ЖАС ЕРЕКШЕЛІГІНЕ СӘЙКЕС БАЛАЛАРДЫ СПОРТ

253 
етіп алуы керек. Осындай арнаулы нҧсқауды және қоғамның саламатты ӛмір 
сҥруін ӛз деңгейінде жеткізу барысындағы белгілі шараларды іске асыру 
ҥшін адамның жеке басына мынандай міндеттер жҥктеледі:
1. Ең әуелі, адам ағзасының дҧрыс жҧмыс істеуі ҥшін дене қҧрылысының 
биологиялық, физиологиялық, анатомиялық қҧрылымымен таныс болу.
2. Ағзаның қай мҥшесінде кемістік пайда болса, оны табиғи заттардың 
әсерімен қалпына келтіру.
3. Адам ағзасының ӛз деңгейінде дҧрыс жҧмыс істеуі ҥшін (әрине, ӛмірдің 
әр кезеңінде) оған саналы тҥрде жағдай жасау.
4. Денсаулықты сақтаудың негізгі принципі – Аристотельдің «жанды дене 
қозғалмаса ӛледі» деген қағидасын басшылыққа алу.
5. Табиғатта жанды да, жансыз да дененің ӛмір сҥруінің негізгі кӛзі – ауа, 
кҥн, су қҧрылымдары болғандықтан, денсаулықты сақтау ҥшін осы аталған 
табиғат қҧбылыстарын дҧрыс пайдалана білу.
6. Жеке бастың тазалығы.
7. Дҧрыс тамақтану жҥйесі.
8. Экологияның бҧзылуына байланысты кҥнделікті тіршілікте сауықтыру 
жҥйесін ӛз бетінше саналы тҥрде шығармашылық жҥйемен ҥйлестіру.
9. Жас ерекшеліктерін ескере отырып, ағзаның кҥш-қуатын пайдаланудың 
міндеттерін білу.
10. Дененің жан-жақты ҥйлесімді дамуы.
11. Дене шынықтыру – сауықтыру ісін меңгеру процесінде жеке бастың 
айқындалуы.
12. Серуендеу және саяхат жасау жҥйесінен хабардар болу. Саламатты ӛмір 
сҥрудің негізгі принциптері. Саламатты ӛмір сҥрудің негізгі принципі – еш 
ауруға шалдықпай, адам ӛзін дертке жеткізбей-ақ, алдын ала мол денсаулық 
кӛзін ашу. Баяғыда Лҧқпан Хакімнен: «ӛмірде байлық қымбат па, жоқ даңқ 
қымбат па?» деп сҧраған екен. Ол біраз ойланып тҧрып «байлық та, даңқ та 
адам баласын бақытты ете алмайды. Біле білсеңдер, ауру ханнан дені сау 
қайыршы бақытты. Ал, бақыт дегеніміз не ? Ал, бақыт ӛз еліне, ҧрпақ 
тәрбиесіне жҧмсап, ақылды, парсатты және денсаулығы зор болса ғана 
бақытты» деген екен. Бақытты адам ӛзінің жҧмысқа деген ынтасын, 
санасын, рухани байлығын ӛмір бойы дамытып, еңбекке араласады. Тек 
қана дені сау адам ӛзінің ҥнемі ойӛрісін кеңейтіп, ӛмірдегі мақсатына 
жетеді. Сондықтан, әрбір адамның денсаулығының мықты болуы да ӛз 
қолында. Міне, денсаулықтың принципі де осында. Ешкімнің денсаулығына 
ешкім кӛмектеспейді және бәрін сатып аламын деген капиталистік принцип 
те жалаң ҧрандау болып табылады. Саламатты ӛмір сҥру ҥшін тіршіліктің 
кҥресі тек қана ағзаның биологиялық ӛзгерістері ғана емес, сонымен қоса 
әлеуметтік маңызы зор қҧбылыс. Бҧл кҥрес адам баласына туған кҥнінен 
бастап ӛмір бойы тоқтамай, оның тіршілік қабілетін жоғалтпай, жасының 
ерекшелігіне қарай қызмет етеді. Бҧл қҧбылыстың барлығын ағзаның 
орталық жҥйке жҥйесінің ең негізгі реттеуші бӛлігі мидың адам ӛмірінде 
атқаратын қызметі – тіршіліктің негізгі кӛзі. Ми – жҥйке жҥйесіндегі ең 
негізгі орталық. Ми ағзаның барлық жҥйке талшықтарымен екі жақты 

254 
байланыста болатындығын әрқайсысымыз жақсы білеміз. Біріншіден – 
байланыс ағзаның ішкі қҧрылысында не болып жатқанын хабарласа, екінші 
байланыс сыртқы қҧбылыстың ағзаға тигізіп жатқан әсерін хабарлайды. Осы 
процесс арқылы ағзаның дҧрыс та бір қалыпты болуын әркім бақылап 
отырады. Демек, ағзаның іштегі немесе сырттағы бір мҥшесі зақымдалса, 
осы байланыстың арқасында ғана ауру, я сау екенін біліп отырады. Мидың 
екінші бір негізгі міндеті – ағзаның жҧмыс жҥйесін, демалысын реттеп 
отырады. Міне, салауатты ӛмір сҥрудің негізгі принципі осы екі жҥйе дҧрыс 
қалыптасып, тепе-теңдікте болған жағдайда ғана адамның ӛмірі ҧзаққа 
созылады. Ал, бҧл жҥйе бҧзылған жағдайда, орталық жҥйке жҥйесінің 
жҧмыс қабілеті тӛмендейді. Бҧл не? Бҧл жҥйкенің тоза бастағаны: ҧйқы 
бҧзылады, бҧл негізгі тепе-теңдіктің бҧзылуы, артық сӛз айтып, қызбалыққа 
ҧрынады. Осыдан барып, адам азып-тозып, әр тҥрлі ауруларға шалдығады. 
Бҧл жағдай, ең алдымен жҥректің, қан қысымының ӛзгеруіне әкеліп 
соқтырады. Міне, адам баласының қандай да бір ауруға шалдығуының 
себебі, жҥйке жҥйесінің бҧзылуына байланысты деп тҧжырымдаған жӛн. 
Сондықтан, баланы жастан дегендей, жас ҧрпақты тәрбиелегенде жҥйкені 
тоздырмауды әрбір атаананың білуі міндетті. ХVІІІ ғасырдың оқымыстысы, 
испандық дәрігер – Христофор Гуфеленд: «Бала туғаннан кейінгі алғашқы 
жылдан бастап сыртқы қҧбылыстарға бейімделіп, әсеріне реакция 
беретіндей дәрежеге жеткен кезден бастап-ақ жҥйке талшықтары тоза 
бастайды», - деп ескертеді. Тәжірибелі дәрігер айтқандай, атаана жӛнсіз 
еркелетіп, тіршіліктің қиыншылығына бейімдемей, еңбекке араластырмай, 
дҧрыс тәрбие бермесе, ондай баланың денсаулығы дҧрыс қалыптаспайды. 
Орталық жҥйке жҥйелерінің ауруға шалдығуының негізгі бір себебі – 
қоршаған ортаның аса зиянды әрекеті. Бҧл тіпті, ӛмірдің қысқаруына әкеліп 
соқтырады. Жҥйке тамырларының ауруға шалдығуы, біріншіден – ағзаның 
дҧрыс демалмауы. Яғни, ағзаның қоршаған ортамен тепе-теңдік жҥйесі 
бҧзылуы салдарынан жҥрек, қан айналысы қызметінің бҧзылуынан 
басталады. Орыс ғалымы И.П.Павлов айтқандай, ҧйқы тек ми 
қабыршақтарының жҧмысын ғана тежеп қоймай, оның ішкі қҧрылыстарын 
да осы жҥйеге жетелейді. Бҧл жҥйе, яғни, іш қҧрылысы, тек ҧйқы қанып, 
дҧрыс дем алғанда ғана адам денесі сергіп, ертеңгі тіршілікке деген қабілет 
арта тҥседі. Бҧл жайында немістің атақты философы Бэкон «Әрбір ҧйқысыз 
тҥн – соншалықты кҥнге ӛміріңді қысқартады» деген. Бҧл сӛзді әр адам ӛз 
ӛмірінің ӛлшемі деп қараса, салауатты ӛмір сҥрудің негізгі қағидаттарының 
бірі осы болар еді. Әрбір елдің мемлекеттік болмысы мен кҥш-қуаты оның 
мҥшелерінің денсаулығына ғана байланысты екенін адамзат тарихының 
ілімі дәлелдеп отыр. Мәселен, ХІХ ғасырда адамдар жҧмысының 10 % ғана 
қолмен орындаса, қалған 90 % рӛлін техника атқарады. Оның ӛзінде, сол 10 
%-дық қол жҧмысы дегеніміз – отырып немесе тҧрып техниканың жҧмыс 
істеп тҧрған тетігін басқару мен реттеу ғана болады. Осының салдарынан 
адам баласының кҥнделікті тіршіліктегі денсаулығын толық қамтамасыз 
ететін қозғалысы азаяды. Бҧл дегеніңіз адам ағзасының жҧмысы бҧзылып, 
денсаулығының тӛмендеуі, нақтырақ айтқанда ауруға шалдығуына әкеп 

255 
соқтырады. Адамзаттың ойшылы Аристотель «жанды дене қозғалмаса 
ӛледі» деген қағидасын әр адам кҥнделікті тіршілігінің бағдарламасы деп 
тҥсінуі керек. Осыған орай, қосымша қозғалыстың әлеуметтік маңызы неден 
тҧрады? Адам баласы жаратылысынан бері ҧзақ ӛмір сҥрудің тиімді 
жолдарын іздеумен келеді. Бҧл – жеке бастың арнаулы уақыт тауып, 
тҧрақты тҥрде дене шынықтыру жаттығуларымен шҧғылдануы. Дене 
шынықтыру жаттығуларымен тҧрақты тҥрде шҧғылдану деген сӛз - 
салауатты ӛмір сҥрудің негізгі кӛзі. Дене шынықтыру жаттығуларымен 
шҧғылданудың ӛзіне тән мақсатты жҥйесі болады. Таңертең орыннан 
тҧрғаннан бойды жазу ҥшін далаға шықпайтын адам сол тӛсегінің жанында 
тҧрып-ақ керіліп-созылып, отырып-тҧрып, басын қозғап, одан қолды 
жоғары-тӛмен, алдыға-артқа созып, жалпы қолды созып, аяқтың сілтеуімен 
бірге денені оңға-солға бҧрып, еңкейіп-шалқайып, аяқты оңға-солға сілтеу, 
т.с. сияқты жалпы дамыту жаттығуларын 10-15 минут аралығында 
орындауға болады. Аса пайдалы қозғалыс – таңертеңгілік бой жазу 
жаттығуларын 15-20 минут аралығында далаға шығып серуендеп, реті келсе, 
жҥгіріп, жаттығуларды қҧрал-жабдықтармен орындап келген адам кҥні 
бойында ӛте сергек жҥретіндігі ғылыми негізде дәлелденген. Осылайша, 
кҥнделікті ҥзбей таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын орындау ақыл-кеңес, 
немесе қаражатты талап етпейді. Тек жеке тҧлғаның ӛзінің дені сау болсын 
деген ынтасы мен ниеті болу керек. Әсіресе, аз қозғалыста болатын кеңсе 
қызметкерлері ҥшін бҧл ӛте қажет-ақ. Салауатты ӛмір сҥру ҥшін әлуеметтік 
маңызы бар дене шынықтыру жаттығуларының бір тҥрімен тҧрақты ҥзбей 
шҧғылдануды – спортпен шҧғылдану дейді. Спортпен шҧғылдану деген 
жаттығудың бір тҥрімен ҥнемі шҧғылданып, оны дағдыға айналдыру. 
Әрине, кҥнделікті таңертеңгілік бой жазғанда орындалатын жалпы дамыту 
жаттығуларынан гӛрі бҧған қойылатын талап жоғары. Спортпен шҧғылдану 
ҥшін әркім ӛзінің ағзасының мҥмкіншілігін білу керек. Салауатты ӛмір сҥру 
ҥшін тағы бір әлеуметтік маңызы бар мәселе – адамның етжеңді болуы. 
Толық адамның денсаулығы қандай болуы мҥмкін? Француз халқының 
мынандай мәтелі бар: «Семіздіктің ҥш тҥрі бар – біріншісі, қызықтырады, 
екіншісі – кҥлкілі, ҥшіншісі – жиіркендіреді». Толықтық дененің сҧлулығын, 
әдемілігін бҧзып қана қоймай, әр тҥрлі ауыр науқастарға әкеліп соқтырады, 
адамды мезгілінен бҧрын ерте қартайтып, ӛмірін қысқартады. Семіздіктің 
аяғы неге әкеп соғатынын бҧрын Шығыс және Батыс медицинасының 
негізін қалаушылар Гиппократ, Ибн-Сина айтқандай, ертедегі Эллада және 
Рим елдерінде халықтың тамақтануы және оның тәртібі мен мӛлшері заңда 
қаралған. Сонымен, ғалымдар адамның салмағы бойына сәйкес болса, ол 
кісі семіз адамнан әлдеқайда кӛп ӛмір сҥреді деген қорытындыға келген. 
Кҥні кешегі Кеңес заманында дәрігер Кончаловскийдің есебі бойынша 
толық адамдардың 69 жасқа 60 %-ы жетеді екен, ал, арық адамның 90 %-ы 
70 жасқа жетеді екен. Егер, адамның салмағы 10-12 кг артық болса, 35-40 
жас мӛлшерінде жҥрек, қан тамырлар жҥйесі бҧзылып, ауруға шалдығады. 
Дҥние жҥзінде кӛп тамақ ішудің салдарынан адамдардың 50 %-ы семіздікке 
душар болады. Ауру адамдардың 99 %-ның науқасы ас қорыту процесінің 

256 
салдарынан, тек бір жерде отырып артық тамақ ішуге байланысты болады 
екен. Семіз адамдардың тек қана денесі толып қана қоймай, жҥрек, қан 
тамырлары да семіреді. Мҧның аяғы стенокардия, инфарктке әкеп соғады. 
Гиппократ пен Гален: толық адамдарға мҥмкіндігі болғанша қозғалыста 
болғаны жӛн деген ӛсиет қалдырады. Аса бір тарихи оқиға, кезінде Рим 
қаласында тҧратын толық адамдарды жазда тҥгелдей ауыл шаруашылығы 
жҧмыстарына жіберіп тҧрған. Әсіресе, толық адамдардың арықтауының 
негізгі кӛзі - таңертеңгілік бой жазу жаттығуларын ҥзбей орындағанда ғана 
денсаулығын тҥзетеді. Тағы бір кӛзі – қыс кезінде шаңғы тебу. Жалпы толық 
адамдар табиғатында ҥнемі қозғалыста болуды кӛп жақтыра бермейді. 
Сондықтан адам ӛзін-ӛзі міндеттеп кӛбірек қозғалыста болып, тіпті 
жҧмысқа жаяу барып қайтса одан зиян шекпейтінін білуі керек. Демек, 
биология ғылымының заңдылығына сҥйенсек, дені сау, ағзасы дҧрыс 
қалыптасу ҥшін бала 5 жасқа дейін тәулігіне 6-8 сағат қозғалыста керек. 
Одан ары 10 жасқа дейін 4-6 сағат бойы, 10 жастан 16 жасқа дейін 2-4 сағат 
бойы қозғалыста болуы керек. Ал ересек адам қай жаста болса да орта 
есеппен кҥніне 2 сағат қозғалыста болуы керек екен. Денсаулық кӛзі – 
дҧрыс тамақтана білу. Қазақ «ауру астан» деген қағиданы кҥнделікті 
тіршілігінде ҧстана білген. Халықтың даналығы сонда, тамақтың 
биологиялық қҧрамына да анықтама беріп отырған. Тіршілік – дегеніміз 
ақуыздардың ӛмір сҥруі, егер ас қорытатын денеге сіңу процесі ӛзімізді 
қоршап тҧрған табиғатпен қоян-қолтық қатынасы болмаса ақуыздар ӛледі, 
тіршілік тоқтатылады. Адам ағзасы тек қана ағзадан қҧралады. Ақуызды 
ауыстыруға да болмайды. Ал май, кӛмірсулар бірін-бірі алмастыра, 
ауыстыра алады. Ақуыздың тамақ қҧрамында болмауы, не аз мӛлшерде 
болуы жҥректің, мидың жҧмысына кері әсер етіп, ағзаның жҥйке 
тамырларының ауруына әкеп соғады, асқазанға тҥсіп, одан ішектерге барған 
соң әр тҥрлі химиялық процестер әсерінен аминқышқылына айналады. 
Содан кейін қанға араласу арқылы ағзада пайда болатын ақуыздарды 
қҧрайды. Қҧрамында аминқышқылы кӛп тамақтарға ет, балық, қҧс, сыр, 
бҧршақ және басқалар жатады. Бҧлардың қҧрамында 16-25 % ақуыз бар. 
Жҧмыртқа, ірімшік, бидай , гречка, макарондарда 8-15 % ақуыз бар. Сҥт, 
айран, қатықта 3-5 % ақуыз бар. Кӛкӛніс, жеміс-жидекте 0,5-2,5 % ақуыз 
бар. 100 г кӛмірсу 275 килокалория қуат берсе, май 866 кк береді. Майдың 
қҧрамында А, Д, Е, К дәрумендері бар. Біреуіне майсыз тамақ беріп, 
екіншісін дҧрыс тамақтандыру арқылы екі итке тәжірибе жасалған. Сонда 
майсыз тамақ жеген ит тез ӛлген және оның денесінде фосфорлы заттар 
азайып, орталық жҥйке жҥйесі нашарлағаны анықталады. Ӛсімдік майлары 
қҧрамында май қышқылы кӛп болады. Бҧл қышқыл адамның ет 
талшықтарында, мида, бауырда, жҥректе, ішектің қабырғаларында 
кездеседі. Осы мҥшелердің жақсы жҧмыс істеуіне әсер етіп, әсіресе, жҥйке 
жҥйесінің жҧмысын реттеп, артерия қан тамырларының қабырғаларын 
жақсартып, ағзадағы артық холестиринді тазалайды. Кӛмірсулар – адам 
қуатының кӛзі болып табылады. Тамақпен бірге ол ағзаға полисахарид, 
крахмал, қант тҥрінде барады, ауызға тҥскен соң бӛлініп асқазанға, 

257 
ішектерде қорытылып, глюкоза қанға қосылады. Кӛмірсуларға бай – дән, 
картофель, жеміс-жидектер т.б. жатады. Жемістерде адам ӛміріне қажетті С, 
Р, Е дәрумендері бар. В, С топты дәрумендерімен бірге жеміс-жидек арқылы 
ағзаға минералды заттар калий, мыс, марганец, цинк, йод сияқты заттар 
барады. Денсаулық қалыпты болсын десеңіз, кҥніне ҥш-тӛрт рет дәмді 
дайындалған тамақ ішу қажет. Грузия және Абхаз халықтарының 
жетістіктері – тамақты кӛп ішпей әр тҥрлі тамақтарды пайдаланып, етті аз 
мӛлшерде қолданады. Ӛсімдік, жеміс-жидекті кӛбірек пайдалану арқылы 
жҥзден астам жасаған адамдар ӛте кӛп. Дҧрыс тамақтанбау салдары рак 
ауруына да шалдықтырады. АҚШ-та ерлер 28 есе, әйелдер 7 есе ғана 
ауырады екен. Ҥндістанда барлығы 1,2 % екен. Рак ауруы тазалыққа да, 
астың дәмді, таза болуына да байланысты. Мысалы, суық жақта тҧратын 
Якутия, Карелия АР-ында денені жылыту ҥшін ыстық тамақ, шай ішеді. 
Соның әсерінен рак ауруы 13-18 % екен. Ал Прибалтика республикаларында 
2,5 %, ыстық шай ішу Орта Азия республикаларында кең тараған. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: