СПОРТ ЖАРЫСТАРЫНЫҢ ПӘНІ РЕТІНДЕГІ СПОРТ ТҤРІ

277 
Әлемнің кӛптеген елдеріне танымал спорт тҥрі – халықаралық деп, ал 
бір немесе бірнеше ғана елге таралса – ҧлттық деп аталады. Халықаралық 
спорт байланысын дамыту шараларына байланысты ҧлттық спорт тҥрлері де 
бірнеше уақыттан кейін халықаралық деңгейге жетеді. Спорт тҥрлері негізгі 
екі белгісіне қарай жіктеледі. Біріншісі – спорт дайындығы тҥрінің мәніне 
қарап; екіншісі – жеңімпаздарды анықтау амалына қарай. Бірінші белгісіне 
қарай спорт тҥрі бес топқа бӛлінеді: Бірінші топ – спорттың атлетикалық 
тҥрі; онда негізгі табыс тәсіл мен тактиканы меңгеруден басқа (барлық 
топтарға арналған талаптар) сәйкес қимыл сапасын дамыту деңгейі болып 
табылады; жарыс мақсаты – шапшаңдықтан, тӛзімділік пен кҥштен және 
ептіліктен, т.б. жарысты қабілетті анықтау. Бҧл топқа жеңіл атлетика, жҥзу, 
шаңғы спорты, спорт ойындары, ауыр атлетика, т.б. жатады. Екінші топ – 
спорттың нысана кӛздеу тҥрі: ондағы негізгі табыс кинестезиялық 
сезімталдықты дамыту болып табылады. Ҥшінші топ – негізгі табыс 
ілімдік дайындық болып табылатын спорт тҥрлері, мысалы, шахмат, дойып, 
т.б.Тӛртінші топ – кәсіби қолданбалы спорт тҥрлері. Ондағы табыс кӛлікті 
немесе жануарды басқару шеберліктің деңгейіне байланысты болады; бҧл 
топқа авиациялық және автомобиль спорты, ӛрт сӛндіру және теңіз 
кӛпсайысы, ескек есу, парашют спорты, радиоспорт, суасты спорты, 
жергілікті жерлерді бағдарлау, атпен жҥру. Бесінші топ– жорықтармен және 
саяхаттармен байланысты болады. Оған шыңға ӛрмелеу, альпинизм, туризм 
жатады. Тӛменде бірінші топқа кіретін топшалар. Жік және жікшелер 
келтірілген, ӛйткені (атлетикалық тҥрлер) бҧл топқа кіретін тҥрлер дене 
тәрбиесі міндеттерін шешуге бағытталған сабақтың негізгі пәні болып 
табылады және халықаралық спорт жарыстарының бағдарламасын, оның 
ішіндегі олимпиада ойындарының бағдарламасының басты мазмҧнын 
қҧрайды. Жеңімпаздарды анықтау әдісін негізге ала отырып біз атлетикалық 
спорт тҥрлерін ҥш топшаға бӛлеміз. 1) Нәтижелері аспаптармен ӛлшенетін 
спорт тҥрлері; 2) Жеткен нәтижені аспаппен ӛлшемейтін спорт тҥрлері; 3) 
спорт жаттығуларынан қҧралған және оның әрбірін аспаппен ӛлшеуге 
болатын спорт тҥрлері (спорт жекпе-жегі). Спорт тҥрлерінің бірінші 
топшасы жеңімпаздарды анықтау амалына қарай ҥш жікке бӛлінеді: 1) 
нәтижелері оларды орындауға жҧмсалған уақытпен анықталатын спорт 
тҥрлері; 2) нәтижелері ҧзындық мӛлшерімен анықталатын спорт тҥрлері; 3) 
нәтижелері салмақ мӛлшерімен анықталатын спорт тҥрлері. Ең маңыздысы 
ӛзі қабілеті жететін жақсы нәтижеге жетуі қажет екеніне кӛз жеткізуі тиіс. 
Ал, бҧл ой жеңіске жеткізе ме, жоқ па, ол спортшыны қатты ойландырумауы 
керек. 
Табысқа деген толық сенімділік те жекпе-жекке кері әсер етеді. Ӛзіне 
қатты сенген алаңсыздық әрдайым қауіпті. Спорт сол ҥшін спорт онда 
жеңімпазды алдын ала толық кепілдікпен айту мҥмкін емес. Кҥптеген 
жағдайлар да болуы мҥмкін. Бҧндай жарыс кезінде ешкім ӛз тҧрғысын 
ӛзгерте алмайды. Бҧл кенеттен пайда болған қиындықта спортшы немесе 
команда олар жарысқа дейінгі дайындықта даярланғаннан да кӛп кҥш 
жҧмсайды. 

278 
Жарыс алдында спортшының жҥйке жҥйесі ҥлкен жарты шар 
қыртысының жеке бӛліктерінің тежелуінен қозу жағдайында болады. 
Осының салдарынан спортшының ӛзін сендіруі арта тҥседі. Кейде ҧсақ 
дәйектер, жеке ескертулер де оның психикасына теріс немесе оң әсер береді. 
Спортшы санасын жарысқа оның ӛзінің белсенді қатысуынсыз дайындау 
мҥмкін емес. Ӛзін-ӛзі айқын кӛңіл-кҥй жағдайына келтіру қажет. Сезімсіз 
адамның әрекеті ӛнімді болмайды. Спортшы бәріне дайын болуы керек. 
Егер сӛреге дейін сәл уақытта спортшы жағдайын нашар игерсе, онда ол 
терең, ырғақты демалып, әуен тыңдап, ойында қарапайым арифметикалық 
әрекеттерді орындап, босаңсу жаттығуларын жасап, ӛзін-ӛзі сендіру 
амалдарын пайдалану қажет. 
Ӛз жағдайын аутогенді машықтану мен оның кӛптҥрлілігінің 
әдістемесін пайдалану қажет. Жарыс кезінде орындалатын қимылдарды, 
жҧмсалатын кҥшті ӛзінің айқын санасын сақтау қажет.
Спорт жарыстарына қатысарда және спортшы жағдайына жарыс ӛтетін 
жағдайдың әдеттегіден тыс жағдайы әсер етуі мҥмкін (мысалы, бой жазуға 
демалысқа арналған орынның болмауы, нашар жарықтану); жарысты 
бірінші болып бастау; қарсыластың ерекшелігі мен әрекеті басқа 
адамдардың әсері (тӛреші, кӛрермен, командадағы жолдастары); жарыс 
тізімінің бҧзылуы; жарыс кезіндегі сәтсіздік; жарақаттар салдары; турнир 
ережесін бағалаудағы қате, ӛз нәтижесін, қарсыласын дҧрыс бағаламау т.б. 
әсер етуі мҥмкін. 
Бҧл жағдайда спортшыда кейде депрессия жағдайы басталып 
қорқыныш, шектен тыс толқу, сенімсіздік сезімі болады. Бҧл жағдай ӛтіп 
кетеді, оны бағындыратын кҥш табылатынына сену қажет. Ӛзінің ӛнер 
кӛрсетуі арасындағы ҥзілістерде спортшы жарыстан алшақтауы қажет, бірақ 
кейде ӛзінің алдыңғы әрекеттерін талдап, келесі кӛрініс жоспарын ойша 
қҧруы керек. 
Екінші топша (жеткен нәтижесінің нысандық кӛрсеткіштері жоқ спорт 
тҥрлері) екі топқа бӛлінеді: 1) нәтижесі ойша анықталатын спорт тҥрлері; 2) 
нәтижелері шартты белгіленген кӛрсеткіштермен анықталатын спорт 
тҥрлері. Екінші жік ҥш жікшеге бӛлінеді: Бірінші жікшеге екі қарсылас 
жарысып, бір-бірімен қатынаста болатын жекп-жек тҥріндегі спорт тҥрлері 
жатады. Екінші жікшеге екі қарсылас бір-бірімен ӛзара қатынаста болатын 
спорт ойындары жатады. Ҥшінші жікшеге қарсыластар ӛзара қатынаста, 
әріптестер ӛзара әрекет шартында болып, жарыс жҥргізетін командалық 
спорт ойщындары жатады. Спорт тҥрінің ҥшінші тобы – кӛпсайыс, ол екі 
жікке бӛлінеді: 1) спорттың бір тҥрінен тҧратын кӛпсайыс; 2) тҥрлі спорт 
тҥрлерінен қҧралған кӛпсайыс. Алайда, спорттың жанашырлары деп 
аталатын пассив спорт сҥйгіштер кей жағдайларда дӛрекі қызығушылық 
кӛрсетіп, мінез-қҧлық нормаларын бҧзып, кейде оның шегінен асқан 
қылықтар кӛрсетеді. Спорттың ақиқат мәні – онымен шҧғылдану болып 
саналады. Спортқа спорттай қызығу әрекеттің белсенді тҥрлерінен – ақыл-
ой және дене еңбегінен бас тарту дегенді білдіреді. А.С.Макаренко осындай 
жағдай туралы былай деп жазып кӛрсетті: «Отбасы барлық жағынан спортқа 

279 
қызығушылықты қолдау керек. Алайда, бҧл қызығушылық тек бақылаушы 
жанашырдың ғана қызығушылығы болып қалмауын қадағалау керек. Спорт 
жарыстарын ҧйымдастырып және жҥргізумен байланысты болатын дене 
тәрбиесі мен спорт мҧғалімдерінің, жарыс ҧйымдастырушыларының, спорт 
тӛрешілері мен спорт дәрігерлерінің қызметі бҧл адамдардың жҧмыс 
сипатына қарай ажыратылады. Дене тәрбиесі мен спорт мҧғалімдерінің ең 
маңызды қызметтерінің бірі спортшыларды спорт жарыстарына қатысуға 
дайындау болып табылады. Спортшыларды ресми жарыстарға жібермес 
бҧрын оларды спорт тәсілі мен тактикасына, белгілі білім шеңберіне 
оқытып, қажетті қимыл сапасын дамытуға қоса, жарысуға да ҥйрету қажет. 
Спортшылар бақылау және оқу жиындары мен жарыстарына қатысуы керек. 
Ондағы ережелерді мҧғалімнің ӛзі ӛзгертеді немесе жеңілдетеді. Мысалы, 
алаңның мӛлшері мен әрекеттер саны, жеңімпаз спорт жаттығуын орындау 
сапасы бойынша анықталады. Маусым басында тіпті жоғары білікті 
спортшыға да ӛзі таңдамаған спорт тҥрінен жарысқа тҥсу пайдалы. 
Спринттер орта қашықтыққа жҥгіретін жарысқа, биіктікке секіретін 
спортшы ҧзындыққа секіру жарысына қатысуға болады, т.б. Жеткілікті 
дайындалмаған спортшының жарысқа қатысуы оның денсаулығына, 
сапасына спорт сабақтарына кӛзқарасына және бҧдан кейінгі спорт 
нәтижелерінің ӛсуіне кері әсер етуі мҥмкін. Егер спортшы белгілі тәсіл 
тҧрақтылығына жетпей тҧрып жарысқа қатыса бастаса, онда оның жарыс 
кезінде жіберген қатесі сәйкес жағдайлармен тығыз байланысып, кейінгі 
жарыстарда да қайталанатын болады. Жарысқа қатысуға ресми жарыстарға 
тән сипаты бар бақылау жарыстарының жҥргізілу шартына бірте-бірте 
жақын дайындалу керек.
Спорт 
жарыстарын жҥргізу мен байланысты ҧйымдастыру 
әдістемелік сипаттағы шараларға ең алдымен аталған спорт тҥрінен 
жарыстың кҥнтізбелік жоспарын қҧру жатады. Онда жарыстың аты, оны 
ӛткізу мерзімі мен орны, оны ҧйымдастыруға жауапты адамдар кӛрсетіледі. 
Әрбір спорт тҥріндегі спорт жарыстарының кҥнтізбесі әйелдер мен ерлерге 
жеке-жеке және әрбір жас ерекшелігі топтарына қҧрылады. Жоғары 
қҧзырлы спорт ҧйымдарының кҥнтізбе жоспарына негізделе отырып тӛменгі 
қҧзырлы ҧйымдардың кҥнтізбелік жоспарлары қҧрылады. Әрбір жоғары 
білікті спортшы ӛз оқытушысының кӛмегімен ӛзінің жарысқа қатысудағы 
жеке жоспарын қҧрастырады. Кҥнтізбелік жоспарды қҧрудағы маңызды 
шарт аталған шаралардың мерзімі, бағдарламасы, қатысушы ҧйымдары 
бойынша дәстҥрлілігі болып табылады. Бҧл оған деген спортшының 
қызығушылығын тудырады, оқу-жаттықтыру барысын ҧйымдастыруды 
жеңілдетеді. Жарысты кӛрермендер арасына танымал етеді. Спорт 
жарыстары жҥйелі жаттықтырулар ҥшін стимул болып табылады және егер 
олар жҥйелі тҥрде ӛткізіліп таңдаған спорт тҥрінен жарысқа бірнеше рет 
айқын қатысуға мҥмкіндік алса, онда ол спорт нәтижелерінің ӛсуіне 
жәрдемдеседі. Белгілі бір мӛлшерде жарысқа қатысудың дҧрыстығы 
спортшының спорттық мамандығы мен жоғары білігіне байланысты болады. 
Спринтер – желаяқ, баскетболшылар, лақтырушылар, футболшылар, 

280 
семсерлесушілер, басқа да мамандықтарда біліктелген спортшылар жарыс 
кезеңінде апта сайын немесе тіпті аптасына екі рет сӛреге шығуына болады. 
Ол кезде жоғары біліктелген стайер – желаяқ, шаңғышылар, боксшілер мен 
штангашылар сирек жарысуы тиіс. Кӛрсетілген сандар біршама шартты, 
сондықтан барлық спорт мамандықтары ӛкілдері ҥшін жарыс сайын арттыру 
мәселесі орынды болмақ.
Спортшы мен мҧғалім әрбір жарыста тексеруі қажет шарттарды дер кезінде 
анықтауы тиіс. Қайсыбір тәсілдік детальдің дҧрыстығын ендіру немесе 
ӛзгерту, бойжазудың, психологиялық анықтаманың нҧсқаулары, т.б.
Сонымен, спорт жарыстарының кҥнтізбесі аталған жарыстар кӛлемі, 
қатысушылар қҧрамы, жҥргізу шарты, мерзімі, қҧрамы, ӛтетін орны 
бойынша дәстҥрлі және барлық спорт мамандықтарының спортшылар саны 
бойынша жеткілікті болатындай етіп қҧру керек. Ҧйымдастыру - әдістемелік 
сипаттағы тағы бір маңызды іс-шара – бҧл жарыс ережелерін қҧру болып 
табылады. Онда кӛрсетілетіндер: 1) жарыстың аталымы; 2) мерзімі; 3) ӛтетін 
орны; 4) аталған жарыстың міндеттері; 5) жҥргізу кҥндері бойынша 
бағдарлама мен тәртіп; 6)қатысушылар қҧрамы; 7) сынақ жҥйесі 
(жеңімпаздарды анықтау); 8) қабылдау шарты (қатысушылардың жарыстар); 
9) марапаттау тҥрлері.
Жарыс туралы ережелердің мазмҧны қызығушылық тудыратын спорт 
ҧйымдарына басталудан екі ай бҧрын беріліп қояды. Ірі бҥкілодақтық және 
халықаралық жарыстар туралы ережелер олардың ӛтетін мерзімінен бір 
кейде екі жыл бҧрын қҧрастырылып, мекен-жайларына жіберіледі. Жарыс 
туралы ережелердің мазмҧны қызығушылық тудыратын спорт ҧйымдарына 
басталудан екі ай бҧрын беріліп қояды. Ірі бҥкілодақтық және халықаралық 
жарыстар туралы ережелер олардың ӛтетін мерзімінен бір кейде екі жыл 
бҧрын қҧрастырылып, мекен-жайларына жіберіледі. Кӛрсетілетін мерзімді 
сақтау қажет, себебі бҧл қҧжат спорт федерацияларына, спорт клубтарының 
басшылығына, дене тәрбиесі ҧжымдарына, мҧғалімдер мен спортшыларға 
оқу-жаттықтыру 
барысын 
соған 
сәйкес 
ҧйымдастырып, 
қажетті 
ҧйымдастыру-әдістемелік іс-шараларды жҥзеге асыруға кӛмектеседі. Егер 
жарыс командалық немесе жеке командалық сипатта болса, онда ережеде 
жеңімпаздарды командалық есепте анықтау жҥйесі кӛрсетіледі. Әрбір жеке 
жағдайда ол әртҥрлі болуы мҥмкін. Мысалы, шаңғы тебуден командалық 
біріншілікте жеңімпаз уақыт қосындысы немесе орын қосындысы немесе 
сынақ қатысушылары алған ҧпайлар қосындысы бойынша анықталады (ол 
нәтижелерімен аталған қашықтыққа жҥгірген бірінші ондықтың, 
жиырмалықтың, отыздықтың ортасында болып, жарыс туралы ережеге 
сәйкес келген спортшыларды атайды).
Жеңіл атлетикада, жҥзуде және де басқа спорт тҥрлерінде командалық 
орын кӛбінесе арнайы кесте бойынша анықталған ҧпайлар қосындысына 
қарай қорытылады. Олимпиада ойындарындағы командалық біріншіліктің 
ресми емес есебінің жҥйесін ҥлгі ретінде алып, соңғы кезде командалық 
біріншілікті аталған спорт тҥрінен қатысушылардың алған орындарына 
сәйкес ҧпайлар саны бойынша анықтайды. Бірінші орынға – жеті ҧпай, 

281 
екіншіге – бес, ҥшіншіге – тӛрт, тӛртіншіге – ҥш, бесіншіге – екі және 
алтыншыға – бір ҧпай. Жарысқа қатысу ҥшін белгіленген мерзімде алдымен 
болжам тҥрінде, кейін нақты ӛтініш тапсыру керек. Бірінші ӛтініш аталған 
ҧйымның жарысқа қатысқысы келетінің білдіреді. Екінші ӛтініште 
қатысушылар қҧрамы мен басқа да мәліметтер беріледі. Әрбір спорт тҥрінде 
(немесе спорт тҥрлерінің тобында) ерекше тҥрдегі ӛтініштер болады. Кейбір 
спорт тҥрлерінде жарыстың басында және аяғында басты тӛрешінің шешімі 
бойынша қайта ӛтініш жасалуы мҥмкін, яғни бір қатысушының орнына 
екіншісін қою, т.б. Тапсырылған ӛтініштерге негізделіп жарыс іс-қағазы 
қҧрылады. Жарыс ҧйымдастырушылары қатысушыларға қызмет кӛрсетудің 
барлық қажеттіліктерін ескеруі тиіс: шешінетін бӛлмедегі, жуынатын 
бӛлмедегі, асханадағы, бой жазу орнындағы, қатысушылар жиынындағы, 
демалу, кҥту, т.б. орындар. Ол сондай-ақ кӛрермендерге де қатысты. Спорт 
жарыстарын олардың тҥрі мен кӛлеміне сәйкес жергілікті орындағы 
денсаулық сақтау дәрігер мен басқа да дәрігерлік қызметкерді 
тағайындайды. Жарыс дәрігері бас тӛрешінің дәрігерлік бӛлім жӛніндегі 
орынбасары болып тӛрешілер алқасының қҧрамына кіреді және тӛрешілер 
алқасының барлық жҧмысына араласады. Дәрігердің шешімі тӛрешілер 
ҥшін міндетті болып табылады.

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: