«Наука и образование в современных реалиях»

282 
Кіші мектеп жастағы (7-10 жас)-баланың қимылдық үйлесімділігін 
қалыптастырудың ең жауапты кезеңі болып табылады. Бұл кезеңде қимыл 
мәдениетінің негізі қаланады, жаңа қимылдар, әрекеттер меңгеріледі, 
сонымен бірге дене білімі де жетіледі.
 
Кҥн тәртібін ӛзгерту кіші мектеп жасындағылардың дене жҥктемені 
жҥгіру кезінде қауіпсіздіктің қажеттілігіне жағдай жасайды. Шекті мерзімі 
кҥштілік жаттығуларын, жаттығу жҥктемесін орындауына қатысты және 
жеке жаттығу тҥрін жҥргізу уақытына байланысты. Сонымен бірге бҧл 
кезеңде баланың жеке қызығушылығы және дене жаттығуларымен 
шынығуға деген мотивациясы, спортқа деген қызығушылығы қалыптасады. 
Кіші мектеп жасындағылар спорттық жаттығудың әдістерімен, қабылдау 
және әрекеттерінің негізін игеруінің арқасында ӛзінің дене қабілеттілігін 
жоғарлатуына баланың қызығушылығын арттыру керек. Қозғалыс 
ҥйлесімділігін 
жетілдіру-кіші 
мектеп 
жасындағылардың 
дене 
дайындығының негізгі бағытталуына ықпал етуші фактор болып табылады. 
Бҧл кезеңнің аяғында мақсатқа сай баланы қабілеттілігіне байланысты және 
қызығушылығына қатысты, дене дайындығына немесе спорт тҥріне ҥйрете 
бастау керек. Бҧл кезеңде баланың қозғалыс белсенділігін қамтамасыз 
ететін, анатом-физиологиялық жетілу жҥйесінің аяқталу процесі жҥреді. 
Бірақ алғашқы кезеңде бҧл жҥйелер жетіле қоймайды, сонымен қатар 
қимылының жетілу процесі жоғарғы қарқындылықпен жҥрсе де, оның 
аяқталу процесі әлі ерте. Баланың қимыл әдістерін меңгеруі қабілеттілігі 
соншалықты 
жоғарғы 
болғандықтан, 
кӛптеген 
жаңа 
қимылдық 
қабілеттіліктер арнайы қҧрылыссыз меңгеріле береді. Кіші мектеп 
жасындағы балалардың барьерлік жҥгіруге ҥйренуінің ерекшелігін 
зерттегенде, жасӛспірім және жас жігіттерге қарағанда бҧл жастағылар бҧл 
әдістің негізгі элементтерін тез меңгере алатындығы анықталған. Бҧл негіз 
осы кезеңдік жаста жаттығуларды мақсатты ҥйренудің, жаттығуды 
элементтімен ҥйренуге қарағанда, жетісті екендігін айқындай тҥседі. 
Сондықтан да балалар (тек бақылаумен) шаңғыда, конькиде, велосипедте 
қимыл жасауды, допты қалай қолдану керек екендігін, спорттық-ойындық 
қабілетін шығаруды және т.б ӛз бетінше меңгере алады. Кіші мектеп 
жасындағы кезеңде дене сапалары кӛрсеткіштері жетілудің жоғарғы 
қарқындылығын кӛрсетеді. Ерекшелік тек иілгіштіктің кӛрсеткішін және 
осы кезеңдегі тӛмендей бастаған ӛсу қарқынын қҧрайды. 7-10 жаста 
баланың сонымен қатар қимылдардың биодинамикасы және оның 
координациялық компоненті жоғарғы қарқынмен ӛтеді. Осылайша 7-10 
жастағы кезең интервалы ӛсуі біздің зерттеулеріміздің адамның дене 
белсенділігін 
қайта 
ӛндірілген 
барлық 
дене 
сапасының 
және 
координациялық қабілетті лігін тәжірибелік негізін салуға жағымды 
екендігін кӛрсетеді. Ҥйлесімділік қабілеттілігін жоғарлату кезіндегі жалпы 
дене дайындығын қамтамасыз ету мақсатында баланың жаттығу тәртібін 
дҧрыс ҧйымдастыру осы кезіңдегі адамның дене дамуының потенциалын 
кезеңдік адекваттық ерекшелігінен кӛрсетеді. 7-10 жас кезеңінде 

283 
белсенділігінің жеке тҥріне қызығушылығы байқалады, жеке қимылды 
жетілуі байқалады және спорттық жеке бір тҥріне орнығуы айқындала 
бастайды. Ал, мҧның ӛзі оқушылардың дене-спорттың жетісті дамуына 
жағдай жасайтындығын кӛрсетеді. Бҧл кезеңде денені тәрбиелеу 
қамқорлығының жеке бір бӛлігін мектеп ӛзіне алады. Бірақ кіші мектеп 
жасындағы балалардың-болашақтағы денсаулығының негізін-толыққанды 
дене потенциялын қалыптастыру проблемасын ата-ананың қамқорлығынсыз 
шешу мҥмкін емес. Бҧл кезеңдегі баланың дене тәрбиесі кезіндегі ең 
қолайлы мезеті баланың дене жаттығуына деген қалыптасуының жеке тҥрі, 
ӛзінің ден. саулығына деген, денесін шынықтыруға деген белсенді 
позициясының тәрбиесі болып табылады. Ата-ананың және ҥлкендердің 
ҥлгілері баланың тҧрақты әдетінің меңгерілуіне негізгі стимул болып 
табылады және оның дене жаттығуымен жҥйелі шынығуына негізгі 
мотивация да болатындығы анық. Ата-ана баланың негізгі психологиялық, 
биологиялық, әлеуметтік компоненттері нақ осы шақта қалыптасатынын 
ҥмытпаған жӛн. Кіші мектеп жасындағы балалардың дене белсенділігі дене 
шынықтыру ҥзілісі және кҥнделікті таңертеңгілік жаттығу немесе аптасына 
екі-ҥш рет жаттығу сабағы болып ӛтілуі керек. Егерде бала спорттық 
ҥйірмелерде жаттығатын болса, онда ҥйдегі жаттығулар демалыс кҥндері 
орындағаны жӛн. Жанҧялық жаттығуларды мҧғалімнің ҥйге берілген 
тапсырмасының жҥйелі орындалу негізінде ҧйымдастыруға немесе 
балалармен ата-ананың ӛз бетінше жаттығуы негізінде ҧйымдастыруға 
болады. 
Бҧл 
жаттығудың 
негізгі 
бағытталуы-баланың 
қимыл 
ҥйлесімділігінің дамуын жақсартады.Орта мектеп жасындағы балалардың 
дене белсенділігіОрта мектеп жасы (11-14 жас) ағзасының биологиялық 
пісіп жетілуінің аяқталу кезеңіне тура келеді. Бҧл кезеңде ҥлкен адамдарға 
қатысты, қимылдық қабілеті толық жетіледі. Жасӛспірімдерде жылдамдық 
және жылдам-кҥштілік сапаларын жҥйелі дамыту кезінде қозғалыс 
ҥйлесімділігінің тӛмендеуі оларға тән қҧбылыс. Психикалық жҥйесінде 
мінезінің тҧрақталуы, қызығушылығының, таңдай алуының қалыптасуының 
кҥрделі процестері жҥріп жатады. Жасӛспірімдердің дене тәрбиесінің негізгі 
бағытталуы-олардың спорттық немесе сауықтыру жҥйелі жаттығуына 
қызығушылығын арттыру. Жасӛспірімдердің дене дайындығы жылдамдық 
және жылдамдық-кҥш сапаларының дамуына негізделеді. Бҧл кезеңде 
жасӛспірімдердің дене тәрбиесінің басты элементі жасӛспірімдердің 
спорттық мінезін қалыптастыру, қиындықтарға тӛзе білу қабілетін арттыру, 
алға қойған мақсаттарына жету ҥшін тҧрақты еңбектенуі болып табылады. 
Жасӛспірімдік кезең-оның ағзасының максимальдық ӛсу қарқыны, тек қана 
биологиялық жетілу кезеңіне ғана емес, сонымен бірге оның жеке 
әлеументтік дамуына да жауапты болады. Бҧл кезеңде оның санз сезімінің 
ӛсуі байқалады, нақты ойлаудан абстракті ойлануына ӛтуі іске асады, екінші 
сигналдық жҥйесі тез жетіледі, жаңа шартты рефлекстері және дағдыларын 
қҧрылуында ролі арта тҥседі, қозу және тежелу процесі артады. Сонымен 
қатар бас миы қабығының тежелу қызметі нәтижелілігі одан да арта тҥседі, 
эмоциялық әсері кезінде бақылауы ӛседі. Осының барлығы оның кӛңіл-

284 
кҥйінің тез ауысуы нәтижесінде білінеді және тәрбиеші, ата-ана, 
достарымен сӛзге келмей қалуынан айқындалады. Сондықтан да бҧл 
жастағылар бір де жақсы бала, бір де жаман бала болып кӛрінеді. 
Сондықтан осы жастағы балалардың бҧл психикалық ерекшеліктерін 
олардың дене белсенділігін ҧйымдастыру кезеңінде есепке алған жӛн. Бір 
жағынан, дене дайындығы және спорттық жаттығуына ӛз бетінше 
икемделуіне ықпал ету керек, екінші жағынан-бҧл кезеңдегі баланың 
денсаулығы деңгейі қазіргі қоғамда маңызы зор екендігін оған тҥсіндіруі, 
кішілерге ҥлгі болатындығын, олардың басына қиындық тҥскенде 
кӛмектесуіне тәрбиелеп қалыптастыру керек. Бҧл ретте дене дайындығы зор 
жас спортшыларды дене шынықтыру мәдениеті аумағындағы қоғамдық 
жҧмыстарға талаптануы жайында айтылған сонымен қоса балалармен ӛз 
қҧрбы-қҧрдастарының араоында жҧмыс істеуге, оның ӛнегелі болып 
тәрбиеленуінің ең қолайлы әдісі болатындығы. Жасӛспірімдердің дене 
тәрбиесін ҥйрету кезінде оның морфофункциональдық қалыптасу 
ерекшелігін ескерген жӛн. Сонымен, шамадан тыс бҧлшық ет жҥктемесі, 
баланың сҥйектену процесінің ӛсу факторы ретінде, бала бойының ӛсуіне 
әсер ететін сҥйегінің ҧзыннан ӛсуін баяулауы мҥмкін. Әртҥрлі ағза және 
жҥйкелердің қызметінің ӛзгеруі оның дене сымбатының бҧзылуына алып 
келеуі мҥмкін (егерде баланың қалпын ҥнемі бақылауды орындамаса және 
дене мҥсінін басқаратын бҧлшық етінің мықты болуын қамтамасыз етпесе). 
Жылдамдық және тағы басқа спорт тҥріндегі жҥктемені беру кезінде 
баланың многотонный және сверцильный тітіркенуін ескерген жӛн. Ӛйткені 
ол тітіркенулер тез жетіледі екен. Жасӛспірімдік кезеңде баланың 
жылдамдық 
және 
жылдамдық-кҥш 
қабілеттілігінің 
жоғарылауын 
қамтамасыз ететін, дене потенциалы компоненттері ерекше қарқынмен 
жетіледі. Сонымен қатар барлық дене сапасы кешенінің базалық элементі 
"жылдамдық" болып табылады. Баланың дене дайындығын негізгі акценті, 
жасӛспірімдік кезеңдегі қозғалыс қызметінің дамуы ерекшелігімен тепе-
теңдік қолданатын дене жаттығуында жасалуы керек. Осыған орай спорттық 
қондырғыларды іріктеп алу ӛте маңызды екендігін ҧмытпаған жӛн. 
Жасӛспірімдердің дене белсенділігі ең алдымен ҧйымдастырылған тҥрде 
жҥзеге асырылуы керек. Спортпен шҧғылдану барысында және оның 
нәтижесінде тҧлғаны қалыптастыруға арналған сарынның мәні адамды 
орнықтыру, оның әрекетінің мақсаты, ол оны қалай тҥсінеді. Мінез 
қҧрылады, кӛбіне спортпен шҧғылданудың тәрбиелік әсерін анықтайды. 
Адам денсаулықты нығайтуға, дене дамуы мен дене дайындығын нығайтуға, 
жҧмыс қабілетін арттыруға, белгілі бір қимыл әрекеттерін меңгеруге 
тырысып, спортпен шҧғылдануы мҥмкін. Ӛзін-ӛзі жетілдіру, ӛзінің қимыл 
мҥмкіндіктерін басқа адамдардың мҥмкіндіктерімен салыстырып қарау 
мҧқтаждығы тҥрткі болуы мҥмкін. Жас адамды спорт сабақтарына тартуға 
болады. Спорт жекпе-жегінің ӛзі романтика, оны қимыл әсемдігі, 
спортшының ержҥректілігі мен тартымдылығы, ӛз қабілетін кӛрсету 
мҥмкіндігі т.б. қызықтыруы мҥмкін. Оқытушының міндеті спорт 

285 
сабақтарына қызығушылық себептерін орнатуға және педагогикалық 
сенімді сарынды қалыптастыруға ықпал етуден тҧрады. 
Мінез-қҧлықтың рухани-этикалық мӛлшерін белгілі бір қоғамдық 
қалыптасуды тҥгелдей ғана емес, сол сияқты кәсіби, оқу және басқа да 
қызығушылықтарымен біріккен адамдардың мінез-қҧлқын орнатады. 
Спортшы – бҧл спортпен жҥйелі айналысатын және салауатты ӛмір салтын 
сақтауға ӛзінің дене және психикалық қабілеттерін дамытуға тырысатын 
адам, ол спорт мінез-қҧлқы – адамдары сыпайы, қҧрметпен қарауға, ӛзінің 
спорттағы қарсыластарын қҧрметтеуге синоним екені біледі. Спортшы кез-
келген қимындықты жеңеді және қаншалықты ҥлкен болса да ол ӛзінің 
жетістіктеріне бір қалыпты қарайды. Ол шешімтал, қандай да болмасын 
ӛзін-ӛзі игеруін жоғалтпайды, ӛзінің алдына қойылған міндеттерге жетуде 
табандылық пен ерікті кӛрсетіп, ӛз мінезінде шектен аспайды. Бҧның 
барлығы спортшы атағын алғысы келгендердің барлығы тек спорт тәсілін, 
тактикасын, арнайы білімді меңгеріп, қажетті дене дайындығы деңгейін 
қамтамасыз етіп, спорт нәтижелеріне жетіп қана қоймай, сондай-ақ мінез-
қҧлықтың ӛзіндегі дҧрыс сипаттарын қалыптастырып, ӛзін сабақ, жарыс, 
еңбек ҧжымында спорттың әдептік негізгі талаптарына сәйкес ҧстауы 
керектігін білдіреді. 
Аталған шарттардан басқалардың барлығын дене тәрбиесі және 
спортпен шҧғылданушылардың жеке тҧлғасын қалыптастырудың оң 
нәтижеге жетуі оқытушының жеке тҧлғасының шешуші мәніне, оның 
әрекетінің бағыттығына, сол сияқты спортшының тҧратын, еңбек ететін, 
спортпен айналысатын қоғамдық орта мен басшылық жасайтын ақыл-ой 
райын кӛрсету қажет. 
Тәрбиелік жҧмыс педагог қызметінің маңызды бӛлігі болып табылады. 
Дене тәрбиесі мен спорт сабақтарында ол ҥлкен маңызға ие болады. Бҧл 
бірінші кезекте танымал спортшылар, балалар, жасӛспірімдер мен 
бозбалалар ҥшін еліктеу бейнесі болып табылады. Жастар тек олардың 
спорт тәсілін ғана салып қоймай, сондай-ақ олардың мінез-қҧлқы, мәнері, 
кейде олардың дҥниетанымы мен кӛзқарастарына да еліктейді. Әрбір 
тәрбиесіз адам қоғам ҥшін де, ондағы адамдар ҥшін де ҧнамсыз жағдай. 
Бірақ тәрбиесіз спортшы одан бӛлек еліктеуде кері әсер қалдырады. Біздің 
елімізден тыс шет елдерде Қазақстан Республикасының спортшысы 
Қазақстанның ӛкілі ретінде қатысады. Жарыс кезінде ол туралы белгілі 
қимыл міндеттерін шешетін спортшы дейді. Ол әрдайым спорт жекпе-жегі 
кезінде де және одан тыс ӛзінің мінез-қҧлқын қадағалап, қазақ азаматына 
лайық сапасын кӛрсетуі қажет. Тең жағдайларда машықтану сабақтары мен 
спорт жарыстарындағы жетістік кӛбіне спортшының ақыл-ойының 
дамуына, оның ерік кҥші мен кӛңіл-кҥйіне байланысты болады. 
Мысалы: дене тәрбиесі сабағы кезінде дене шынықтыру ҥзілістері, 
нақтылы белсенді демалуы кезінде және туристік саяхатта т.б. 
Жасӛспірімдердің кӛпшілігі спорттық секцияларында шҧғылданады. Ал 
қалғандары ҥшін таңғы жаттығулар жасау және кҥнделікті ҥш-екі реттік 
ӛзбетінше жаттығу міндеттеледі. Жаттығудың жалпы ҧзақтығы 70-90 

286 
минут. Жасӛспірімдердің дене дайындығы элементінің жаттығу тҥрінен 
бӛлек жарыстық жҥктемелер, әртҥрлі спорттық жарыстарға қатысуы болып 
табылады. Олар дене жаттығуының және еңбек тҥрлерін қолдану негізінде, 
спорттың әр тҥрімен шҧғылдану, шынығу, қайта қалпына келтіру және 
психикасын реттейтін шаралар арқылы жҥзеге асырылады. Осы шақтағы 
адамдардың дене дайындығының принципі-машықтану жҥктемесінің 
тӛменгі интенсивтілігімен әр тҥрлі жаттығуды пайдалану болып табылады. 
Жас кезеңіндегі адамдардың басты психологиялық ерекшілігі ӛзінің 
денсаулығының мықты екендігіне кӛз жетуі, кҥш және тӛзімділіктің ҥлкен 
қорын: сезінуі болып табылады. Жас адамдардың тәрбиесі мақсатында 
арнайы жҧмыс қажет. Ол жҧмыс мақсаты адамдардың дене потенциалының 
заңдылықтары жайында фактілерді ҧғынуға кӛмектесу. Жас кезінде 
денесінің жетілу мҥмкіндігі, оның ішінде әсіресе рекордты кӛрсеткіштерге 
жетуі, жалпыға қолайлы жвне шексіз болып кӛрінеді. Шындығында да жаңа 
жоғарғы дене жҥктемесінің деңгейінің бейімделуін бағалау, әр жыл сайын 
адам ағзасы ҥшін ӛсіп отырады, сонымен қоса, дене және психикалық 
жҥктемелермен байланысты қауіп-қатер факторы, бақыланбаған прогрестің 
нәтижесінде ӛседі. Сондықтан да, жастық шақта және орта жас кезеңінде 
қимыл белсенділігін жетілдіру, кемелденген шағында адамды жаңа 
мақсатқа және дене белсенділігінің жаңа режиміне қалыптастырудың 
маңыздылығы ӛте жоғары. Ӛмірінің ҥшінші онжылдығына тҥскен кезде 
дене шынықтыру мәдениетінің жекелігін қалыптастыру процесінде 
дайындалуы керек. Бірақ 18 ден 30 жасқа дейінгі жас адамдар қосымша 
білімдерді меңгергені жӛн. Оның ішінде кемелденген шақтағы адамдардың 
дене белсенділігі ерекшелігін, дене жҥктемесінің мӛлшері және ӛзін-ӛзі 
басқару ережелерін тҥрмыс қҧру, жанҥялық ӛмірдің алғашқы кезеңі, бала 
тәрбиелеу, дене белсенділігі жайынды білімінің жоғарылығын және белгілі 
педагогикалық дағдыларды меңгеруін талап етеді. Ӛмірінің ҥшінші 
онжылдығында адам алтыншы онжылдыққа созылуы мҥмкін болатын, 
стационарлы жағдай деп аталатын кезеңге ӛтеді. Адамдардың ерекшілігіне 
байланысты, дене белсенділігін дҧрыс ҧйымдастыру кезінде ағзасына әр 
тҥрлі әсер ететін, орташа және жоғары емес тӛменгі қарқынды жҥктемелер 
мен жҥйелі дене жаттығулары ҧсынылады. Классикалық тәжірибесі бар 
И.А.Аршовскийдің зерттеуінше, сарапталған жануарлардың жҧмыс 
қабілеттілігі және ӛмірінің ҧзақтығы (егер де, қозғалыс жҥктемесінің кӛлемі 
белгіленген шекараны жоғарылатса), жоғарлайды екен. Осы орайда олар 
(дене жҥктемелер) тек артықшылық анаболизмнің жекелеуіне ықпал 
етпегенімен, дамудың кідірісіне жағдай жасайды. Кез келген жас ерекшелік 
кезеңінде деп тек оның екінші тҥрінің ерекшілігіндегі, анаболизмнің 
артықшылығын жекелейтін, қозғалыс белсенділігінің кӛлемін оптималды 
деп есептеуге болады. Кемелденген шақта дене жҥктемесінің режимдерінің 
оптимизациясы дене жаттығу тҥрін ауыстырудың реттелуі негізінде және 
дене жҥктемесінің қарқынды, әрі кӛлемі жағынан шектелген кезінде 
шынығу тиімділігінің жоғарлауымен жҥзеге асуы мҥмкін. Орта және жас 
кезіндегілердің дене жаттығуларымен шҧғылданушылары ҥшін барынша 

287 
жылына ҥш рет, ең азы екі рет маусымдық жаттығу тҥрін ауыстырып 
орындау ҧсынылады. Шынығуды сауықтыру жаттығуымен бірге аптасына 
ҥш рет ӛткізуге болады. Жаттығу ҧзақтығы жастар ҥшін екі сағаттан, ал егде 
тартқан адамдар ҥшін 1,5 сағаттан аспауы керек. Кҥнделікті таңертеңгілік 
жаттығу кемелденген адамдардың кҥн тәртібінің міндетті тҥрі ретінде қалу 
керек. Әсіресе, басты шынығу процесінің дене жаттығу жҥйесінен 
айырмашылығы жоқ екенін ҧмытпағаны абзал. Сондықтан, әр адамның 
шынығуын кӛп жылдық жекелік жҥйесі ӛзінің ауыспалы мазмҥндылығының 
ырғағын, кӛлемін және шынықтыру процедурасын қарқындылығын 
иемдену керек. Қарама-қарсы жағдайда ағза резиденттілігінің тиімділігі 
бірте-бірте жаратылуы керек. Ӛйткені, ол бірқалыпты әсер ету ретінде 
бейімделу барысының дамуын реттемейді, ал уақыт ӛте келе олардың 
жоғалуын тоқтатпайды. Кемелденген шақтағы адамдардың дене 
мәдениетінің қалыптасуында да ақылдылықты қалпына келтіретін, дене 
қабілеттілігі және ӛзін-ӛзі психикалық реттеу әдістерін меңгеруі басты орын 
алады. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: