ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ПРОЦЕСІНДЕ ҚОЗҒАЛЫС ДАҒДЫЛАРЫН

189 
қозғалыс әрекеттерінің мерзімі ҧзарады, баяу және сенімсіз қимылдар 
кӛбейе бастайды. Мҧның барлығы адамдардың қозғалыс белсенділігін 
шектейді. Дене жаттығулары және спорттық қимылдар адамның қозғалыс 
белсенділігін арттырады. 
Қозғалыстың қалыптасуы ми қыртыстарында жҧлын жҥйке 
байланыстары арқылы пайда болып, кейіннен сол байланыстардың негізінде 
кҥрделі динамикалы қозғалысқа әкеледі. Ғалымдардың айтуынша ҥйлесімді 
қозғалыстың дамуы, қозғалыс кезіндегі коррекциялау қабілетінің дамуына 
байланысты. Мҧндай жағдай қимыл жоспарын салыстыру арқылы 
жасалады. 
Сонымен, қозғалысты реттеуші механизмдерге ми қыртысындағы 
қҧрылымдар, эфференттік және афференттік кері байланыс жолдары 
жатады . 
Адамның денесі мен қимыл-ойының дамуына сыртқы кҥш әсер етеді. 
Қозғалыс белсенділігіне бӛгет жасағанда оның жалпы дамуы нашарлайды 
және кешігеді. Кҥнделікті тіршілікте орындалатын қимылдардың 
қосындысын адамның қозғалыс белсенділігі деп атайды. 
Қозғалыс белсенділігі ҧйымдастырылған және ҧйымдастырылмаған 
қимылдардан тҧрады. Ҧйымдастырылған қозғалыс белсенділігіне дене 
шынықтыру жаттығулары, спорт, белгілі еңбек әрекетіне байланысты пайда 
болған қозғалыстар жатады. Ал ҧйымдастырылмаған қозғалысқа тҥрлі 
ойындар кезіндегі, ӛзін-ӛзі кҥтуге байланысты, қыдырған кездегі 
қозғалыстар жатады.
Адам денесі ҥшін ҧйымдастырылған қозғалыстардың мақсаты зор. 
Қозғалыс белсенділігі тиімді мӛлшерден асып кеткенде мысалы, ауыр 
жҧмыс, мӛлшерсіз еңбекпен шҧғылданғанда, гиподинамия пайда болады. 
Гиподинамия ағзаның қалыпты жағдайын бҧзады. Себебі жҥрек-қан 
тамырлары, тыныс алу т.б. жҥйелердің қызметі шектен тыс қозғалыс 
барысында қалпына келіп ҥлгермейді де, олардың зорығу белгілері 
байқалады. Сондықтан балалардың қозғалыс белсенділігін гигиеналық 
талапқа сәйкес жасына лайықтап ҧйымдастыру қажеттілігі туындайды.
Қимыл дағдысы қалыптасуы қимыл сапалары қалыптасуымен бір 
уақытта жҥреді. Қимыл сапаларына- кҥш, шапшаңдық, тӛзімділік және 
ептілік жатады. Олар кез-келген қимыл қызметінде бір-бірімен байланысты 
болады. Бірақ нақты қызметтің жағдайына қарай әртҥрлі дәрежеде 
байқалады. Штангішілерде ең алдымен кҥш, ал марафоншыларда тӛзімділік 
пайда болады. Қимыл сапасының дамуы әртҥрлі жҥйелердің қайта қҧрылуы 
нәтижесінде ӛтеді, бірақ бірнеше тҥрлі дене сапаларының дамуы кезінде 
белгілі бір жҥйелерде басымдылық айырықша байқалады.
Бҧлшық еттің ӛсуі мен кҥштің дамуы бірге жҥреді. Жҥйке бҧлшық ет 
аппаратының жетілуі шапшаң жаттығулар жасауға мҥмкіндік береді. 
Тӛзімділік кардиоресператорлы жҥйенің дамуымен артады. 
Кҥш дамуының физиологиялық механизмдері. Кҥш-бҧлшық еттің қозу 
кҥйін дамытатын кернеу немесе адамның сыртқы кедергілерді бҧлшық ет 

190 
жиырылуы есебінен жеңу қабілеті болып саналады. Оны бағалауда 
абсолютті және салыстырмалы кҥш деп бӛледі. 
Абсолютті кҥш дегеніміз бҧлшық ет кҥшінің бҧлшық еттің 
физиологиялық кӛлденеңіне (барлық бҧлшық еттердің кесіндісінің 
аумағына) қатысы болып табылады. 
Салыстырмалы кҥш дегеніміз бҧлшық ет кҥшінің оның анатомиялық 
кӛлденеңіне (жекелей бҧлшық ет талшықтарының мӛлшерінен және 
қалыңдығынан қҧралатын жалпы бҧлшық ет қалыңдығына) қатысын 
айтады. 
Бҧл кҥш те жоғарыда аталған абсолютті кҥштің бірліктерімен 
ӛлшенеді. Спорттық тәжірибеде оны бағалау ҥшін біршама қарапайым 
кӛрсеткіш - кҥштің спортшының дене салмағына, яғни 1 кг-ға шаққандағы 
қатысы қолданылады. 
Абсолютті бҧлшық ет кҥші жаттығуларды орындауда қажет, бҧл 
жерде максималді изометрлік ширығу ҥлкен сыртқы кедергіні жеңуді 
қамтамасыз етеді. Мысалы, максималды немесе максималдіге жуық 
жаттығу-штангіні кӛтеру кезінде, саусақтарды тірей орындалатын 
гимнастикалық 
жаттығуларды 
орындау 
кезінде 
айқындалады. 
Салыстырмалы бҧлшық ет кҥші спортшының ӛзінің денесінің сәтті 
қозғалуын қамтамасыз етеді мысалы, секіру кезінде. 
Бҧлшық еттің орасан зор қуатты кҥші лабораториялық жағдайда 
жҥйкеге немесе бҧлшық етке барлық бҧлшық ет талшықтарын қоздыратын 
тоқпен әсер еткенде ерекше кҥшпен анықталады. Сондықтан барынша зор 
кҥш бҧлшық етті қҧрайтын бҧлшық ет талшықтарының мӛлшеріне және 
қалыңдығына байланысты болады. 
Максималды кҥштің ҥш тҥрі бар: статикалық кҥш, динамикалық кҥш,
жарылыс кҥші. 
Статикалық бҧлшық ет кҥші барынша кҥш салумен сипатталып, 
изометрлік жиырылу нәтижесінде бҧлшық етте дамуы мҥмкін.
Ол бірқатар жағдайларға байланысты: Барлық бҧлшық еттің 
белсенділігіне, бҧлшық еттің жиырылу тәртібіне, бҧлшық ет ҧзындығына 
(тыныштық кҥйдегі) тәуелді. 
Динамометрдің кӛмегімен адамның барынша еркін кҥшін ӛлшеуге 
болады. Барынша зор еркін кҥшті адам ерікті кҥш салу кезінде дамыта 
алады. Барынша зор кҥш пен максималді еркін кҥштің арасында кҥш 
айырмашылығы бар. Осындай еркін кҥшке бір кезекте бірнеше бҧлшық 
еттер қатысады. 
Барынша еркін кҥштің кӛлемі бҧлшық еттердің шеткі және жҥйке 
факторларына 
байланысты. 
Шеткі 
факторларға 
бҧлшық 
еттің 
физиологиялық кӛлденең ені, оған жылдам және баяу бҧлшық ет 
талшықтарының қатынасы, бҧлшық еттің алғашқы ҧзындығы мен әрекеті 
жатады.
Жҥйке факторы ішкі бҧлшық ет ҥйлестігін және бҧлшық еттердің 
ӛзара ҥйлестігін анықтайды. Одан басқа барынша еркін кҥш зерттелуіне, 
кӛңіл-кҥйіне және жеке ерекшеліктеріне байланысты. Барынша қуатты кҥш 

191 
пен барынша еркін кҥштің арасында ӛзгешілік бар, оны кҥш тапшылығы деп 
атайды. Кҥш тапшылығының кӛлемі бҧлшық еттерді еркінше басқару, 
сыналушының психологиялық кҥйіне және бір мезгілде бҧлшық еттер 
жиырылуы мӛлшерінің жетілуіне байланысты. 
Адамның жасы жетілген сайын (4-5 жастан 20 жасқа дейін) бҧлшық ет 
кҥші (миофибрилдердің мӛлшерінің және қызметінің жетілуінің артуы 
нәтижесінде) 9-14 есе ӛседі салмағы 7-8 есе артады. 
Кҥштің ӛсу кезеңі 14-15 жаста басталып, барынша даму шегіне 20-25 
жаста жетеді де, ары қарай адамның шынығуына байланысты дамиды. 
Барынша еркін кҥшті дамыту факторлары әртҥрлі болады: 
- Қимыл бірліктерінің кӛп мӛлшерін белсендіру (30-70%); 
- Серпіліс жиілігінің (10-12 имп./с-тан 40-60 имп./с-ке) ӛсуі бҧлшық ет 
қызметін оқшауланып жиырылу тәртібіне ӛткізеді; 
- Қимыл бірліктерінің ҥйлесімді (синхронация) қызметі; 
4. Бҧлшық еттің аралық бағдарлануы (агонистердің және 
антогонистердің қызметінің ҥйлесімділігі); 
5. Ретикулярлы формацияның тонусын кӛтеретін катехоламин қимыл 
орталықтарының қызметін белсендіретін әсершең кҥйге байланысты 
дамиды; 
6. Бҧлшық ет қҧрамына кіретін талшықтардың генетикалық мӛлшері 
мен қалыңдығына байланысты дамиды. Ал бҧлшық ет талшықтары кҥштің 
сапасына ықпал етеді; 
7. Бҧлшық еттердің жекелей ерекшеліктеріне байланысты бір бҧлшық 
ет талшығының салмағы 100-120 мг/ болады. 
Бҧлшық ет гипертрофиясының бірнеше тҥрлері бар: 
- Саркоплазмалық гипертрофия динамикалық жҧмыс кезінде дамиды, 
бҧлшық еттерде қуат кӛздерінің ҧлғаюымен және қылтамырлар мӛлшерінің 
артуымен жҥзеге асады. Тӛзімділікті арттырады. 
- Миофибрилді гипертрофия негізінен статикалық жаттығулар кезінде 
дамиды. Миофибриддердің мӛлшерінің және орналасу тығыздығының 
артуы арқасында жҥзеге асады. Бҧлшық ет кҥші дамиды. 
- Жеке ерекшеліктерімен, яғни бҧлшық ет қабілетімен дамиды. 
Динамикалық бҧлшық ет кҥші динамикалық жҧмыс кезінде, бҧлшық 
еттердің жазылып және жиырылуы жағдайында айқындалады. 
Динамикалық жҧмыс кезіндегі кҥштің айқындалуы дене салмағына 
белгілі бір ҥдеудің берілуі арқылы жҥзеге асады. 
Бҧлшық еттердің концентрлік тәртіппен жиырылуы кезінде 
динамикалық кҥш статикалық кҥшке қарағанда аз (қолды созып ауыр жҥкті 
ҧстап тҧру, қолды жиырып тҧрғанға қарағанда ауыр жҥк болып 
есептелінеді) болады. 
Жарылыс кҥші бҧлшық ет кҥшінің тез айқындалуымен сипатталады, 
оның кӛрсеткіші — кҥш гардиенті, яғни оның жиырылу шапшаңдығы. 
Шапшаңдық пен кҥш жҧмсалатын спорт тҥрлерінде тӛзімділікті кӛп 
қажет ететіндігіне қарағанда кҥш гардиенті жоғары. Жарылыс кҥші 
жоғарыға секіру биіктігін, қысқа қашықтықты жҥзіп ӛтудің максимальды 

192 
шапшаңдығын анықтайды. Бҧл тесттер спортшыларды іріктеу кезінде 
қолданылады. 
Жарылыс кҥшін анықтауда кҥштің бҧлшық етке берілу ырғағы 
жиілігінің, олардың қызметінің ҥйлесімділігінің (ақ және қызыл бҧлшық ет 
талшықтарының ара қатынасының) мақсаты ҥлкен. 
Шапшаңдық пен кҥш жҧмсалатын спорт тҥрлерінде бҧлшық еттердің 
негізгі бӛлігі шапшаң бҧлшық ет талшықтарынан қҧралады. 
Шапшаңдықты жетілдірудің физиологиялық механизмдері. 
Шапшандық – адам нақты бір жҧмысты белгілі бір уақыт бірлігі 
ішінде орындап шыға алатын қабілетімен анықталатын дененің касиеті. Бҧл 
кезде минимальді қысқа уақыт ішінде кимылдар орындалады. 
Шапшаңдықтың анықталуының қарапайым және кҥрделі тҥрлері. 
Қарапайым тҥрі-қимыл реакциясының уақытына жасырын (латентті) 
уақытынан, оқшауланған қимылдар уақытынан (мысалы: секірулер, 
лақтырулар) және қимылдардың максимальді ырғағынан тҧрады. 
Қарапайым реакция уақытына хабар берілгеннен бастап, жауап 
берілгенге дейін жҥзеге асады. Бҧл уақыт- қозудың рецепторлардан жҥйке 
орталықтарына және олардан бҧлшық еттерге берілуіне жетпейді. Негізінен 
келіп тҥскен хабардың мидың жоғары бӛлімдеріне ӛтуіне және хабардың 
талдануына жҧмсалады, сондықтан орталық жҥйке-жҥйесінің функционалді 
кҥйінің кӛрсеткіші болып табылады. 
Шынықпағандарда қимыл реакциясының уақыттық мӛлшері жарық 
сигналына 2-3 жас аралығындағы балаларда 500-800 мс болса, ересектерде 
190 мс-ке дейін қысқарады. Спортшыларда бҧл уақыт орташа есеппен-120 
мс, әйел спортшыларда - 140 мс. Жоғары дәрежелі спортшыларда, қысқа 
қашықтыққа жҥгіретіндерде - 110 мс, ал стайерлік қашықтыққа 
жҥгіретіндерде 200-300 мс. Есептеулер бойынша Қимыл реакциясының 
уақыты 80-90 мс мӛлшері жалпы адамдар ҥшін оның функционалді 
мҥмкіндіктерінің шегі болып табылады, яғни одан тӛмен болуы мҥмкін 
емес. Мысалы, атақты спринтер Бен Джонсонсӛреден 99,7 мс-та кете алған. 
Қимыл реакциясының уақытына бірқатар факторлар әсеретеді, атап 
айтқанда: адамның туа біткен ерекшеліктері, кейінгіфункциональді кҥйі, 
мотивациялар және эмоциялар, спорттықмамандық, спорттық шеберліктің 
деңгейі, спортшының қабылдағанақпаратының мӛлшері әсер етеді. 
Шапшаңдықтың басқа бір қарапайым кӛрсеткіші-қысқа, 10 с ішінде 
саусақпен максималді ырғақпен нҥктелер қою, басқаша теппинг-сынама деп 
аталады. Ересектер 10 с ішіңде 50-60 қимылдар жасаса, ситуациялы спорт 
тҥрімен шҥғылданатындар және спринтерле 60-80 қимылдар жасайды. 
Шапшаңдықтың ерекше айқындалуы мамандандырылған оймен 
орындалатын операциялардың шапшаңдығы тәсілдік мәселелерді шешуде 
жоғары дәрежелі спортшылар бар жоғы 0,5-1,0 с уақыт жҧмсайды, ал шешім 
қабылдау уақыты осы уақыттың жартысына тең. 
Шапшандықтың механизмдері қимылдардың жҥйкелі – гуморалді 
реттелу механизмінен және қимыл аппараты қызметінің механизмінен 
тҧрады. 

193 
ОЖЖ қатысты қарастырғанда шапшаңдық бірқатар жағдайларға 
байланысты, атап айтқанда: 
- жҥйке орталықтарының лабильдігіне байланысты. Лабильдік 
дегеніміз жҥйке және бҧлшық ет жасушаларында қозудың ӛту шапшаңдығы; 
- қозудың синапстардан ӛту шапшаңдығына байланысты. Жҥйке 
орталықтарының қозғалмалылығы дегеніміз ҥлкен ми сыңарлары
қабықшасындағы қозудың тежелу мен кері алмасу шашпаңдығы; 
- қаңқа бҧлшық еттеріндегі баяу және шапшаң бҧлшық ет 
талшықтарының ара қатынасына байланысты; 
Қимыл аппаратының физиологиялық механизмі бҧлшық ет 
жиырылуының жасырын (латентті) уақытымен, жиырылу және босаңсу 
жылдамдығымен анықталады. 
Шапшаң бҧлшық ет талшықтары баяуға қарағанда 5 есе тез 
жиырылады. Баяу, қарағанда БҚ Бҧл БҚ тотықтыру бҧлшық ет 
талшықтарынан тҧрады. Олардың жиырылу жылдамдығы, жиырылу кҥші 
және шаршауы тӛмен. ІІІапшаң ҚБ шапшаң (70%) ақ әртҥрлі бҧлшық ет 
талшықтарынан қҧралады. Олардың жиырылу шапшаңдығы және кҥші, 
шаршауы жоғары. 
Қозғалыстағы 
объектіге 
реакцияның 
жҥзеге 
асуы 
кезінде 
қарсыласының немесе спорттық снарядтардың орнын ауыстыру мҥмкін 
траекториясын алдын ала болжауына мҥмкіндік беретін экстраполяция 
қҧбылысының мақсаты ҥлкен. Бҧл спортшының жауап беру әрекетінің 
дайындығын жеделдетеді, әсіресе хоккей, теннис сияқты спорт тҥрлерінде 
мақсаты ҥлкен. Бҧған кӛздің де іздеу қимылдары мҥмкіндік береді ол 
спортшының қимыл шапшаңдығы, кӛз алмасы қимыл аппаратының бҧлшық 
еттерінің шапшаңдықты мҥмкіндіктерімен байланысты. 
Шапшаңдықтың жоғары ӛсімі 9-12 жас аралығында байқалады. 
Шапшаңдық жоғары деңгейіне 14-15 жаста жетеді. 
Шынығу кезінде шапшаңдық кҥш пен тӛзімділікке қарағанда баяу 
дамиды. 
Әрбір адамның ӛзіндік шапшаңдықты арттыру шегі болады. Бҧл шекті 
арттырудың барлық уақытта мҥмкіндігі бола бермейді шынығу кезінде 
тредбанда жоғары шапшаңдықпен жҥгіру, мотоциклдің соңынан қуа 
жҥгіру, аттың соңынан жҥгіру, тартпалы резинамен жҥгіру сияқты арнайы 
жаттығулар қолданылады. 
Мҧндай жолдармен жаттығу кезінде жҥйке орталықтарының және
жҧмыс істеп тҧрған бҧлшық еттердің лабильдігі қосымша жоғарылайды. 
Тӛзімділіктің дамуының физиологаялық механизмдері. 
Тӛзімділік ағзаның ҧзақ уакыт бойы жҧмыстың тиімділігін 
тӛмендетпей орындай алу қабілетін кӛрсетеді және адамның шаршауды 
жеңу қабілетін арттырады. Тӛзімділік тӛмендегідей ерекшеліктерге бӛлінеді: 
- жас ерекшелігі бойынша; 
- жыныстық; 
- жеке тҥрлері бар. 
Тӛзімділік жалпы және арнайы болып бӛлінеді. 

194 
Жалпы тӛзімділік ағзаның ҥйреншікті емес жҧмысты ҧзақ уақыт бойы 
орындай алу қабілетін кӛрсетеді. Бҧл кезде жҧмысқа бҧлшық еттердің кӛп 
мӛлшері қатысады. 
Арнайы тӛзімділік белгілі бір тиянақты қызметті ҧзақ уақыт орындай 
алу қабілетімен сипатталады. 
Тӛзімділіктің физиологиялық механизмдеріне: 
- жҥйкелі және гуморалді реттелу механизмдері; 
- аэробты және анаэробты жҥйкелер мҥмкіндігі; 
- гомеостазды қамтамасыз ететін жҥйелер қуатының мҥмкіндігі 
жатады. 
Жалпы тӛзімділік жҧмыс істеп тҧрған бҧлшық еттерге оттегінің 
жеткізілуіне байланысты және негізінен оттегіні тасымалдау жҥйесінің - 
жҥрек-тамыр, тыныс алу және қан жҥйелерінің қызметімен анықталады. 
Тыныс алу тиімділігінің артуы тӛмендегідей жолдармен іске 
асырылады: 
- ӛкпе кӛлемдерінің (10-20%-ға) және сыйымдылығының (ӚКС 5-8л-
ге жетеді) артуымен; 
- тыныс алу тереңдігінің артуымен (ӚКС 50-55%-на дейін); 
- ӛкпенің диффузиялық қабілетінің жоғарылауымен; 
- тыныс алу бҧлшық еттерінің қуатының және тӛзімділігінің 
ҧлғаюымен жҥзеге асады. 
Жҥрек-тамыр жҥйесінде де бірқатар морфофункциональді қайта 
кҧрылулар жҥреді оларға: 
жҥрек кӛлемінің ҧлғаюы (әсіресе стайер-спортшыларға тән) және 
жҥрек бҧлшық етінің қалыңдауы - спорттық гипертрофия; 
- жҥректің қан шығарушы мӛлшерінің жоғарылауы (систолалық қан 
кӛлемінің артуы), тыныштық кҥйдегі ЖСЖ-ң баяулауы (40-50 соғу/ мин) 
нәтижесінде парасимпатикалық әсердің кҥшеюінен – спорттық брадикардия 
дамиды, ол ӛз кезегінде жҥрек бҧлшық етінің қалпына келуін және ары 
қарай жҧмысқа қабілеттілігін жеңілдетеді; 
- тыныштық кҥйдегі артериялық қан кысымының (105мм с.б.-нана 
тӛмен) тӛмендеуі - спорттық гипотония байқалады. 
Қан жҥйесінде жалпы жҧмысқа қабілеттіліктің артуы бірқатар 
жағдайлардың туындуына мҥмкіндік береді: 
- айналымдағы қанның кӛлемінің (20%-ға), негізінен қан плазмасы 
кӛлемінің артуы есебінен жоғарылауы. Бҧл кезде бейімделу тиімділігі екі 
жолмен қамтамасыз етіледі: а) қан тҧтқырлығының тӛмендеуімен және 
осыған сәйкес қан ағымының жеңілдеуімен, б) жҥректің жиырылуын 
кҥшейтетін қанның ҥлкен веноздық қайтымының жоғарылауымен; 
- эритроциттердің және гемоглобиннің жалпы мӛлшерлерінің артуы 
(айта кететін жағдай, плазманың кӛлемі артқанда осы кӛрсеткіштердің 
қандағы салыстырмалы концентрациясы тӛмендейді); 
- жҧмыс кезінде қандағы лактаттың (сҥт қышқылының) мӛлшерінің 
азаюы. Бҧл, біріншіден тӛзімді адамдардың бҧлшық еттерінде лактатты қуат 
кӛзі ретінде қолданатын баяу бҧлшық ет талшықтарының артуымен, 

195 
екіншіден, қанның буферлік жҥйелері сыйымдылығының соның ішінде 
сілтілі қорларының ҧлғаюымен жҥзеге асады. Бҧл кезде анаэробты алмасу 
табалдырығы жоғарылайды. 
Ағзадағы қайта қҧрылуларға қарамай стайер ағзасында ішкі орта 
тҧрақтылығының ауытқулары жҥреді (ағзаның қызып кетуі, суып кетуі, 
қандағы глюкоза мӛлшерінің азаюы және т.б.). Спортшының ҧзақ 
жҥктемелерді орындай алу қабілеті оның осындай ӛзгерістерге "тӛтеп"
беруімен қамтамасыз етіледі. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: