Өрелі ой иесі (Зәки Ахметов жайында) Т. Р.Әбдіқадырова

(Зәки Ахметов жайында)

Ұлтымыздың ұлы тұлғаларының мұраларын зерттеу, ұлттық құндылықтарымызды ұлықтау, солар арқылы ұлттық идеологияны қалыптастыру, ұрпақ санасына сіңіру елдің ертеңін ойлаған әрбір зиялы қауымның басты мұраты екендігі аян. Еліміздің сан ғасырлық дәстүрін, ата-баба салтын, тілін, ділін, дінін, мәдениеті мен тарихын, әдебиеті мен өнерін осы жолда еңбек еткен ұлт тұлғаларының мұраларын бар болмысымен сақтай отырып, оларды әлемдік өркениет өрісіне қарай өрістету, бүгінгі бәсекеге бейім елу елдің қатарына қосылу талабына сай жаңарта дамыту мәселесі күн тәртібіне қойылып отыр.

“Ұлттың дамып өркендеуі – оның әрбір өкілінің қаншалықты және қалай тәрбиелегеніне тікелей байланысты. Ұлттың әрбір өкілі өзіне сын көзбен қарамаса, ішкі жан дүниесі нұрланбаса, ол ұлттың дамуын күту бекершілік”, – деп ислам ойшылы әрі ағартушысы Ф.Гүленнің айтқанындай отбасы, бала тәрбиесінен бастау алатын ұлттық идеяның ұдайы жетілуі, рухани толысуы адамзат үшін аса маңызды өлшемдер болып табылады десек, осындай іргелі іс-әрекеттің бір жүйесі ұлыларды ұлықтау болып табылмақ..

Өйткені, қазақ халқының ұлттық құндылықтарының қалыптасып, дамуына көп еңбек сіңірген ұлт зиялыларының, тарихи тұлғаларымыздың әр кезеңдегі, әр саладағы ұлттық мүддені аңсаған арман-тілектері, ғылыми-танымдық, тәрбиелік, зерттеушілік еңбектері бүгіндері тәуелсіз ой-сана тұрғысынан қайта қаралып, тарих таразысына қайта салынып, жаңаша көзқараспен жүйелі түрде жазыла, зерттеле бастады.

Ұлт әдебиетінде өзіндік орны бар ұлы тұлғаларымыздың қатарына әдебиеттанушы ғалым Зәки Ахметовті да жатқызамыз. Зәки Ахметов - көрнекті ғалым, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. Ол - өте білімді, әдебиетті терең меңгерген, қоғамдық ғылымдардың әр саласын жан-жақты білетін ғалым.

Сексенінші жылдары мен ұлы ғалымнан дәріс алдым. Әлі күнге есімде...Тап-тұйнақтай болмысы, жарқылдаған көзілдірігі, жазық маңдайы, артына қайрыла таралған шашы, орта бойы әлі күнге көз алдымда. Осынау бір адамың бойында білімділігімен қоса адамдығы мен адалдығы да бірден байқалып тұратын. Ғалымның ізгі адамгершілігі, адалдығы, адамдарға деген сый-құрметі өн бойынан көрініп тұратын. Оның осы болмысы мен биік тұлғасы, мәдениетті түр-тұлғасы бізге үлгі болатын. Аудиторияға кіргенде ойлы көздерімен бәрімізді бір шолып алатын да, ақырын ғана жайлы, жұмсақ даусын сәл созыңқырап дәрісін бастап кететін. Арлы-берлі жүре отырып, дәрісін өзімен -өзі сөйлесіп отырғандай, бірақ бәрімізді тапжылтпай бір деммен аяқтайтын. Біз ұстазға телміре қарап, айтқанын жазып үлгеруге тырысатынбыз. Оның әдебиет теориясы мен тарихы және сынына арналған зерделі зерттеулері мен өлең теориясы және аударма мәселелеріне байланысты жазған ғылыми еңбектерін біздер өз аузынан тыңдау бақытына ие болдық. Қазіргі таңда да сол сүбелі еңбектері әдебиетші қауымның ыстық ықыласына, зор құрметіне ие.

Ол жайында ҚР ҰҒА академигі С.А.Қасқабасов: «Шығыс пен Батыс мәдениетін ұштастыра зерттеп, адамзат өркениетінің заңдылықтарын жақсы білуші еді. Өз еңбектерінде осы қасиеттерін барынша айқын көрсете білетін. Оның осы ерекшелігін, білгірлігін КСРО әдебиеттанушылары толық мойындайтын, жоғары бағалайтын. Мұны мен бірнеше рет көрдім. КСРО-ның қай республикасына барсам да, әдебиет пен ғылым мәселесі сөз болса, әріптестер міндетті түрде Зәки Ахметовті сұрайтын еді, оның еңбектері мен өзі туралы әңгімелеп кететін. Мәскеуде, Ленинградта, Киевте, Кишиневта, Ташкентте, Ашхабадта, Фрунзеде, Якутскиде, Зәки ағамен бірге халықаралық, бүкілодақтық конференцияларға қатыстым. Сонда әдебиеттанушы ғана емес тарихшы, өнертанушы, тілші ғалымдардың Зәкеңе деген ықыласы айрықша екенін талай рет көрдім»,-деп ғалымды атақты ғалымдардың жоғары бағалағандығын, оның энциклопедиялық білімінің тереңдігін, логикасының күштілігін, зерттеулерінің ілгері сипатта екендігін және жоғары адамгершілікті адам екендігін тебірене жазады /1,7/.

Әдебиетке елуінші жылдардың басында келген талантты өкілдердің бірі Зәки Ахметов алдымен Қазақ мемлекеттік университетін бітіріп, артынан Ленинградта аспирантурада оқиды. Осында орыстың үздік филологиялық мектебінің дәстүрлерін терең зерттеп, шебер меңгеріп шығады. Осы жемісті сабақтар ғалымның барлық өмірінде орысша, қазақша бірдей деңгейде жазылған еңбектерін айқындап, даралап тұрды.

Зәки Ахметов - үлкен ғылымға бірден өзін танытып келген ғалым. Оның 1951жылы «Лермонтов және Абай» атты кандидаттық диссертациясының өзі сонылығымен, әрі тереңдігімен, маңыздылығымен әдебиеттанушы ғалымдардың көңілін бірден өзіне аударған. Екі ұлы тұлғаның рухани жақындығын, шығармаларының сарындастығын жекелеген шығармаларын салыстырып зерттеу арқылы ұлы Абайдың Лермонтовтан аударған туындылараның тікелей аударама еместігін дәлелдеген. Ол - Лермонтовтың ойлары мен ұлы Абайдың ойларының сәйкестігін, сезімдерінің ұқсастығын айқындап, ғылымға үлкен жаңалық қосып, әрі өзінің де таланттылығын көрсете білген ғалым.

Оқымысты Зәки Ахметовтің өз кезінде ғылыми еңбегін ресми идеологиядан, саясаттан тыс бағытты алып, қазақ өлеңінің құрылымына, таза теориялық мәселелеріне арнауы да оның көрегенділігі мен қоса таза ғалымдығын көрсетсе керек.

1950 жылдардың ортасынан бастап қазақ поэзиясындағы ұйқас, ырғақ, буын, бунақ, шумақ проблемаларымен шұғылданып, көптеген мақалалар жазуы, кейінірек «Казахское стихосложение» атты құнды ғылыми монографиясын жариялауы қазақ әдебиеті теориясының поэзияға қатысты ең іргелі проблемаларына қосқан теңдесі жоқ дүниелер деуге болады. Оның бұл еңбегінің құндылығы жөнінде орыстың көрнекті ғалымы В.Журминский өзінің түркілер поэзиясы туралы зерттеулерінде де жоғары бағасын беріп, ол жайында: «Здесь достаточно отметить... докторскую диссертацию и ряд статей З.А.Ахметова о казахском стихе, заслуживающих особого внимания как по своему теоретическому уровню, так и по богатству и новизне конкретной информации и анализа... З.Ахметов своевременно напомнил о дополнительном фонетическом признаке силлабической системы, который был выдвинут Валерием Брюсовыми с учетом заказанных особенностей итальянского языка и стиха. Согласно наблюдению Т.Ковальского, которое подтвердил и обосновал З.Ахметов на материале казахского короткого (7-8 сложного) народно-эпического стиха (жыр), постоянный характер в таком стихе имеет трехсложная клаузула...З.Ахметов систематизировал ряд случаев видимой неравно-сложности, обьясняемых фонетически факультативной элизей слабых (сверхкратких) слогов и явлением зияния... »,-деп қазақ өлеңдеріндегі 7-8буынды клаузула мен элизия құбылыстарына айрықша мән бергендігін, жалпы поэзияға тән құндылық екенін де ғылыми негіздегендігін, теориялық деңгейі мен бай жаңалығын жан-жақты зерделегендігін жазады /1,9/.

Зәки Ахметов өзінің «Өлең сөздің теориясы» (1973) еңбегінде өлең сөздің теориясын, қазақ өлеңдерінің тілін, өлең құрылымының ерекшеліктерін, әдеби-тарихи құбылысын, сөз өнерінің өсу, даму кезеңдерін жан-жақты қарастырады. Ғалым ұлттық сөз өнерінің негізгі даму заңдылықтарын ашып, ұлттық сипаттың басты белгілерін анықтап, поэзия тілінің негізгі бейнелеу құралдарын жіктеп береді. Қазақ өлеңдерінің негізгі құрылысын айқындап, ырғақ құрайтын бөлшектерін, түрлі ұйқас, тармақ, шумақ, кезеңдерін нақты мысалдармен дәлелдеп көрсетеді. Ғалым бұл еңбегінде қазақ, орыс, еуропа ғалымдарының бұрын айтылған пікірлерін жаңаша қорытып, түрлі бейнелеу, көріктеу, суреттеу құралдарына қазақша анықтама беріп, өлеңдер арқылы негіздеп түсіндіреді. Қазақ өлеңдеріне тән түрлі суреттілік, бейнелілік, сипат-қасиеттерін айқындап, ұғындырады. Зәки Ахметов - қазақ өлеңдерінің көп ғасырлық байлығын ерекше жітілікпен зерттеп, әр дәуірде туған жаңа формаларды дөп басып, ақындықтың көркемдік құндылығын, сұлулық мәнін өз тұрғысынан ашып көрсеткен ғалым.

Ғалымның Мұхтар Әуезов туралы жазған ғылыми еңбектері де қазақ әдебиеттану ғылымына қосқан сүбелі жемісі десек болады. Мұнда эпопеяның жазылу, жариялану тарихы, қолжазба және түрлі басылымдар, қазақша түпнұсқа мен орысша аударма мәтіндерді салыстыра қарау арқылы роман-эпопеяның бұрын зерттеушілер назарынан тыс қалған, жаңа қырларын көрсетеді.

Айталық, «Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» дәуірнамасында Абай бейнесі, Абай заманының келбеті қалай суреттелген деген мәселелер төңірегінде әлі де айта түсетін, анықтай түсетін жайлар баршылық. Солардың көпшілігі шығармадағы көркемдік шындық пен тарихи шындық қалай ұштасқан деген мәселеге саяды. Мысалы М.Әуезов «Абай жолы» эпопеясында жас Абай мен әкесі Құнанбайды әкелі-балалы екі адамды бір-біріне қарсы қойып, қарама-қаршы тұлғалар етіп бейнелеуінің мәнісі қалай деген сұрақтар жиі қойылып жүр. Абай баласы Абдырахманның дүниеден жас кеткеніне налып шығарған жырында оны жасынан ғылым жолына түскен жаңа буынның өкілі, «жаңа заманның», «жаңа жылдың басшысы» деп, өзін «мен ескінің арты едім» деген болса, Мұхтар Әуезовтің роман-эпопеясында Құнанбайды – Абайдың әкесін ата жолын өзгертпей ұстауға тырысқан бұрынғылардың өкілі, «ескінің арты еді», ал Абай өнер үйренуге, білім-ғылым игеруге ұмтылған, прогрес жолына бет алған жаңашыл жастардың ішіндегі ең бір озық, жарқын тұлға деп қарағаны, солай етіп бейнелегені көңілге қонымды екенін мойындасақ болар.

Алдымен айтарымыз, Құнанбай мен Абай, егер байыптап дұрыс аңғара алсақ, әке мен бала ретінде бір-бірімен қайшы көрінбейді, көбінесе екі заманның өкілі, екі мақсаттың, екі қоғамдық көзқарастың адамы тұрғысында қарсы қойылады»,-деп өз пікірін анықтап айтады. Көркем шындық пен өмір шындығының ара жігін ашып көрсетеді. Құнанбай обрызының заман ағымына, қоғам сұранысына қарай жасалғандығын дәлелдеп көрсетеді \ 1, 35б\.

З.Ахметовтің «Поэтика эпопеи «Путь Абая» в свете истории ее создании» атты монографиялық еңбегі 1984 жылы жарияланады. Бұл еңбек жайында ғалым С.Қирабаев: «Шығарманың идеялық нысанасы мен көркемдік жүйесі, композициялық-құрылымдық түзілісі, дәуірдің әлеуметтік болмысын танытатын тарихи тұлғалар және сан алуан ұлттық бейнелер жасу шеберлігі мәселелерін шешіп берген монографиядан эстетикалық көркемдік саралау мен жинақтаудың жақсы үлгісін көреміз»,-дейді /2, 311/. Ары қарай ғалым жазушының мұрағатында сақталған түрлі жоспарлардың алғашқы үлгілерін, сан-алуан түзетілген нұсқаулар мен аударма негізінде жасалған қосымшалардың, кейбір сындардан кейінгі өңдеулер осы іспеттес толып жатқан өзгертулердің түпкі мақсаты не екендігін анықтауға көп күш жұмсағандығын, ұлы қаламгердің көркемдік зертханасын, шығармашылық психологиясын терең ашып көрсетеді.

Осы зерттеулерден Зәки Ахметовтің жеке бейнелердің өмірдегі ізін, тарихи дерек пен көркемдік шындық диалектикасын, образ табиғатын және уақыт талабын, идеологиялық ықпалдың бұл төңіректе де ұтымды байламдар жасалғандығы туралы сан салалы пікірлерін, осы бағыттағы тынымсыз еңбегін анық байқамыз.

З.Ахметовтің «Абай туралы», «Әуезов туралы» зерттеу еңбектері мен Шәкәрім Құдайбердіұлы туралы және Махамбет Өтемісов, Шоқан Уәлиханов, Шәңгерей ақын және т.б. ұлы тұлғалар жайында жазылған өрісті зерттеулері де мақтауға татитын келелі туындылар.

1. 
   Зәки Ахметов. Ана тілі баспасы. Таңдамалы, 1 том, 2008.
   
2. 
   Қазақ әдебиетінің тарихы. 9 том. –А., 2005.
   
3. 
   С.Қирабаев. Талантқа құрмет. -А., 1988.