М . Ә у е з о в т і ң « А б а й жолы» романының жиілік сөздігі. А., «Ғылым» баспасы, 1979

контекстегі мағыналық қырларын түп-түгел қамтыған сөздік
лингвистика тарихында әлі жасала қойған жоқ. Кейде тілді теңіздей
терең деу оның осындай сарқылмас байлығына байланысты айтылса
керек. Егер ұшан-теңіз байлыққа ие тілден керегімізді алып,
кәдемізге жарата білуге дағдыланбасақ, сөз жоқ, тіліміз (сөз
қолданысымыз) жұтаң тартып тұрар еді.
Күнделікті лекцияға бірге барып, емтиханға бірге әзірленіп
жүрген қатар-құрбылар бірде бір-біріне: «Мынадай сөзді білмейсің
бе?» – деп таңданатыны бар.
Мәлік (балықтың мәлігі)
тәрізді
кейбіреулерге бала жасынан құлаққа сіңісті болған сөздерді өзге
адамдардың білмеуі мүмкін. Шындығында, көркем сөз зергерінің
қаламына ілінгенше мұндай сөздердің талайымызға бейтаныс
болғандығы да рас. «Теңіз суының тұзы көбейген сайын балықтың
ұрығы-уылдырығы мен жас ұрпағы мәлігіне бірден-бір қырғын апат»
(Ғ. Мүсірепов).
Әдеби тіл мүддесіне аса қажет, бірақ жергілікті тіл аясынан шыға
алмай, қаға берісте қалып жүрген сөздер қаншама?!
Басы озған батыр Сарманның 
Үш жүз түгіл алаштан. 
Теңіз суын теңселткен 
Наһанды бір-ақ шайнады 
Ұстап алып
 қалаштан.
(Т. Ізтілеуов).
Осындағы
қалаш
сөзі «балықтың қанаты» дегенді білдіреді екен.
Бірақ ұғымы әлдеқайда кен
 қанат
сөзінің орнына
 қалашты
балыққа
«меншіктеп» беруді әдеби тіл мүддесіне лайықсыз деуге болмас еді.
Ана тіліміздің небір асыл байлығы өлең-жырларда сақталған.
Ондай сөз маржаны мірге тізген моншақтай ұрпақтан ұрпаққа мирас
болып келеді. Ілгері буын сөз зергерлері жас ұрпақ асыл сөздерді
ұмытпасын деп қам жеп, олардың мағынасын түсіндіретін арнайы
елең де шығарып отырған. Ондай өлеңді «Өлең-сөздік» деп атауға да
болады. Сондай өлеңдердің бірі мына тәрізді:
Шаңырақ, күлдіреуіш, кереге, уық 
Тұрады ши, туырлық
оған жуық. 
Маңдайша, табалдырық, есік ағаш, 
Таяныш
өлең қылдым бәрін қуып. 
Текемет
пен
 жүк аяқ, тең
мен
 кілем,
 
Ішінде не бар, не жоқ қайдан білем? 
Төрінде төрт
 абдыра
жиюлы тұр, 
Қаптары
кестеленген өңшең
 берен. 
Асадал, астау, шелек, шошай бақан 
Тақия, бөрік
пенен
 бешпет, шапан. 

Мал-мүлік, ойын-күлкі, киген киім 
Болмайды өлгеннен сон биттей опаң. 
Тегеріш, үзік
пенен
 толып торсық, 
Ат көрпе, айыл, пыстан, жырым шеттік,
 
Аяңдап
 құйысқанға жаңа
жеттік
Осымен үй сайманын тамам еттік.

жүктеу/скачать 450,47 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: