СПОРТТЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРЫНЫҢ ЖЕТІЛДІРУІ ЖӘНЕ

202 
сайыстар 
барысында 
бар 
мҥмкіндіктерін 
барынша 
пайдалануды 
қамтамассыз етуге бағытталған іс-шаралар кешені. «Спорттық ғҧмырдың» 
барлык кезеңдеріне (әдетте, 10-20 жыл) жарыстарға қатысу мен оларга 
дайындықтың кӛптеген кезектілігі тән. Спортшыларды дайындау спортпен 
арнайы дайындалудан бастап жоғарғы жетістіктер спортына ауысқанға 
дейінгі (5-10 жыл спорттын әр тҥрінде) кезеңдерді қамтиды. Спортшы 
спорттың тҥріне қарай жоғарғы жетістіктер спортында 4 жылдан 10 жылға 
дейін айналысады. Спорттық дайындықтын кӛпжылдық кезеңі бір жағынан 
айналысушының жас ерекшелігіне, екінші жағынан - спорт тҥрінің 
ерекшеліктеріне байланысты, бірнеше кезендерге бӛлінеді. Мысал ретінде 
спорттық ойындардағы кӛпжылдық дайындықтың кезеңдерін келтіруге 
боладыБірінші кезең мыналарды карастырады: спортқа деген қызығушылықты 
тәрбиелеу, балаларды спорттық ойындарға тарту, техника мен тактикаға 
бастапқы ҥйрету, ойын ережелеріне ҥйрету, ойын ерекшеліктерін есепке ала 
отырып жалпы дене қасиеттерін тәр биелеу, жекелей және ҧжыммен жарысқа 
тҥсе алу қасиетін қалыптастыру (мини-баскетбол, мини-волейбол т.б.) 11 
жасқа дейін.Екінші кезең базалық технико-тактикалық және дене 
дайындығына арналған. Осы кезде ойындық функцияларға мамандауға 
негізделмеген, техника мен тактиканың негіздері, спорттық ойындарда 
қолданылатын жарыстық қасиеттер калыптасады 12-14 жасқа дейін.Ҥшінші 
кезен арнайы дайындықка бағытталған: технико-тактикалық , дене 
дайындығы, ойындық дайындық, жарыстық дайындық, ойындық функциялар 
бойынша мамандану элементтері кіргізіледі 15-17 жасқа дейін. Тӛртінші кезең 
технико-тактикалық шеберлікті жетілдіруге, ойындық функциялар бойынша 
мамандануға, жоғарғы разрядты командалардың талаптарына бейімделуге 
арналған 18-21 жасқа дейін.Бесінші кезең - жоғарғы жетістіктер спортты 
деңгейінде, биік спорттық нәтижелер кӛрсету кезеңі 21-30 жас.Кӛрсетілген 
жас шектеулері белгілі бір деңгейде алынған, негізгі кӛрсеткіш - спорттық 
шеберліктің деңгейі. Сондықтан неғҧрлым дайындықтары жоғары 
спортшылар, бекітілген талаптарды орындағаң жағдайда, ерте жас 
шактарында келесі кезеңдерге ӛткізіле береді.Алтыншы кезең - спорттық ҧзак 
жасау, бҧл кезеңде спортшы спортпен айналысуды жалгастырады және 
бҧкаралық спортсаласында жарыстарға қатыса береді. Бҧл жерде жас шағына 
шектеу қойылмайды.Ӛздерін жоғары ҥйлесімділік пен жҧмыс қабілеті 
арқылы кӛрсететін гимнасттар мен акробаттар қозу және тежелу 
әрекеттерінің дҧрыстығымен тҧрақтылығымен және жақсы қозғалуымен 
сипатталады.Бҧл нәтижелер спорт тҥрлері ӛкілдерінің жҥйке жҥйесінің 
типтік ерекшеліктерін зерттейтін Л.Егуновтың мәліметтерімен сәйкес 
келеді. Автор кҥшті жҥйке жҥйесі бар спортшылар дене жҥктемелері мен 
кҥнделікті жаттықтыруларды жақсы кӛтеретінін, оларда кҥш тез қалпына 
келетінін, ал жаттықтыруда олар жоспардағыдан да кӛп жҥктеме кӛлемін 
орындауға тырысатынын атап ӛтті. Жҥйке жҥйесі әлсіз спортшылар 
жеткіліксіз жҧмыс қабілеттерімен ерешеленеді. Тез шаршайды және осы 
себептен жаттықтыру сабақтарына қатыспайды, кӛп жағдайларда ҥлкен 
жҥктемелерден бас тартады немесе оларды жартылай орындайды.Типтік 

203 
топтары әртҥрлі адамдарда тек жҧмыс қабілеті де әртҥрлі болып қана 
қоймай, олар кӛп жағдайда бір – бірінен қимыл әдістерін меңгеруіне және 
қиын жағдайларда оны орындауда да ерекшеленеді.Отандық ғалымдардың 
зерттеулері жҥйке жҥйесінің ерекшеліктері әртҥрлі спортшылардың 
гимнастикалық жаттығуларды игеруіндегі мінез – қҧлық ерешеліктерін 
анықтауға мҥмкіндік берді.Демек, кҥшті белсенді және қозуы тез 
гимнасттар кӛбінесе ӛз кҥшінен артық жабдықтарда жаттығулар орындауға 
батыл кіріседі.Жаңа жағдайдағы байланысқа тҧйықтау оларда тез жҥреді. 
Олар қимыл негіздерін тез меңгергенімен кӛбірек қате жібереді. Бҧндай 
гимнасттар жаңа элементтерді қызыға ҥйренгенімен бҧрынғы жаттығуларды 
ҧзақ ҥйрену олар ҥшін қызықсыз жҧмыстағы сәтсіздікті ауыр 
қабылдайды.Тежелу процесі бар аз қозғалатын ӛзіндік бастамасы жоқ 
гимнасттар тобы бар. Гимнастикалық қҧралдарда олар белсенді емес, 
батылдықты талап ететін жаттығулардан жиі бас тартады, кей 
жаттығуларды орындай алмауына шағымданады. Олар ҥшін ӛз кҥшіне 
сенімсіздік тән. Жаңа шартты – рефлекстік байланыстардың тҧйықталуы 
оларда баяу жҥреді. Жаттығуды меңгергенде аз қате жібереді, ӛз 
дағдыларын тез жоғалтады.Зерттеушілер жҥйке жҥйесі әрекеті тҧрақты 
спортшыларды еңбекқор, жҧмысқа қабілетті деп тапты (Родионов, 1983; 
Платонов, 1987 және т.б.). Олар сәтсіздіктері мен табыстарына салмақты 
қарайды. Жаңа шартты – рефлекторлық тҧйықталу оларда тез әрі дәл 
жҥргізіледі. Бҧлар тәртіпті және белсенді спортшылар. Гимнастикамен 
айналысуды 
бастаған 
соң, 
оған 
деген 
қызығушылығын 
жоғалтпайды.Жҥргізілген бақылаулар мынадай тҧжырым жасауға септігін 
тигізді: оқып ҥйрену, қимылды меңгеру, оларды орындау жҥйке жҥйесінің 
тҥріне байланысты, сондықтан гимнастика бӛлімін топтастырғанда жас 
спортшылардағы жҥйке әрекетінің белгілі бір әрекетін игеруін (қозу немесе 
тежелу) ескеру қажет.Бҧл тҧжырымды А.Стукиннің зерттеулері де 
дәлелдейді,онда 8-10 жасар гимнасттардың қимыл қабілеттерінің негізгі 
қҧрамдас бӛліктерінің даму деңгейін қҧрамдас бӛліктерінің даму деңгейін 
зерттейді (бҧлшықет кҥші, уақыт пен кеңістікті сезінуі). Осы бағытта 
қосымша зерттеулер жҥргізілді, онда темпераменттің гимнастика 
жаттығуларын оқып – ҥйренуі мен орындауына кӛрсететін ықпалы 
анықталды.Меланхолиялық темперамент ӛкілдері (жҥйке жҥйесі әлсіз тҥр) 
шешім таба алмаушылық кӛрсетеді, кейде қиын жаттығуларды орындау 
алдында қорқыныш пайда болады, сондықтан оларды қимылдарға ҥйрету 
ҥшін біраз уақыт керек. Бҧндай спортшыларды жаттықтырғанда біріншіден 
оны жоғары қиындық жаттығуларды орындауға біртіндеп дайындау, 
екіншіден, ҥйренетін қимылдарды біртіндеп кҥрделендіріп, ҥшіншіден, 
сенімді қауіпсіздікпен, дҧрыс ынталандырумен қамтамасыз ету қажет. 
Холералық темпераментті спортшылар (қозуы бар жҥйке жҥйесі кҥшті тҥр) 
қаупі бар жағдайларда кҥрделі жаттығуларды шешімталдық танытады. 
Мҧғалімнің (жаттықтырушының) басшылығымен кҥрделі ҥйлесімді 
қимылдарды орындағанда кӛптеген табыстарға жетеді. Флегматик – 
спортшылар (кҥшті, тҧрақты, инертті тҥр) қимылды орындағанда, әсіресе 

204 
кері мазасыздану сәттерінде баяу келеді. Туындаған қиындықтарды тез 
бағындыра алмау мен сезіну жаңа жаттығуда қарастырылмаған бас тартуға 
мәжбҥр етеді. Сангвинистік темперамент (кҥшті, тҧрақты, қозғалысты тҥр) 
қимыл тапсырмаларын тез қабылдап, орындау ҥшін, сондай-ақ кҥрделі 
ҥйлесімді қимылдарды орындаудағы кҥрделі жағдайларда тез бағдар алуда 
теңдессіз негіз қызметін атқарады. Зерттеу нәтижелері спортшы 
темпераменті мен шешімталдық батылдық, ҧстамдылық, ерік әрекетінің 
барлық кезеңдеріндегі ӛзін - ӛзі игеру тәрізді қимыл қабілеттері мен 
психологиялық сапалар арасындағы белгілі бір байланыс бар екенін 
дәлелдеуге мҥмкіндік береді, ол тҥрлі дәрежедегі жарыстарда табысты ӛнер 
кӛрсетудің маңызды ықпалдарының бірі болып табылады.Бҧндай амалдың 
себебі А.Пуни ҧсынған найзагерлердің жеке айырмашылықтарын жіктеуі 
болды.Бірінші топ – талдаушы жауынгерлер, аз шабуылдап, кӛп қорғанады. 
Жалпы сипаты бойынша кҥшін және тҧрақты, инертті жҥйке жҥйесі бар. 
Бҧлар – фегматиктер жеке тҥрі бойынша ойшыл топқа жатады. Екінші топ – 
тез қозатын, кӛбінесе кенеттен, ойланбастан әрекет ететін тҥр. Жалпы 
сипаты бойынша жҥйке жҥйесі кҥшті, тҧрақты. Бҧлар холериктер. Жеке 
сипаты бойынша кӛркем тҥрге жатқызуға болады.Ҥшінші топ – салмақты, 
ерік – жігері мықты жекпе – жек кезінде ойлана алатын, қимылы шапшаң әрі 
тез тежелетін ерекшелігі бар. Жалпы сипаты жҥйке жҥйесі кҥшті, тҧрақты 
және жиі қозғалатын тҥр, бірақ оларды сангвинниктерге жатқызуға 
болмайды. Негізінен бҧл аралас, жалпы жҥйке жҥйесінің тҥрі. Жеке сипаты 
бойынша оларды тҧрақты тҥрге жатқызуға болады. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: