БАЛА БАҚШАДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ

196 
Қазақстан Республикасына сҥйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді 
қҧрметтеуге, халық дәстҥрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, басқа да 
тілдерді меңгеруді» - міндеттейді.Ал, бҥгінгі таңда жеке тҧлғаны 
дамытуды жаңаша кӛзқараспен қарап, оны әлемдік ғылым мен прогресс 
деңгейіне сәйкес білім мен ғасырлар бойғы қалыптасқан тәрбие әдістері мен 
тәсілдерін ҧштастырып, ӛмір тәжірибесі сынынан ӛткен әдептілік, 
сыпайылық, адалдық пен инабаттылық, іскерлік, мейірімділік, дарындылық, 
қайырымдылық, енбексҥйгіштік, ҥлкенді сыйлау, оған ілтипат кӛрсету 
сияқты қасиеттерді, сондай-ақ, жас ҧрпақтан ӛркениетті қоғамның ерікті, ӛз 
бас бостандығын қорғай алатын, бҥкіл адамзат қҧндылығын бағалай алатын 
дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабілетті дене кҥші - ақылына, 
ақылы дене кҥшіне сай азамат тәрбиелеу қажет. әл-Фарабидің еңбектерінде: 
«Мәселен, балада ең алдымен ӛсіп-ӛну қуаты пайда болады. Бҧл оның дене 
бітімінің қалыптасуына ҥлкен рол атқарады. Алдымен тән тҥйсігі, кейіннен 
барып дәм, иіс айыратын тҥйсіктері, заттың тҥрін, тҥсін, пішімін тҥсіне алу 
қабілеті пайда болады. Адам психикасы негізінен ӛмір барысында оқу-
тәрбие ҥстінде қалыптасады» Дене тәрбиесі ең басты кҥн ырғағын, яғни, 
еңбек, демалыс, тамақтану, ҧйқы, бос уақыт ырғақтары дҧрыс 
ҧйымдастыруды талап етеді. Негізгі ырғақтар қатарынан әр тҥрлі іс-
әрекеттері тҥрлерінің ҧзақтығы және олардың кездесуі, белсенді демалыс, 
тамақтануды реттеу, ҧйқының ҧзақтық мерзімі жатады. Ырғақтық кезеңнің 
сақтау, организмде белгілі ритмнің және шартты рефлекстер тізбегінің 
пайда болуын қамтамасыз етеді. Бҧл жағдай денсаулығына және олардың 
жалпы жҧмыс қабілетіне қолайлы ықпал жасайды. Оқу, еңбек және демалыс 
ырғағы гигиеналық талаптар негізінде оқушылардың әрбір жастық топтары 
еске алынып жасалады.Мектепте дене тәрбиесін мҧғалім, сынып жетекшісі, 
тәрбиеші басқарады. Олардың істейтін жҧмыстарының мазмҧнына кіретін 
негізгі мәселелер:
1. Шәкірттерге оқу, еңбек және демалыс ырғағын ҧтымды 
пайдалануды ҥйрету, оқушылардың денсаулығын ҥнемі бақылау, жҧмыс 
қабілетін жақсарту, оларға жағдай туғызып, қамқорлық жасау. 
2. Мектеп ғимаратына, жҧмыс жабдықтарына, спорт ӛткізілетін 
орындарға қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптарды орындау жеке 
және қоғамдық гигиенаға дағдыландыру. 
3. Оқу кҥні және оқу жылы бойында қозғалыс жасау, қозғалтқыш 
әрекетке ҥйрету және қозғалтқыш сапаларын дамыту дене саҥықтыру 
жҧмыстарын тиімді ӛткізуді қажет етеді.
Дене тәрбиесін мектепте және мектептен тыс оқу орындарында, 
спорттық базаларда іске асыру ҥшін тӛмендегі міндеттерде еске алған жӛн: 
1. Оқушылардың бойында жоғары адамгершілік сапаларын тәрбиелеу.
2. Шәкірттердің нығайту, жҧмыс қабілетін кӛтеру. 
3. Спортпен шҧғылдануға оқушылардың тҧрақты қызыуын және 
қабілетін дамыту. 
4. Негізгі қозғалтқыш саналарын дамыту. 

197 
Мектепте 
дене тәрбиесін ҧйымдастыру формаларына дене 
шынықтыру сабақтары, сыныптан және мектептен тыс жаппай спорт 
жҧмыстары жатады.
Сабақ – дене тәрбиесін ҧйымдастырудың негізгі формасы. Дене 
шынықтыру сабақтары мемлекеттік оқу бағдарламасына сәйкес жҥргізіледі. 
Онда жаттығулардың тізімдері, тҥрлері, сонымен бірге сабақта теориялық 
білімді меңгерудің мазмҧны берілген. Дене тәрбиесі сабақтарында 
оқушылардың қозғалу белсенділігін ақыл-ой іс-әрекетіне сәйкес жҥзеге 
асырудың негізгі педагогикалық талаптары қарастырылған. Сабақтың 
нәтіжелі болуы тҥрлі жаттығуларды дҧрыс іріктеп ала білуге, олардың 
кездесіп ӛтуін және гигиеналық жағдайды сақтауға байланысты. Сыныптан 
тыс жаппай спорт жҧмыстарында шәкірттер сабақта алған теориялық 
білімдерін жалғастырады және толықтырады. Сыныптан тыс жҧмыстардың 
барысында оқушылардың жалпы дене спорттық дайындығын жақсарту 
спортқа ықласын дамыту, ӛз бетімен тҥрлі дене жаттығуларымен айналысу 
міндеттері шешіледі. 
Мектеп ҧжымында спорт секциялары жҧмыс істейді, спорттың 
тҥрлерін жаппай жарыстар ӛткізіледі, қоғамдық нҧсқаушылар мен 
тӛрешілер дайындауда жоспарлы тҥрде жҧмыс ҧйымдастырылады, 
оқушылар спорт жҧмысының кӛптеген тҥрлеріне қатысады. Мысалы, жеңіл 
атлетика, гимнастика, жҥзу, шаңғы осы сияқты спорт ойындарының басқа 
тҥрлері де пайдаланылады. Мектептен тыс жаппай спорт жҧмыстары 
оқушылардың тҧрғын жерлерінде, балалар және жасӛспірімдердің спорт 
мектептерінде, 
балалардың 
туристік 
станцияларында, 
мәдениет 
парктарында балалар секторында, спорттық базаларда ,ерікті спорт 
қоғамдарында, қала және қаладан тыс лагерьлерде ӛткізіледі. Барлық 
мектептен тыс мекемелер оқушылардың таңдап алған спорт тҥрлерінен 
ӛзінің іскерлігін, дағдысын жетілдіруге мҥмкіндік туғызады.«Асыл – тастан, 
ӛнер – жастан» дегендей, ҧрпақ тәрбиесіндегі ӛзекті жәйт - жан-жақты 
ҥйлесімді дамыған қоғам мҥшесін тәрбиелеу тек бҥгін ғана қозғап отырған 
мәселе емес. Қазақ халқының сан ғасырдан бері тәрбие жӛніндегі ӛнегелі 
істері мен сӛздері, тҧрмысы, мәдениеті, ӛнері, ӛмір тәжірибелері, халық 
педагогикасының баға жетпес асыл қазынасы. А. Байтҧрсынов халықтық 
педагогика ғасырлар бойы еліміздің тәлім-тәрбиенің пәрменді қҧралы 
қызметін атқарып отырғанын анық кӛрсеткен. А. Байтҧрсынов 1922 жылы 
«Тәні сҧлудың - жаны сау» деген еңбегін жазды. А. Байтҧрсынов бала 
тәрбиесін тек білім, тіл, ақыл тәрбиесі деп, біржақты емес, сонымен бірге 
тән сҧлулығына да кӛп кӛңіл бӛлген.Тән мен жан сабақтас, екеуі бірінен-бірі 
айырғысыз. Тәнсіз жан жоқ, жансыз тән тҧра алмайды. Олар ӛзара бір-біріне 
байлаулы, бірінің жайына бірі қарайды, біріне келген кемшілік біріне 
білінбей қоймайды. А.Байтҧрсынов ӛз еңбектерінде тек тән мен жан 
байланысын кӛрсетіп қоймай, дене тәрбиесіне керекті мәселені атап 
кӛрсетті:
Мерзіммен кҥнтәртібін сақтау, таза ауа, тамақ, сусын. 

198 
2. Тән қызметі дҧрыс болу ҥшін дене шынықтыру, гимнастика, ат 
спорты, ҧлттық қимыл ойындары.
3. Дененің әртҥрлі мҥшелерінің қызметін дҧрыс басқару, дҧрыс 
атқару, тамақ қорыту, қан айналу. 
Міржақып Дулатов ҧлттық тәрбиені кеңінен насихаттап, оны оқу-тәрбие 
процесіне ендіру, тәрбиелік мәнін ашу, оқыту мен тәрбиенің ҧлттық сипатта 
болуын, ҧлттық мазмҧнды оқу қҧралдарын, ҧлттық қимыл-қозғалыс 
ойындарын ҧсынған еңбектерінің жас ҧрпақты ҧлттық рухта тәрбиелеуде 
алатын орны мен маңызы ерекше. Мысалы: «Есеп қҧралы» атты кітабының 
мазмҧны, таза ҧлттық сипаттағы есептер қазақ халқының кҥнделікті 
ӛмірінен алынған. Адам тәрбиесі жҥйесімен қатар, дене тәрбиесіне де 
ерекше кӛңіл бӛлген, әсіресе, тәрбиелік мәні зор «Айқҧлақ», «Дҥмпілдек», 
«Марламқаш» сияқты ҧлттық ойындар балалардың дене шынықтыру, 
олардың әртҥрлі қасиеттерін дамыту, яғни, кӛргіштік, сезе білу, 
шыдамдылық, ептілік, тапқырлыққа баулитын бҧл ойындардың кҥнде кӛріп, 
араласып жҥрген тҧрмыс-салт, ӛмірден алынуы – ҧлттық тәрбие берудің 
мәнді жолдары екендігін атап кӛрсеткен. 
Дене тәрбиесі сабақтары тҧтас педагогикалық принциптері мен 
заңдылықтарының талаптарына сәйкес қҧрылады.Балалардың сауықтыру 
жҧмыстарын қоғамдық пайдалы еңбек пен ҥйлестіріп жҥргізудің ҥлкен 
тәрбиелік мәні бар. Мысалы, туған ӛлкенің табиғи байлығы мен танысу, 
орман шаруашылығын, қорықтарды, бассейндерді қорғау, кейбір жеңіл-
желпі ауыл-шаруашылық жҧмыстарын шефке алу т.б. Сонымен мектепке 
дене тәрбиесі жҧмыстарының сыныптан тыс барлық тҥрлері оқушылардың 
жас ерекшеліктеріне, ал оқыту процесінде әр сыныпқа арналған оқыту 
бағдарламаларына сәйкес жҥргізіледі. Жоғарыда аты аталған ойындар 
болашақ ҧрпақ тәрбиесінде қанат жайып келеді. Ҧлттық қимыл-қозғалыс
ойындарын сыныптан тыс тәрбие жҧмыстарына енгізу мҥмкіндіктері ӛте 
зор. Ҧлттық қимыл-қозғалыс спорттық ойындарды ҥзілістердегі, 
ҧзартылған кҥн топтарындағы ертеңгілік, кештердегі ҧжымдарда еркін 
сезіну, саналы тәртіп, еңбексҥйгіштік , мақсатқа жетуге табандылық 
атмосферасын қалыптастыруғаҧмтылу қажет. Осыдан халықойындарын 
сыныптан тыс тәрбие жҧмысында пайдалану шарттары, әдістері мен 
тҥрлерін қарастыру қажеттігі туады. Тек осындай жағдайда ғана халық 
ойындары жай ермекке кетпей , оқу тәрбие мақсаттарына бағындырып, 
пайдасын тигізеді. Халық ойындарын тәрбие жҧмысында пайдалану мектеп 
келесішарттарды орындаған жағдайда нәтіже береді: 
1.
Сынып жетекшілері, тәрбиешілер тағы басқалар халық ойындарына 
жауапты қарап, кез келген ғана емес, жоспарлы және кҥнделіктк 
пайдалану: 
2.
Оқу жылы басында тәрбие жҧмысының жалпы мектептік жоспарын, 
басшылыққа алып, сынып жетекшілері және пән мҧғалімдері
ӛздерінің жоспарларына міндетті тҥрде халық ойындарын енгізу: 
3.
Тәрбие ісі меңгерушісі халық ойындарының тәрбие жҧмысы 
жоспарына кіріуін бақылау: 

199 
4.
Мектеп әкімшілігі халық ойындарын ҥйрену және ӛткізу мәселелері 
бойынша мҧғалімдер мен белсенді оқушылар семинарын ӛткізу: 
5.
Оқушылардың 
ойынға 
қызығуын 
кӛтеру 
ҥшін 
оларды 
ҧйымдастырушылар мазмҧны мен ретін біліп қана қоймай, оларды 
ӛткізуге ӛздеріде қатысу .
6.
Халық ойындарын сабақтарда, тәрбие сағаттарында, кештер мен 
ертеңгіліктерде қолдану мектептің кәсіптік бағлар жҧмысының 
мазмҧнына енгізу. Сабақта, ертеңгіліктерде, сыныпта шараларда, 
кештерде пайдаланылатын халық ойындары оқушы зердесінде бҧрын 
қабылданған, біраҧ ҥміт болған білімнің жаңғыруына және сонымен 
бірге бҧл білімдердің нақды әрекеттермен бекітіліп, олардың 
практикалық ӛмір сәттерінде қолдалынуына жағдай жасайды. 
Бастауыш мектептердегі балалардың дене тәрбиесі барысында 
қозғалмалы ойындарға жетекші роль берілді. Дене тәрбиесінің негізгі 
қҧралдары мен әдістерінің бірі ретінде кӛп қозғалысты ойындар сауықтыру 
және тәрбие, білім беру міндеттерін тиімді шешуге мҥмкіндік ашады.Ойын 
барысында балалардың қозғалғыш ширақтығы букіл организмде жігерлі 
жағдай туғызады, алмасу процестерін кҥшейтеді, ӛмірлік таныстарын 
арттырады. Қимыл – қозғалыс ойындары ӛзінің мазмҧны мен формасы 
жағынан эстетикалық әрекет болып табылады. Балалардың бҧрын игерген 
қимыл дағдыларын тірек ететін әр алуан ойын қимылдары оларға қолайлы 
дәлдік 
пен 
қалыптылықтан, 
ептіліктен, 
ерекше 
мәнерліліктен 
кӛрінеді.Ойындардың, әсіресе халық ойындарының эстетикалық сипаты 
ойын бастауымен, әнгімелесумен, санамақпен, байи тҥседі.Балаларға 
музыка ерекше эстетикалық ықпал жасайды: ол балаларды жігерлендіреді, 
олардың кӛңіл-кҥйін біріктіреді, қимылға эстетикалық сипат береді.Қимыл- 
қозғалыс ойындарының сан қырлы тәрбиелік маңызы , олардың мектеп 
жасындағы балалар ҥшін ыңғайлылығы, ойындардың қуанышты, балаларды 
ӛзіне тартатын әрекет саласын туғызады- осылардың бәрі қимыл-қозғалыс 
ойындарын балалардың кҥнделінті ӛмірінің ажырағысыз бағалы серігі 
ретінде айқындайды.Эмоционалдық ӛрлеу балалардың жалпыға ортақ 
мақсатқа жетуге ҧмтылысын туғызады және тапсырманы айқын тҥсінуге 
қимылдың жақсы ҥйлесімінен, кеңістікке және ойын жағдайында неғҧрлым 
дәл бағдар белгіленуінен, тапсырманы жедел қарқын мен орындауынан 
кӛрінеді.Мақсатқа жетуге ҧмтылу қуанышы балалардың осындай әуестену 
кезінде әр тҥрлі кедергілерді жеңуге кӛмектесетін жігердің ролі артады. 
Қимыл-қозғалыс балалардың игерін ҥлгерген қимылды дағдыларын 
жетілдіру және дене қабілетін қалыптастыру әдісі ретінде қызмет 
етеді.Ойын кезінде бала ӛзінің назарын қимылды орындау әдісіне емес, 
мақсатқа жетуге аударады.Ол ойын шартына бейімделіп, ептілік кӛрсетіп, 
сол арқылы қимылды жетілдіріп, мақсатты әрекет етеді. Ойын процесінде 
балалардың қозғалғыш ширақтығы бҥкіл организмде жігерлі жағдай 
туғызады, алмасу процестерін кҥшейтеді.Ойындардың балалар ҥшін әр 
тҥрлі педагогикалықжіктеулері бар.Ойындар мазмҧны бойынша қимыл-
қозғалыс ойындары және спорттық ойындарға бӛлінеді: Сюжетті қимыл-

200 
қозғалыс ойындары шартты формада ӛмірлік немесе ертегі оқиғасын 
бейнелейді.Балаларды ойында шығармашылықпен кӛрінетін ойын 
бейнелері қызықтырады.Мысалы, «Мысық пен тышқан», «Қарақҧлақ», 
«Алакҥшік», «Қасқыр қақпан», «Бҥркіт», «Атшылар жарысы», «Қара сиыр», 
«Тай жарыс», «Дене жарыс», «Қҧнан жарыс», «Тҥйе жарыс», «Қара қҧрт», 
«Жапалақтар мен қарлығаштар», «Хан», «Тҧзақ қҧру», «Тҥйе-тҥйе», 
«Жануарлар қалай ҥндейді», «Қой бағу», «Қоян» сюжетті қимыл-қозғалыс 
ойындарына жатады.Сюжетті қимыл-қозғалыс ойындары балаларды 
ӛздеріне тҥсінікті мақсатқа жетуге жетелейтін, балалар ҥшін қызықты 
қимыл тапсырмаларынан тҧрады. Олар ӛз кезеңінде ойындардың тоқтап 
жҥгіру, ҧстап алу және осы сияқты ҥлгілеріне бӛлінеді: жарыс нышандары 
қолданылатын ойындар: «Кімнің тобы тезсанқа тҧрады», «Кім ӛз 
жолаушысына тез жетеді», «Белбеу тастау», «айдап сал», «Кім шертті», 
«Икемді тал», т.с.с.Спорттық ойындар нышандары бар ойындар балалар 
қимыл-қозғалыс ойындарын ӛз бетінше ҧйымдастыра білетін кезде 
жҥгізіледі. Спорттық ойындар нышандары бар ойындар балалар қимыл-
қозғалыс 
ойындарына 
қарағанда 
балалардың 
жинақылықты, 
ҧйымшылдықты, бақылағыштықты, айқын, қолайлы, қимыл техникасын 
ҧшқыр қимыл сезімін кӛбірек талап етеді. Мысалы, «Ақ серек, кӛк серек», 
«Айгӛлек», «Сиқыр тӛке», «орамал тастау», «жаяу жарыс», «Әуе таяқ», 
«Жанды дӛңгелек», «Тоспа доп», «Қара қҧлақ», «Доп тебу», «Ақ сандық», 
«Тең кӛтеру», «Кім тҥртті», «Ҧшты ҧшты», «Саққҧлақ», «Қуалап соқ», 
спорттық ойындар нышандары бар ойындар қатарына жатады. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: