СПОРТШЫЛАР ШАРШАУЫНЫҢ ЖӘНЕ ҚАЛПЫНА КЕЛУІНІҢ

224 
тәрбие ҥдерісіне ендіріп, халықаралық және отандық практикалық 
маңызы бар конференцияларды жариялау. 
Ағза ӛсуі мен дамуының жетілу кезеңiндегi әртҥрлі қарқынының ортақ 
заңдылығына сҥйене отырып, жас ерекшелігіне қарай кезеңдерге бӛлу 
қабылданған. Барлық жетілу кезеңі шартты тҥрде бiрнеше жас кезеңдеріне 
бӛлінеді, яғни уақыттың ӛмірлік кезеңдері, бҧл кездерде ӛсу және даму 
процестері жҥреді, сондай-ақ ағзаның морфофункционалдық ерекшеліктері 
де осы кезге сай келеді. Әлеуметтік тҧрғыдан жас кезеңдерін қандай да бір 
әлеуметтік іс-әрекетке дайын болуға қажеттi уаҧыт аралығы деп қарау 
керек. Жас ерекшелігіне қарай кезеңдерге бӛлінудің тҥрлі ҥлгілері 
бар. Бҧл ҥлгі балалық және жасӛспірім кезеңдерiндегi ӛсу және даму процесі 
қарқынының ӛзгерістерін нақты және дҧрыс кӛрсетеді. Бҧл ҥлгіге сәйкес 
жетілу кезеңінде 7 кезен жасалған: 
-
1. жаңа туған кезең -1-10 кҥн;
-
2. нәрестелік кезең - 10-1 жыл; 
-
3. сәбилік кезең -1-3 жыл; 
-
4. бiрiншi балалық кезең - 4-7 жыл; 
-
5. екiншi балалық кезең 
-
ҧлдар-8-12 жыл; 
-
қыздар - 8-11 жыл;
-
6. жеткіншектік кезең 
-
ҧлдар - 13-16 жыл;
-
қыздар - 12-14 жыл;
-
7. жасӛспірімдік кезең 
-
ҧлдар - 17-21 жыл;
-
қыздар - 16 -20 жыл; [28]. 
Спорт ойындарымен 10-18 жастан айналысуға болады. Бҧл кезеңде 
организмнің ӛсіп дамуы бiртiндеп жақсы дамыды. Дене мҥшелерінің және 
ағза жҥйелерiнiң дамуы бiр-бiрiмен ӛте тығыз байланыста, яғни біртҧтас 
қҧрылым. Денедегі ішкі және сыртқы мҥшелердің және жҥйелердің ӛсу 
қарқындылығы мӛлшерiнiң ӛзгеріске ҧшырауы да бiртiндеп байқалады. 
Сондықтан біз дене дамуы, қарқыны және салмағы әртҥрлі адамдармен 
кездесеміз. 
Сондықтан 
жасӛспiрiмдердiң 
әртҥрлі 
жастағылардың 
арасындағы шекаралық деңгей анықтау да жиi қиындыққа соғады. 
Ҧлттық ойындардың пайда болу ерекшелігі сол халықтың басынан 
кешірген тарихи әлеуметтік, шаруашылық, қоныстанған жерінің табиғи 
ерекшеліктеріне байланысты әртҥрлі болып келеді.Осыған байланысты 
тҥркі халықтары арасында ҧлттық ойындар ҧқсастығы жиі кездеседі. Оған 
мысал ретінде кӛкпар тарту, қыз қуу, аударыспақ, бәйге, кҥрес, садақ ату, 
т.б.тҥрлерінің қазақ, қырғыз, ӛзбек, тҥркімен, татар, бурят т.б. кӛптеген 
халықтар арасында таралуын алуға болады. 
тҥрлерінің қазақ, кыргыз, ӛзбек, тҥркімен, татар, бурят, т. б. кӛптеген 
халықтар арасында таралуын алуға болады. 

225 
Қазақ халқының ҧлттық ойыны болып табылатын қазақ кҥресі, ат 
спорты, тоғызқҧмалақ, саятшылық тҥрлері қазiр ҧлттық ойын тҥрлерінен 
халықаралық жарыстар ететін спорт тҥрлеріне айналды. 
Ендi осы ҧлттық ойындардын спорт тҥрлеріне айналуына қандай 
алғышарттардың әсер ететіндігін қарастырамыз. Жалпы қандай да болмасын 
халық арасында таралған ойынның спорт тҥріне айналуы ҥшiн тӛмендегідей 
жағдайлардың болуы қажет. Оларға: 
-
Спорттық ойын тҥрінің бекітілген ережесiнiң болуы; 
-
Мемлекеттік дәрежедегі спорттық мекеменiң сол спорт тҥрін танып, 
жарыс кҥнтiзбесiне еңгiзуi; 
-
Спорт тҥрін дамытуға арналған қоғамдар немесе федерацияның 
болуы. 
Ҧлттық дене тәрбиесі деп халықтың (этностын) тарихи-әлеуметтік ӛмір 
сҥру ерекшелігіне байланысты қалыптасқан адам денсаулығын шынықтыру 
жетiлдiру мақсатында ҧлттың тарихи жинақтаған дене жаттығулары тҥрлері 
мен әдістемелерін айтады дедік. Дене мәдениеті жалпы ҧлттық мәдениеттiн 
бiр бағыты болып саналады.
Ойындардың басты тәрбиелік мәні - болашақ ҧрпақты келешек 
кәсіптерге баулу, мамандандыру, яғни олар дәстҥрлі ҧлттық педагогиканың 
бiр саласы болып табылады» деп Қазақ энциклопедиясында анықтама 
береді.
Ойынның спорт тҥрі болып танылуы ҥшін тӛмендегідей шарттардың 
болуы қажет: халықтардың тарихи қалыптасқан дәстҥрлі ойындарының 
спорт тҥрі болып танылуы ҥшін ойын тҥрінің республикалық дәрежедегі 
федерациясының болуы, ережесiнiң бекiтiлуi және ойын тҥрінің осы 
республикалық спорттық жарыстар кҥнтiзбесiне еңгiзiлуi спорт тҥрі болып 
саналуына негіз бола алады деп санаймыз. 
Дене тәрбиесi және спорт саласында спорт тҥрлері мен ойындарды, 
жаттығуларды жҥйелеу, оларды топтарға бӛлу, атау беру жиі қолданылады. 
жҥйелеу, топтау спорттық классификациялық анықтамаларда, ғылыми-
зерттеу жҧмыстарында, экономикалық, қаражат - финанс бӛлуде кӛптеп 
қолданылады. Ҧлттық ойындардың ел арасында кең тарауына байланысты 
бір ойынның әр жерде әртҥрлі тәртіппен ойналуы және олардың 
атауларының әртҥрлі болып келуi жиi кездеседі. Осы жағдайды ескере келiп 
ойындарды жҥйелеу, топтау және атау беру мәселесі шығады. Топталып, 
жҥйеленбеген ойындарды тәжiрибелiк тҧрғыдан қолдану, ережесін 
айқындау мҥмкін болмайды. Ойындарды жҥйелеу арқылы оларды қолдану 
кезінде ойнаушыларды жынысына, жасына қарай бӛлу, олардың дене-кҥш 
даму ерекшелігін, мінез- қҧлкын ескеру арқылы ойнаушыларды топқа бӛлу, 
оқу-жаттығу ҧзақтығын анықтау, жыл мезгіліне бӛлу сияқты қажетті 
шараларды іске асыруға мҥмкіндік туады. Ойындарды жҥйелеу, топтау, 
барлық ойындар туралы алынған ақпаратты бір жерге жинақтауға және осы 
ақпаратты ғылыми және тәжірибелік тҧрғыдан пайдалануға мҥмкіндік 
береді. 
-
Қазақ халқының тҧрмыс-тіршілігі, ерекшелігі адамдар денсаулығына 

226 
және онын мықты, кҥшті болуына ҥлкен талап қойғандығын кӛреміз. 
Осындай ӛте ҥлкен дәрежеде мән беру ҥшін және оны іске асыру ҥшін 
халық арасында арнайы жаттығулар мен ойындар жҥйесiнiң қалыптасуы 
қажет болды, ягни ҧлттық ойындар мен арнайы жаттығулар осы талаптарды 
iске асырушы жҥйе болып саналды. Сондықтан қазақ халқының арасында 
дене тәрбиесіне бағытталған арнайы жҥйе болған деп айтуға толық дәлел 
бар; 
Балалардыңденебітімініңдамуынажекебаға 
беру 
әртҥрлітәсілдерменжҥргізіледі: 
Еңбасында 
осы 
мақсатҥшінкӛпуақыттарбойыжекеантропометриялықпараметрлердіңқатынас
тары 
- 
индекстертәсіліқолданылды. 
Бҧндайиндекстердің 
саны 
бірнешеондықтарғадейінжетті. 
Әртҥрліиндекстерәртҥрлікӛрсеткіштердіңсанынантҧрды, 
еңқарапайыминдекстер - екікӛрсеткіштентҧрды (денесалмағы - бой 
ҧзындығыжәнекеудешеңбері 
- 
бой 
ҧзындығыиндекстері). 
Индекстердіңесептелуіқарапайымболыпкелетіндіктен, 
бҧрынғыкездекеңіненқолданылғанболатын. 
Әсіресе, 
еңкеңтаралғандарыБрок, 
Пинье, 
Кетле, 
ГульдажәнеКауп, 
Ливи, 
Рореражоғарыдааталған Эрисман индексіжәнет.б. болды. 
Осы уақытқа дейін жеткен Брокиндексі бойынша, дене салмағы (кг), бой 
ҧзындығынан (см) 100 см алғанға тең. Мысалы, бой ҧзындығ 170 см болса, 
дене салмағы 70 кг тең болуы керек. Пинье индексі, немесе "сандық 
кӛрсеткіш", бой ҧзындығынан дене салмағын жән екеуде шеңберінің 
кӛлемін алғанға тең. Индекс аз болғансайын, организм әлсіз болады деп 
есептелді. 
Дене тәрбиесі жҥйесінің мазмҧны қоғамның әлеуметтік-экономикалық, 
заңдылық, ғылыми-әдістемелік, бағдарлама-нормативтік және ҧйымдастыру 
негіздерінен кӛрінеді. 
Сонымен бірге спортта ойынның жеке белгілері бар және онда ойын әдісі 
кеңінен қолданылады. Сол себепті, спорт ойын қызметі деп қаралуға тиісті. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: