki-uchtagina muvaffa- qiyatli chiqqan maytayn uchraydi. Alisher Navoiy o‗zining ―Majolis un-nafois‖ tazkirasi- |