«Наука и образование в современных реалиях»

87 
кӛмектеседі. Қайталау әдісін кҥшті, шапшаңдықты, тӛзімділікті, иілгіштікті, 
ептілікті тәрбиелеуде және әдіс-тәсілдік дайындықта қолданады.
Баскетболшылардың кҥш қабілетін тәрбиелеуде «бас тартқанға дейін» 
жаттығуларын орындау әдісі қолданылады, оның негізін баскетбол 
элементтеріне ҧқсас қҧрылымы бар тартылу (максимум 60-70%)
жаттығуларын қайталап орындау қҧрайды.
Барынша кҥш салу әдісі баскетболшы екі-ҥш реттен артық кӛтере 
алмайтын ауыр салмақ кӛтеру жаттығуларын пайдалануды ҧсынады. 
Жаттығулар арасындағы ҥзілістік қалпына келтіруді қамтамасыз ету ҥшін 5 
минут шамасында аптасына бір сабақ болуы тиіс. Бҧл әдіс кҥшті 
тәрбиелеуде ӛте тиімді.
Қайталау әдісінің тағы бір тҥрі қайталау - ҥзілісті жаттықтыру әдісі 
болып табылады, ол қайталау барысында жҥктемені бірде ҧлғайтып, бірде 
азайтып, жҥктемені кӛтеруге ден қойып, ӛзгертумен сипатталады.
Интервалдық әдіс қайталау арасында жаттығу ҧзақтығы мен демалыс 
ҥзілістерін қатаң қадағалап, қысқа мерзімдік жҧмысты бірнеше дҥркін 
қайталауды ҧсынады. Жатты,у қарқыны ЖЖЖ бойынша шамамен 180 
соқ/минут болып бақыланады. Айналымдық сипаттағы жаттығулардың 
ҧзақтығы 1,5-2 минут баскетболшының арнайы жаттығуларының ҧзақтығы - 
2-3 мин. Тынығу ҥзілістері әлсіз немесе белсенді болуы мҥмкін. Олардың 
ҧзақтығы ЖЖЖ-ның қалпына келуімен бақыланады, ол 120-130 соқ/мин 
тең. Қайталау саны 10-20 рет. Бҧл әдісті қолдану жҥрек бҧлшықетін 
дамытуға, жҥрек кӛлемін ҧлғайтуға және аэробты алмасу кӛрсеткіштерін 
жақсартуға кӛмектеседі. 
Ойын әдісі жарыс жағдайын бӛлшектей ҥлгілеуге кӛмектеседі. Оны 
ойын барысын белгілі оқиғамен және соңғы мақсатымен тҧрақты және 
кҥтпеген ӛзгерістер сипаттайды. Ол қимыл әрекеттерін кешенді кӛрсетуді, 
дербестікті, бастамашылдықты және ойыншылар арасындағы ӛзара 
тҥсіністіктің болуын талап етеді. Ойын әдісін баскетболшының жеке 
қабілеттеріне таңдап әсер етуде және оның қимыл әрекеттерін кешенді 
жетілдіруде пайдалануға болады. 
Жарыс әдісі - бҧл арнайы ҧйымдастырылған сайыс, бҧнда жеке және 
командалық кҥрес ҥшін жағдай жасалған. Жарыс процесі қарсы қимыл 
факторы болатын жағдайда жоғары қызметтік ілгерілеу, ерекше кӛңіл-кҥй, 
психологиялық толқу қолайлы жағдай тудыруға кӛмектеседі. Бҧл әдіс 
дайындықтың жеке міндеттерін шешуде, мысалы дене сапаларын 
тәрбиелеуде, әдістік амалдарды, тәсілдік ӛзара әрекетті жетілдіруде, 
оқушылардың 
қызығушылықтарына 
дем беріп, белсендіру 
ҥшін 
қолданылуы мҥмкін. 
Кӛмекші әсерлер әдісі дене сапалары мен қимыл дағдыларын дамытуда 
ӛзара байланысқа негізделген. Бҧл ҥшін баскетболшының қимыл әрекетінің 
биомеханикалық және анатомо-физиологиялық ерекшеліктерінің ӛзгеруіне 
сәйкес жағдайда қажетті қимыл сапаларын дамытуға бағытталған арнайы 
жаттығулар пайдаланылады. Мҧнда тек жҧмыс істейтін бҧлшықеттер 
қҧрамы ғана емес, сондай-ақ жҧмсалатын кҥш кӛлемі, туындаған жағдайлар 

88 
тәртібі мен осы кҥштердің қимылдың тҥрлі кезеңдерінде ӛзгеру сипаттары 
ескеріледі, ол жҥйке-бҧлшықет жҥйесінің жҧмысын жақсартып, қимыл 
әрекетінің жоғары әсерлілігін қамтамасыз етуге жәрдемдеседі. 
Кӛмекші әсерлер әдісін баскетболшыларды дайындаудың арнайы және 
жарыс алдындағы кезеңдерінде, сондай-ақ дене дайындығына уақыт аз 
болған жағдайда дене әдістік және тәсілдік дайындықтар міндеттерін тығыз 
байланыстыру қажет болған жарыс кезінде пайдаланады. 
Айналымдық жаттықтыру - бҧл сабақты ҧйымдастыру тҥрі, оның 
қҧрылуының негізгі әдістемелік принциптері мына ережелер: 
1)
«Бекетті» бірізді ауыстыру ретімен орындалатын дене жаттығулары кешенді 
жасақтауды айналымдық пайдалану. 
2)
Топтық сабақтарға есептелген, ол спорттың ойын тҥрлеріне ерекше 
лайықты. 
3)
Баскетболшының жан-жақты даму негізінде жҧмыс қабілетін арттыру. 
Жаттығулар кешені спорттың әр тҥрінің қосымша жаттығуларынан, 
сондай-ақ баскетболшының арнайы жаттығуларынан қҧралады. 
4)
Кешенді жаттығулар жҥктемесін қатаң бақылау. Ол жҧмыс қабілетін 
дамытудың негізі қҧрамдас бӛліктері - жаттығу ҧзақтығына, 
қарқындылығына, қайталау санына, нақты белгіленген демалыс ҥзілістері 
мен жеке «бекеттер» және айналымдар арасындағы қатаң бірізділікпен 
мӛлшерленген жҥктемеге сҥйенеді. Жаттығу ҧзақтығы аэробтық және 
анаэробтық қабілеттерді дамыту мҥмкіндігі есебінен таңдалады. 
Қарқындылығы жҥрек жиырылу жиілігі бойынша мӛлшерленеді.
5) Жарыс деңгейіне жететін немесе одан асатын қарқындылықты
пайдалану (әрдайым баскетболдың арнайы қҧралдарымен жетуге
мҥмкін емес) жҥрек жиырылу жиілігі жҥктеменің әсерін бағалауға 
мҥмкіндік беріп, спортшы ағзасын қуатпен қамтамасыз ету жҥйесінің 
қызмет жағдайына арналған тҥрлі жаттығулардың әсерінің сипаты 
қызметін атқарады. Жаттығуларды олардың әсер ету қарқындылығы 
бойынша бӛлу жҥктемені дҧрыс бағытта жоспарлап бақылауға, белгілі 
бір сапаны дамыту ҥшін арнайы жаттықтыру қҧруға мҥмкіндік береді. 
6) Жҥктемені жеке мӛлшерлеудің ҥлкен мҥмкіндіктері (әрбір жаттығуды 
кӛп мӛлшерде қайталап анықтауда пайдалану негізінде). Жҥктеме
мӛлшері бҥкіл оқушыларға бірдей және қатаң тҥрде жеке тҧлғалық 
болып белгіленеді. 
7) Баскетбол ерекшелігіне барынша жақындық. Бҧл ҥшін екі бағыт 
бойынша шеңбер мен «бекеттер» қояды: 
-
тҥрлі міндеттері мен қҧралдары бар «бекеттерді» жинау; 
-
баскетболшының кҥш, жылдамдық - кҥш дайындығын, ептілігін 
дамыту, тәсілдік - әдістік және ойын дайындығына міндеттер қоятын 
«бекетті» арнайы таңдау.
Дене дайындығының міндеті - денсаулықты жан - жақты дамыту мен 
нығайту, баскетболшының қызмет мҥмкіндіктері мен қимыл сапаларын 
арттыру. 
Спорттың 
басқа 
тҥрлеріндей 
баскетболда 
да 
дене 

89 
дайындылығының бағдарламалық - мӛлшерлік негізі Президенттік тест 
кешені болып табылады. 
Дене дайындығы міндеттері дене тәрбиесі жҥйесінің ортақ
міндеттерінен туындап, спорт тҥрінің мамандық ерекшелігіне сай
нақтыланады. Баскетболшының нақты дене дайындығы мына міндеттерді
атқаруға бағытталған: 
1)
Даму деңгейін арттыру мен ағзаның қызмет мҥмкіндіктерін кеңейту
(қызметтік дайындық). 
2)
Дене сапаларын тәрбиелеу (кҥщ, шапшаңдық, тӛзімділік иілгіштік
және ептілік), Сондай-ақ, олармен байланысты ойын әрекетінің
тиімділігін қамтамсыз ететін дене қабілеттері кешенін дамыту 
(секіргіштік, жылдамдық қабілеті,лақтыру қимылының қуаттылығы, 
ойын ептілігі мен тӛзімділігі - атлетикалық дайындық). 
Бҧл міндеттерді шешу жалпы және арнайы дене дайындығы
барысында атқарылады. 
Жалпы дене дайындығы баскетболшының жаң - жақты дамуын 
қамтиды және таңдалған спорт тҥрінен арнайы дене дапаларын әсерлі 
кӛрсету ҥшін алғышарттар қҧрады. Ол арнайы бағытта болуы тиіс, атап 
айтқанда: спортшы ағзасының мҥшелері мен жҥйелерін баскетбол
талаптарына 
сай 
нығайту, 
жаттықтыру 
ықпалын 
дайындық 
жаттығуларынан негізгі қимылдарға ауыстыруға кӛмектесу. 
Арнайы дене дайындығы баскетболшының қимыл қабілеттерін
қалыптастыруда негізгі роль атқарады және ойынның әдіс - тәсілдерімен 
жарыс жҥктемелерінің кӛрсеткішімен психологиялық толқумен тығыз
байланыста болады. Ол ойыншының бҧл дағдыларды жарыс жағдайында
пайдалану сипаты мен жағдайы есебінен баскетболдағы білік пен дағдыны
меңгерумен және жетілдірумен тығыз байланыста іске асырылады. 
Баскетболшының дене дайындығының жоғары емес деңгейі оның әдіс 
- тәсілдік қорын меңгеру мен оны жетілдірудегі қабілетін кӛрсетеді. 
Мысалы, секіргіштігі жақсы дамымаған баскетболшы секіре доп салудың 
замануй әдісін меңгере алмайды және қалқан астындағы доп ҥшін тартысқа 
қатыса алмайды. Ойыншылары баяу қимылдайтын команда тез топжаруды,
прессингті әсерлі қолдана алмайды, т.б. 
Жалпы және арнайы дене дайындығы ӛзара байланысты және бір - 
бірін толықтырып отырады. Бір жағынан дайындықтың бҧл тҥрлері ойын 
ерекшелігіне тәуелді, екінші жағынан баскетболшының жарыстағы 
әрекетінің шынайы мҥмкіндіктерін анықтайды. Сондай-ақ, ойыншының 
дене дайындығының жеткілікті жоғары деңгейі психологиялық тҧрғыдан
маңызды болып табылатынын атап айту қажет, атап айтқанда: кҥресте
сенімділік береді, қиын жағдайларда ӛте жоғары ерік сапасын кӛрсетуге
мҥмкіндік береді. 
Заманауй атлетикалық баскетбол ойыншылардың кҥш қабілетіне
жоғары талаптар қояды, ол белгілі мӛлшерде секіру биіктігмен, тҥрлі
амалдалды орындау шапшаңдығымен, ауысу жылдамдығымен және ептілік 
пен тӛзімділікті кӛрсетуде ҥлкен маңыздылығымен анықталады. Ойын 

90 
әрекетінде осы дене сапалары баскетбол ойынының дҧрыс әдістеріне 
лайық белгілі бір қимыл дағдысы шеңберінде, қимыл шапшаңдығымен
ҥйлестіріліп кӛрінеді. 
Бҧлшықет кҥштерін кӛрсету шарттары мен сипатына қарай ӛзіндік кҥш 
қабілетін ажыратқан жан (тҧрмыс жағдайында және баяу қимылда). 
Баскетболда жылдамдық - кҥш қабілеті маңызды орын алады. Биылғы 
мәліметтер бойынша баскетболдың 70% қимылы жылдамдық - кҥш
сипатында болады. Алайда қорғаныс тҧрысында, допты тартып алуда және 
басқа қатты қимылдарда едәуір табанды кҥш қажет. Сондықтан 
ойыншының кҥш дайындығы жан - жақты болып, әрі бҧлшықет кҥшін 
тҥрлі тәртіпте дамытуы қажет. 
Бҧлшықет кҥшінің маңызды тҥрі аз уақыт ішінде шартпен қатаң
қадағаланатын спорттық жаттығуларды немесе ойын әрекетін ҥлкен кҥшті 
кӛрсету қабілетін бейнелейтін қуатты кҥш болып табылады. Кҥштің бҧл 
тҥрін баскетболшылар секіруде, тез топ жаруда, қуатты ҧзақ доп беруде іске 
асырады. 
«Абсолюттік» және «қатыстық» кҥш ҧғымы бар. Абсолюттік кҥш - бҧл 
адам ӛз салмағына қатыссыз қандайда бір қимылды кӛрсететін шамалық 
кҥш. Қатыстық - бҧл ойыншының дене салмағына 1 кг- нан келетін кҥш 
шамасы, яғни 
Қатыстық кҥші=
салмагы
оз
куш
Абсолюттік
Баскетболшының қимыл әрекетін қамтамасыз ететін бҧлшықет кҥші 
қимылдың биомеханикалық сипаттамасынан барынша ірі бҧлшықеттерінің 
жҧмыстарын қарастыратын иінтірек ҧзындығы және бҧлшықет жҧмысын 
дамытуы мҥмкін қысым шамасына байланысты болады. 
Қысым кӛлемі бҧлшықеттің физикалық қызметімен, қимыл 
бірліктерінің белгілі бір саның жҧмысқа ендірумен, бҧлшықетке
жіберілетін жҥйке импульсінің жиілігінен және жҧмысқа қатысатын 
барлық қимыл бірліктерінің кҥшін жҧптастыру деңгейімен анықталады. 
Баскетболшының кҥш қабілетін тәрбиелеу мына бағытта болуы тиіс: 
-
бҧлшықеттің абсолюттік деңгейін ҧстап тҧру мен дамыту; 
-
ең қысқа мерзімде кҥшті барынша кӛрсету; 
-
жҧмыс кҥшін қимылдың белгілі бір бӛлігінде шоғырландыра білуді 
қалыптастыру; 
-
бір қимылдан келесі қимылға кӛшуде жоғарғы кҥш кӛрсету қабілетін 
жақсарту. 
Ағзаға әсері бойынша кҥшті дамытатын барлық жаттығуларды 
ойыншы денесінің ҥлкен бҧлшықет топтарының кӛпшілігін дамытуға
арналған глобальдық және нақты қимылға қатысатын жҧмысшы бҧлшықет 
топтарын дамытуға бағытталған локальдық деп бӛлуге болады. 
Штангамен және де басқа тартулармен жаттықтығуларды мақсатты 
таңдаудың мына ережелері ҧсынылады: 

91 
-
жылдамдық - кҥш қабілетін дамыту ҥшін жоғары мӛлшері 45% 
салмақтағы штангамен жоғары екпіндегі жаттығуларды орындау, 
қайталау саны - 8-12; 
-
ӛз кҥші қабілетін дамыту ҥшін шектіктен 70-85 %-ға тең салмақпен баяу 
ырғақта 4-6 рет жаттығуларды қайталау, жаттығу босаңсытуға арналған
қысқа мерзімдік ҥзіліспен жасалады; 
-
кҥш тӛзімділігін дамыту ҥшін орташа екпінде « бас тартқанға дейін» 
демалыссыз, ӛз салмақпен қатарын 25-50 рет қайталайды. 
Жаттықтыру әс - тәжірибесінде жарылғыш кҥшті дамыту ҥшін 
ӛзгермелі жылдамдық тәртібіндегі тӛмендегі жаттығуларды кеңінен
қолданады: ауыр тығыздалған допты ҧзаққа аяқпен тебу және итеру, 
тартылу, әріптесін кеңестік алаңында белгіленген сызықтан ығыстыру 
немесе тҥсіру, қарсылас қолынан жопты тартып алу, еркін кҥрес пен
самбоның элементері. 
Баскетболшылардың кешенді жылдамдық - кҥш қасиеттерінің бірі 
секіргіштік болып табылады, яғни секіре доп салуды қалқан астында допты 
сараптауда, тартысты доп салуларды, т.б. орындағанда барынша жоғары 
секіру қабілеті. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: