ЖАСТАРДЫҢ САЛАУАТТЫ ӚМІР САЛТЫН ДАМЫТУДА

205 
 
Аннотация 
Қазіргі таңда ұлттық спорт түрлерін қажетті спорттық базасы 
жоқ ауылдық жерлерде пайдалану анағұрлым тиімді болып табылады.
Мҧнда тек педагогикалық және спорттық принциптерді сақтай білу 
арқылы ғана осы спорт тҥрлері мен ойындардың сауықтыру-қолданбалы 
мҥмкіндіктерін толығымен аша тҥсуге жағдай жасау қажет.Дегенмен, 
мҧндай жарыстарды ҧйымдастыру мен ӛткізу жеткілікті дәрежеде жоғары 
деңгейде ӛтіп жатқан жоқ. Сондықтан да, біз ӛз алдымызға мынадай 
міндеттер қойдық - жарыстар ҧйымдастыру мен ӛткізу бойынша әдістемелік 
нҧсқаулар жасау, ол ҥшін ең ҥздік тӛрешілер коллегиясы мен ӛзіміздің 
жарыс ӛткізу тәжірибемізді пайдаландық.Қазақстан Республикасы туризм 
және спорт министрлігінің, Қазақстан Республикасы ҧлттық ат спорты 
тҥрлері федерациясының кҥшімен, осы халықтық спорт тҥрлерін 
қолдаушылар мен жақсы кӛретіндер арқылы біздің елімізде бәйге, жорға 
жарыс, кӛкпар, аударыспақ, теңге алу, қыз қуу, саяткершілік және басқа да 
халықтық ойындар мен ҧлттық спорт тҥрлерін қайта ӛмірге әкеліп, ары 
қарай дамытуға мҥмкіндіктер жасалынуда. 
 
Соңғы кезде бҧл спорт тҥрлері Алматы, Жамбыл, Оңтҥстік Қазақстан, 
Қызылорда, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстарындағы кӛпшілік қауым 
арасында кең тарап келеді. Қазақстан астанасы Астана қаласына ауысуына, 
бір сыпыра ат спорты тҥрлерінен респуликалық дәрежедегі жарыстардың 
ӛткізілуіне байланысты бҧл бағыттағы жҧмыстар еліміздің солтҥстік 
аймақтарында да жанданып келеді. Жер-жерлерде кӛпшілік жарыстардан 
бастап Республикалық пен халықаралық дәрежедегі тҥрлі жарыстар ӛткізу 
саны артып келеді. Дегенмен, бҧл жарыстарды ҧйымдастыру мен ӛткізу 
сапасын одан ары жақсартуға мән беру қажет. Жақсы ҧйымдастырылған 
спорт жарыстары кез-келген спорт тҥрінің даму ісіне ҥлкен ҥлес қосатыны 
баршаға мәлім. Ҧсынылып отырған әдістемелік нҧсқаулар бірінші кезекте 
ҧлттық ат спорты тҥрлері бойынша жарыстар ҧйымдастыру мен ӛткізу 
сапасын жақсартуға бағытталған. Оларды жасау барысында ҧлттық спорт 
тҥрлері бойынша жарыстар ӛткізудің теориялық және практикалық 
дағдылары пайдаланылды. 
Қазіргі кезде қазақтың ҧлттық ат спорты тҥрлері бойынша жарыстар 
ӛткізу Ережелері жасалынып, бекітілді, соған сәйкес спорт жарыстары келесі 
тҥрлер бойынша ӛткізіліп келеді: аламан бәйге, бәйге, қҧнан бәйге, жорға 
жарыс, кӛкпар, аударыспақ, жамбы ату, теңге ілу, қыз қуу, аңшы қҧстармең 
аң-саят жасау. Оған қоса тай жарыс, дӛнен жарыс ӛткізу де іс жҥзінде 
ӛткізіліп келеді. 
Кҥрес – спорттық сайыс ретінде ӛте ерте замандардан бері ӛмір сҥріп 
келеді, оған қазба жҧмыстарының мәліметтері кӛз жеткізеді. Біздің ата-
бабамыз сақтар ӛмірінде ол қҧрметті орын алды. Кҥреске тіпті сақ әйелдері 
де қатысқан, бҧл туралы Элиан Клавдий жазып болған. Тарихшы Мангакия 
былай деп жазады: «Ірі жарыстардың бірінде атақты екі палуан кездесті, 

206 
екеуі екі ханның атынан шықты: жеңімпазға ҥлкен қҧрмет кӛрсетілді, ал ҧлы 
хан жарлық шығарып, оның әлі жасалмаған қылмысын кешіруге бҧйрық 
берді. Мҧндай қҧқ тек мемлекетке маңызы қызмет жасаған тарханға ғана 
берілетін. Сӛйтіп, атақтар палуандар жоғары шеңді ақ сҥйектер деңгейіне де 
кӛтеріле алды, ал бҧл сайысты осы тҥрінің мән мазмҧның артыра тҥсті». 
Әбілқазы мәліметтері тіпті қызық: «Кҥрестің сайыс ӛткізе отырып, кейде 
саяси мәселелерді де шешіп отырды», - дейді ол.
 
Қазақтардың да кҥрес сайыстарына деген кӛзқарасы айрықша. Олар 
палуандар кҥресінен халықтың кҥшін, денсаулығын, әсер ҧрпақты 
тәрбиелеудегіәдістері мен жолдардың дҧрыстығын аңғарды. Сондықтан да 
қазақтардың ішінен Балуан Шолақ пен Қажмҧқан сияқты аттары жер жарған 
кҥш иелерінің шығуы кездейсоқ емес. Балуан Шолақ халықаралық 
кілемдерге шыға алған жоқ, шыққан кҥнде оның әлем чимпиондары 
қатарында тҧратын сӛзсіз еді. Алысқа бармай-ақ талай халықаралық 
жарыстардың жеңіспазы болған Каронды тізе бҥктіргенің айтсақта жетіп 
жатыр.
Қазақша кҥрес – спорттық кҥрестердің ішіндегі болашағы зор 
тҥрлерінің бірі. Жаңа қимылдар енгізілді, бҧл кҥресті бҧрынғысынан да 
қызықты және мазмҧны жағынан бай етті, себебі палуанға кҥрестің басқа 
тҥрлерінен қосылған тәсілдік қолданыстарды қолдануға мҥмкіндік туды. 
Қазақша кҥресті тек бҥгін талаптар тҧрғысынан ғана қаруаға болмайды,
оның болашағына кӛз жҥгіртіп отыруы керек. Қазақша кҥресті тек Қазақстан 
деңгейінде қалдырып қоймай, оны республика аралық жарыстар 
бағларламасына енгізу қажет, бірақ ол ҥшін қазақша кҥрес ӛзінің ҧлтықтар 
пішінің кеңейте толықтыра тҥскен жӛн. Әрине кҥрес ӛзінің ҧлттық белгісін
сақтап қалуы тез, дегенмен, оған кӛпҧлтты сипат беруден қашпау керек.
Ҧлттық спорттың басқа тҥрлерімен салыстырғанда қазақша кҥрес 
туралы жазылған еңбектер баршылық болғанымен, оның алдында шешуін 
кҥтіп тҧрған мәселелер жеткілікті. Оның ғылыми - әдістемелік жағы әлсіз 
қарастырылған, 
палуанның 
психологиялық 
дайындығы 
спорттық 
әрекеттерді айқындайтын медициналық, биологиялық жайттар тіпті де 
зерттелмеген. Тәсілдік қолданыстар тиянақты жасалынған, бірақ қорғаныс, 
қарсы шабуыл, оларды ҥйрету әдістері жоқтың қасы. 
Қазақша кҥрес тӛмендегідей қазақтың атақты палуандарының бҥкіл 
одақтың және халықаралық деңгейде кӛтерілу жолындағы кӛпірі іспетті 
болды: Ә.Айханов, А.Ғабсаттаров, А.Мусабеков, Ш.Серіков, Ж.Ҥшкемпіров 
және т.б. Балуан Шолақ пен Қажымҧқан дәстҥрі жалғастырушы ҧрпақ бар 
екендігіне сеніміміз мол.
Тоғыз қҧмалақ.Әлемдегі ең кӛне стол ойындарының бірі. Ежелгі 
адамдар қоғамында стол ойындарының болуы ӛте таң қаларлық қҧбылыс. 
Олар тек дене дамуы жӛнінде ғана емес, ӛздерінің ой-санасын дамыту 
жӛнінде ойлайды. Садақ пен жебені ойлап шығарған адамдар ҥшін ӛмір мен 
еңбекке қажетті басқа нәрселерді ойлап шығаруда мҥмкін қҧбылыс еді. 
Осылардың қатарына тоғызқҧмалақ та жатады.

207 
Бҥгінгі кҥндері тоғыз қҧмалақ осыдан 4500 жыл бҧрын пайда болды 
деген кӛзқарас бар және мҧндай пікірлер қазба жҧмыстары қортындыларына 
сай жасалған.
Тоғызқҧмалақ ойындарының тарихына кӛз жіберсек. Негізінен 
ертеректе бҧл ойын «Қойшылар алгебрасы» атанған тоғыз қҧмалақ қазақ 
халқының ҧлттық ойындарының бірі. Бҧл ойын қазақ, қырғыз, қарақалпақ, 
алтай халықтары арасында кеңінен тараған. 
Ертеректе тоғыз қҧмалақ ҧясын жерден қазып қойдың қҧмалағымен 
ойнаған екен. Бҧған онша кҥрделі жабдықтар да қажет емес. Әр ойыншының 
тоғыз-тоғыздан шҧңқыры (ҧя деп аталған) және бір-бірден қазаны болған.
Тоғыз қҧмалақ ойынының қҧмалақтарының саны 162, яғни әрбір 
ойыншыда 81-ден қҧмалақ болуға тиісті. Содан әр ҧяға тоғыз-тоғыздан 
қҧмалақ салынады. Тоғыз қҧмалақ ойыны ауызекі есепті бӛгелместен тез 
шығаруға жаттықтырады, және еңбек сҥйгіштік, тапқырлық, тӛзімділік 
сияқты қасиеттері дамытады.
Сондықтан да ол ел арасындағы кең тарап, ҧмытылмай ҧрпақтан-
ҧрпаққа жетіп отырған. Қазақтың ҧлттық спорт тҥрлері бәйге, кҥрес, жанбы 
ату тәрізді тоғыз қҧмалақта та жеңіске жеткен адамға жҥлде беріледі. Оның 
аты шулы шеберлерінің есімдері ел арасында кең жайылған. Тоғыз 
қҧмалақты қазақты классик ақыны Абайдың да сҥйіп ойнайтын 
ойындарының бірі болған. Тоғыз қҧмалақ есеп ойыны. Мҧнда 
арифметикалық тӛрт амалды ӛте жақсы білетін, еске сақтау қабілеті ӛте 
кҥшті адамдар ғана жеңіске жетеді. Математика ғалымдарының айтуына 
қарағанда тоғыз саны кӛптеген арифметикалық жҧмбақтар шығаратын 
ерекше қасиеттері бар сан. Ойынның тоғыз қҧмалақ аталуында да сыр бар 
сияқты. Бҧл қазақ халқын қашаннан алғыр, ауызекі есепке жҥйрік 
болғандығын дәлелдейді.
Тоғыз қҧмалақ ойынының бірнеше тҥрі бар. Оның балаларға арналған 
қарапайым тҥрін «Қоздату», «Бестемше» деп атайды. Мҧның ӛзі тоғыз 
қҧмалақтың адамның ой-санасының жетілуіне байланысты кҥрделене 
тҥсетін шытырман, қызық ойын екендігін кӛрсетеді. Тоғыз қҧмалақ 
ойынының жолдары кӛп. 
Қалибек Қуанышбаев, техника ғалықдары Шаймерден Ыбыраев т.б. 
қатысты. Кеңестің мақсаты тоғыз қҧмалақ ойынының ережелерін жасау 
болды. Негізінен тоғыз қҧмалақ ойынының ережелері 1949 жылы жарық 
кӛрген. 1960 жылдан бастап тоғыз қҧмалақтан аудандық және облыстық 
жарыстары ӛткізіліп тҧрды. Бҧл жарыстарға Қырғызтан, Алтай ӛлкесінен де 
ойыншылар да қатысты.
Тоғыз қҧмалақ қағидалары басқа стол ойындарының да тҥгелдей 
қатысты. Яғни бҧл ойында басқа халықтар тәжірибиесіне де пайдалануға 
болады. Мҧндай негізі бір, ережелері бір ойындарды кең тарату арқылы 
ҧлтаралық қана емес (тоғыз қҧмалақ) халықаралық та ойын ойлап шығаруға 
мҥмкіндік береді.
Қазіргі уақытта да тоғыз қҧмалақ ойыны жылдан-жылға халық 
арасында кең тарап келеді. 

208 
Ол бойынша Республикалық федерерация қҧрылды, қалалар мен 
аудандарда бӛлімшелер жҧмыс істейді. Республика чемпиондары мен 
жҥлдегерлері арасында бас ҧлт ӛкілдері де баршылық, бҧл ойынға 
интернационалдық сипат береді. Атақты ойыншылар арасында он алты 
жастағы жастарда, тоқсан жастағы қарияларда тбар. Мҧның бәрі тоғыз 
қҧмалақ ойынының болашағы зор екендігін хабардар береді. 
Тоғыз қҧмалақ ойының ерте кезде «Қойшылар алгебрасы» деген. Олар 
тоғыз қҧмалақты ойнаған кезде жерге ҧлсын қазып, қойдың қҧмалағымен 
ойнаған. Сол кездегі тоғыз қҧмалақтың ҥлгісі 2-суретте кӛрсетілген. Қазіргі 
заманғы тоғыз қҧмалақтың тақтасы, басқа стол ойындары сияқты 
жасалынған. Оның ӛзіндік ерекшелігі бар. Оны 3-суреттен кӛруге болады. 
Ер қанат ат – адамзат алғаш қолға ҥйреткеннен бері оған қаншама 
ғасырлар бойы адал қызмет етіп келе жатқан жануарлардың бірі-жылқы.
Жылқыны әсіресе кӛшпелі тайпалар ӛмірінде атқаратын міндеті
ерекше. Олар ат мініп, ел қорғап, жорықтарға щыққан. Бумен, газбен 
жҥретін машиналар жоқ уақытта елдер арасындағы қарым-қатынастар 
жылқы арқылы жасалған. Орта ғасырда жҥйрік аттар ӛзіндік почта ретінде 
де пайдаланған. Ертеде адамдар «Тҧтас бір елдің аман бір сҥруі жалғыз 
шегеге байланысты, ӛйткені шегеде таға тҧр, тағада ат тҧр, ал атта адам, 
адам қорған, қорғанда мемлекет тҧр»- деп жылқыны ӛте жоғары, әр дәл баға 
берген. Малдың ішіндегі ең жақсысы жылқы. Осылай аса қатты қадірлеген 
сәйгҥліктерді халық ең қимас қонақтарына сыйға тартқан.
Академик Сәбит Мҧқанов «Гректер жылқыны суреттей алған жоқ, ал 
қазақтың жылқыны суреттеуі – шын мәніндегі поэзия. Жылқы эпоста 
батырлар мен қатар орын алады» - деген болатын. 
Ал қазақ эпостарын аударушыларының бірі, кӛрнекті фольклерист 
М.Торловекий «Қазақтардың жылқы малы туралы білгені ҧшан-теңіз. 
Сондықтан қазақ тілінде жылқының барлық жасына дерлік байланысты 
ерекше атаулар бар. Ал оның тҥрі мен тҥсін, ӛзгешеліктерін ӛте нәзік 
сезімталдықты білдіретін атаулар қаншама десеңішші»-деген болатын. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: