Нұрмұратов с нұрекеева С. С., Сағымбаев Е. Оқырмандарға ұсынылып отырылған бұл антологияның ерекшелігі «Өзін-өзі тану»


Б. Момышұлы Екі томдық шығармалар жинағы, «Жазушы» баспасы, 2004ж



бет265/292
Дата05.02.2022
өлшемі6,93 Mb.
#4779
түріБағдарламасы
1   ...   261   262   263   264   265   266   267   268   ...   292

Б. Момышұлы Екі томдық шығармалар жинағы, «Жазушы» баспасы, 2004ж.

«Қанмен жазылған кітап» романы




Ерлікке тәрбиелеу ( 34-39-беттер)
. Солдат, әскери қызметші болу оңай емес. Біріншіден, себебі, солдат кызметі жағынан ешқандай да демократиялык праволарға ие бола алмайды, мен сайлау системасында емес, кызметінде деп айтып отырмын. Сапта тұрған кезде, ол еркін қозғала алмайды, жеке күнделікті тіршілікте өз еркінше жүруіне правосы жоқ. Солдат мұның бәрінен айырылған – кажеттілік осындай, солдаттық жеке үлесі осындай. Әскерде демократизм элементі зиянды. Бәлкім сіздер – бұл дұрыс емес қой деп дау айтарсыздар. Бізде кейбір әскери-саяси кызметшілер бұған қарсы дау айтады, бірақ мен командир мен қатардағы жауынгердің арасындағы күнделікті карым-қатынаста тіпті демократизмнің элементтері де болмауға тиіс деген осындай қорытындыға келдім. Әмір етуші және мойын ұсынушы, бүйрықты орындаушы бар! Баскару мен бағынудың әскерлік принципі осындай, бұл кажеттілік. Мен оған істе деймін, ал егер істемесен, бәрібір істеуге мәжбүр етемін. Қарамағындағы солдат пен командирдің арасында сапта ешкандай да тепе-тендік болуы мүмкін емес. Бұл мәселе мүмкіндігіне карай соғыстан кейін талкылана жатар, бірақ та Отан соғысына қатысып, едәуір тәжірибе жинаған маған осындай қорытынды жасаудың дұрыс екеніне көзім жетті. Әскердегі жалған және өтірік теңдік жөніндегі мәселе соғыстан кейін талқыланар – мен бұған сенімдімін.
Солдат болу онай емес, басқаның еркіне мойын ұсыну женіл емес, бірақ сен бұйрықты, команданы сөзсіз орындауға тиіссің, тіпті бүйрық саған ұнамай тұрған күннін өзінде де сен сөзге келмей, орындауың керек. Бүл мәселеге байланысты менің қолжазбаларымда бір сыпыра тереңірек жасалған тұжырымдар бар. Менің көзқарасыма күдік келтіретін әрі бұл мәселемен айналыскысы келетін адам болса, қолжазбаммен танысып керсін.
Командирге әскерді темірдей тәртіпті ету, бағындыру оңай емес. Мен сіздерге тәрбиелеу жұмысындағы игі дәстүрлер жөнінде айтып кеттім, оны енді кайталап айтып жатпаймын. Осыған орай мен Қазак ССР Халык Комиссарлары Советінің председателіне жастарды тәрбиелеу туралы, ұлтка әскери тәрбие беру мен әскери мәдениеттілік жөнінде, жігітгеріміздің бойында жауынгерлік қасиеттер қалыптастыратын біздің халкымыздың игілікті дәстүрлері хакында хат жаздым (хаттын тексін окиды). Егер халық әскери тұрғыдан алғанда мәдениетсіз болса, онда мұны жөргекте жаткан кезден бастап тәрбиелеу мәселесіне жатқызу керек, егер адамды жауынгерлік касиетке тәрбиелемесе – онда бұл халык жауынгер халык болмағаны. Мұны өткен тарихымызға қатысты, біздің халкымыз жауынгер халык болмаған деп айта аламыз ба? Жоқ, біз бұлай деп айта алмаймыз, өксікті өкінішке орай біздің жауынгерлік, ержүректік касиет-терімізге соңғы уакыттарда өткенге жаппай тас лақтыру, қаралауға байланысты жатсына тосырқана қарай бастаған сияқты. Өткенге жатсына қараушылық орыс және басқа да ұлттарда да болған. Мұның өзін республиканын ескі басшыларының тарапынан жасалынған белгілі дәрежедегі зиянды іс деп санаймын. Халыкты жауынгерлік асыл қасиеттерге тәрбиелейтін дәстүрлерінен қалай айыруға болады? Игі дәстүрлерді архивтің сөрелеріне қаттап коюға бола ма екен? Бұл пайда келтірер ме еді? Бұл бір ұлттык масштабта ғана емес, сонымен бірге халық сиякты мемлекеттік масштабта, әлемдік масштабта да өте үлкен зиян келтіреді. Егер біздер қазақ халкының барлық жаксы дәстүрлерін керегі жок деп қудалайтын болсақ, ата-бабаларымыздың кім екенін білмейтін болсақ, мұның өзі пайда бере кояр ма екен? Бұдан Одаққа да үлкен зиян келеді. Өйткені кез келген парасатты адам Африкада, Қытайда, не кез келген баска елде болмасын біздердің нағыз адам болғанымызды қалайды емес пе! Ал біз не істедік десеңізші, өткен тарихымызды барып тұрған хайуандықпен жермен-жексен ете аяққа таптап, содан кейін «өткенге қарсы шыққан бунтарлар» деген жалпы қорытынды жасауға келіп тірелдік, ал кейбіреулер бұл игі дәстүрлерді қайта дамыта түсудің, орнына, түкке тұрғысыз мәселелермен, үлттың одан әрі дамып жетілуіне зиянды нәрселермен айналысты. Барлық өткен нәрселерді жаппай, ақ-қарасына көз жеткізбей қаралау қандай жағдайда болса да мактай қоярлык қылык емес, өте тар өрістілік, қатігездік, надандық, тіпті бұзақылық әрекет. Ол зияннан басқа түк те емес.
Мен осылай деп жазуға неге мәжбүр болдым? Онын себебі мынада. Қатарымызды толыктырар жаңа күш келіп косылып жатады, олардың кейбіреулеріне қарасақ бет әлпеті біздікі, ал кеудесіне үнілсек аяғы аспаннан салбырап түскендей. Бұл калай деп ойлайсың? Оған орысша айтсаң ұкпайды, қазақша айтсаң да түсінбейді. Оның бойында не қазаққа, не орыска тән еш нәрсе жоқ. Бұл жағдай менің зығырданымды қайнатты, неге бұлай болды деп мұның себебін іздеуге мәжбүр болдым, сөйтсем бұл сорлы бейбақ өзінің халқының игі дәстурлерінен мүлдем бейхабар, мақұрым екен. Егер бұл саналы түрде істелінсе – онда зиянкестік болғаны, ал егер саналы түрде істелінбесе – онда халқымыздын игі дәстүрлерін аяққа басып таптағандық – нағыз ақымактық әрекет болғаны. Дәстүр тәрбиенің басты кайнарларының бірі болып табылады әрі онын өте үлкен мәні бар. Әскери тәрбиенің негізі – командирдің әміріне міндетті түрде бағынушылыкты жете түсіну, ұғыну, кызмет бабы талап ететін әскери өмірге сөзсіз түрде толық мойын ұсынушылыққа кол жеткізу.
Егер егжей-тегжейлі айтар болсақ, әскери тәрбиенін басты мақсаты жауынгердің бойында әскери кызметтің жауынгерлік өмірдің киындығы, мұктаждығы мен ауыртпалығын жеңе алатындай кабілеттілікке тәрбиелеу, денесін, оның рухы мен еркін қиындықтан тайсалмайтындай етіп шыныктыру. Командирдің әміріне мойын ұсыну – бұл да ауыр нәрсе. Әскери тәрбиенің мәні қиындық пен ауыртпалықты, мұктаждықты және қорқынышты жене аларлық қабілеттілікке баулу, тәрбиелеу, ал бұл тек парасатты адамның ғана қолынан келетін іс. Әскери тәрбиенің әдісі – көз жеткізу, мәжбүр ету және талап ету. Ал кейбіреулердің санасын таяқ билейді. Бес саусақ бірдей емес, амал не, кейде мәжбүр етуге дейін барып қаласың – мәжбүр ету әдісі әлі талай ғасырлар колданылар. Мен тәрбиелеудегі басты әдіс деп көз жеткізуді мойындаймын, ал мәжбүр етуге қосалқы құрал ретінде қараймын. Мәжбүр еткеннен гөрі адамға көзін жеткізген әлдеқайда ұнамды емес пе. Көзі жеткен адам өз міндетін тек саналы түрде ғана емес, сондай-ак творчестволыкпен де орындайды. Мәжбүр ету көз жеткізу әдісі ретінде практикада, былайша айтқанда тәртіптік қару ретінде де қолданылып отыр. Ерлік дегеніміз не? Ерліктің анасы – мақтаныш. Кәне, мақтаныштың қандай қайнар көздері бар екеніне талдау жасап көрейікші. Тазалык, ұқыптылык, тән мен жан жүйесінің кіршіксіздігі жеке мақтаныш сезімін тудырады, өзін өзі ұстай білушілікке үйретеді, өзі мен айналасындағыларға талап коя білушілікке дағдыландырады. Сыртқы тәртіпсіздік – адамның ішкі кемістігінің белгісі. Кір-қоқыс адамды аздырып-тоздырады.
Жеке мактаныш сезімі дегеніміз не нәрсе – бұл ең алдымен жеке бастың гигиенасы. Адам өзін көйлегі көк, қайғысы жоқ, қарыны тоқ кезде лайықты ұстап жүре алады. Егер де сіз үстіңізге алба-жұлба киім киген болсаңыз, онда қоғамдык орында өзіңізді лайықты ұстай алмайсыз. Тұрмыста салақ, ұкыпсыз адам – әскери қызметте де, жұмыс орнында да салақ ұқыпсыз келеді. Егер адам сырттай тәртіпсіз, көргенсіз болса, онда ол жұмыста да дәл сондай, егер адам ұкыпты болса, ол онда жұмыста да ұкыпты болға-ны. Кір-коқыс адамды бүлдіріп, оның бойында жеке мактаныш сезімін біртіндеп көмескілендіре бастайды. Сырткы ұқыптылық– ішкі жинақылыктың, өзін-өзі ұстай білушіліктің, өзіне және айналасындағыларға талап қоя білушіліктің белгісі болып табылады. Осымен бұл мәселе жөніндегі әңгімемізді аяқтаймыз.
Жеке мактаныш сезімі дегеніміз не? Жеке мактаныш сезімі ерлікті тудырады. Жасық жан ержүрек бола алмайды. Жасық жан жанкиярлық ерлік жасауға да қабілетсіз.
Үлттық мақтаныш сезімі дегеніміз не? Ұлттық мактаныш сезімі дегеніміз белгілі бір ұлт адамының жеке мактаныш сезімі, белгілі бір немесе басқа бір ұлт адамының көптеген жеке мақтаныш сезімінің жиынтығы болып табылады. Ұлттық мактаныш сезімі әрбір ұлт адамдары үшін бұзылмас заң. Кім де кім өз ұлтын сыйламаса және оны мақтан тұтпаса, ол сөзсіз барып түрған арамза, отансыз қаңғыбас. Өзін сыйлай алған адам өзгені де сыйлай алады, белгілі бір ұлттың толық азаматы болып әрі өз ұлтыңды мақтан ете отырып, сен басқа халыққа да лайыкты қарай аласың. Мысалы үшін: нағыз интернационалист болуы үшін орыстар шын мәнінде бар болмысымен орыс болуға тиіс. Екі түрлі ұғым бар: ұлттык рух – бүл асыл касиет, ұлтшылдық – бұл ұлт ішіндегі жеке адам бойындағы көркеуделік. Бұл мәселені дұрьіс түсіне білу керек.
Кейбіреулер ұлттык рухты немесе ұлттык патриотизмді ұтшылдықпен оп-онай-ақ шатастырып алады. Бұл жерде міндетті түрде үғыну қажет. Соғыс кезінде орыстар да бұлмәселені дұрыс түсінуге ұмтылып отыр, олар біз орыстармыз дейді! Бұл дұрыс па, ал соғысқа дейін біздер күшті «интернационалистер» болған едік. ¥лттық рух пен ұлтшылдыктын ара жігін ажырата білген жөн. ¥лттык рух тамаша қасиеттерге ие, өз ұлтынды тануға көмектеседі, ал бізге осы асыл касиеттерді дамыта түсу кажет, осындай адам ғана отандастарының алдындағы өз халқының және ең алдымен халықтардың бауырластығы алдындағы өз борышын терең де жоғары сезінеді.
Барлық халыктар ұлы әрі тамаша нәрселер жасауға кабілетті. Айбарлы адам жасық жанға дос бола алмайды. Егер сен жасық жан екенсің, онда достықты талап етуге қандай құқын бар деу, әбден занды, сені тек жек көруге болады. Халықтардың бауырмалдық ұлы сезімі мына қырғын соғыста үлкен сынға түсіп, бұл сынақтан сүрінбей өтті әрі көптеген адамдардың көзін ашты. Бүл соғыста Совет Одағында тұратын ұлыстар мен үлттардың бірде бірі өзгелерден жаман соғысуға правосы жок. Айталык, бір халық нашар соғысты дейік; онда бұл халыкты күрметтеуге қандай негіз болмақ, ал жаксы соғысып жүрген халық әрқашан ізгі құрмет көрсетуге лайық. Халыктардық достығы мен бауырмалдығының осы айтылған негіздеріне суйеніп ұлттық мақтаныш сезімі дегеніміз ұлттар достығынын кепілдігі деуге болады.
Әрбір солдат өзіне өзі төмендегідей сұрақтар кояды. Біздер кім едік? Біздер кімбіз? Біздер кандай болмақпыз?
Сонымен біздер кімбіз және біздер кім болмақпыз? Егер сіздердін біріңізге: сіздің атаңыз тамаша адам болған десе, онда сіздің де көніліңіз көкке көтеріліп қалмай ма? Сондықтан да бізден біз кімбіз деп сұрайтын болса онда біздің өткен тарихымызға, біздің данқты ата-бабаларымызға деген біздін бойымызда мактаныш сезімі сезілетіндей етіп жауап беруге тиістіміз.
Мен: «Біз мал едік, қаранғы едік»,– деп соғатын кейбір шешенсымақтарға қатты ашу-ызам келеді. Бұл бізде ғана бар көркеуделік емес, баска ұлттарда да бар нәрсе, тіпті орыстардың арасында да соғысқа дейін өздерінің ата-бабалары жөнінде ұнамсыз нәрселерді айтудан үялмайтындар табылатын. Суворовтың өзін де жакында ғана көпшілікке насихаттай бастаған жок па. Сол кезде, яғни өткен ғасырда өмір сүрген біздің кейбір хандарымыз бен билерімізге, мемлекет кайраткерлерімізге байланысты да осындай көзкараста болдық, ал бізде хан екен, демек антұрған деп қарайтын ұғым-түсінік болды. Мұның өзін парасаттылық еді деп кім айта алады – сөз жоқ,ешкім де айта алмак емес. Өйткені Кенесарыдан онын көзқарасының Маркс көзқарасымен сәйкес келуін талап етуге болмайды! Олар өз заманының мемлекет қайраткерлері әрі жақсы адамдар болған, сірә мұны теріске шығара қоюға болмас, және де оларды мақтаныш етуіміз керек – олар халықтың абыройы ғой. Мұндай сұраққа немере-шөберелері өзінін ата-бабаларына, өзі өмір сұрген қоғамдық формацияда көшке ілескен елеусіз адам емес, жұртқа пайдалы өз заманының прогрессивті, өнегелі адамы болғанына мақтанатындай етіп айта білу қажет. Өткен тарихымызды аякка баспай, қиянат жасамай мұны дұрыс ажырата білгеніміз жен.
Біздер осы кімбіз? Біздер кім болмакпыз? Бұған былай жауап беру керек: жақсы адамдар бар, одан да жақсырақ болуымыз керек. Әйтпесе ертеректе біз мал едік, жылдар өте нағыз адам болыппыздың кері келмей ме. Бұлайша койылған сауалға жауап қайыру жөнсіздік.
Окып-үйрету, тәрбие беру деген ұғым-түсінік бар. Окыту дегеніміз не? Бұл өте катал түрде тәрбиелеу жолымен солдат кәсібінің техникасын үйрету. Барлык айла-тәсілдерді солдат снарядтарда жаттығу орындайтын гимнасттай дағдылы түрде істей беретіндей дәрежеге жеткізу керек. Тәрбие адам бойында жаксы мінез-құлык калыптастырады. Тәрбиелеудегі бірінші максат – саналылык, бұл ен басты мәселе, ал мәжбүр етушілік – қосалқы тәртіп режимі болмак. Көнтерілікке, көнбістікке, бас июшілікке тәрбиелеу, бұл, шын мәнінде, адамды моральдық жағынан толық езіп-жаншу деген сөз. Тіл алғыштыкқа бейімділікті адам бойындағы адамгершілік қасиеттерді жетілдіру мен жандандыра түсудің куатты да икемді құралына айналдыра білген жөн. Көнтерілілік, көнбістік – асқақ адамның сергек ойына тұсау.
Армияда адамның адамгершілік сезімін терең кұрметтей білуге негізделген катаң тәртіп болуға тиіс.
Ерлікке тәрбиелеу: сенімді түрде шешімділік жасау кезіндегі сақтық – батырдың басты қасиеті. Ойланбай көзсіз жасалған ерлік – батылдық емес, есерсоктық және оны ерлік деп атауға келмейді.
Адам бойындағы адамгершілік сезімді аяққа баспай, қорламай кұрметтей білген жөн. Біздің суретшілер болса: немістін суретін салған кезде үрейлі-каррикатура, жан түршігер құбыжық етіп салып жүгенсіздік жасайды. Міне мен ешқашанда ұрыста болып көрмеген солдатпын дейік, алайда көп үзамай қызу шайқасқа қатыспақпын, алдыма қарасам тәңірім бүрын-сонды жер бетінде жарата қоймаған суретші қолымен салынган алып құбыжык тұр. Мұнысы насихатының түрі, осылайша суретшілер одағы жауға деген өшпенділікті тәрбиелеу жұмысына көмектеспек болады, бірақ шын мәнінде суретшілер одағының мүндай әрекетінің пайдасынан зияны көп, осындай жүгенсіздігімен ол тек жас жауынгерді шошыта түседі. жауынгерді шошыта түседі. Бұл жүгенсіздік менің жан дүниемді тітіркендіріп ашу-ызамды кайнаггы: бұл суретшілерді түрмеге жауып тастаудың орнына, оларға калам акы төлейтіні калай? Немістерді жан түршігерлік кұбыжык етіп суреттейтін шығармалар да баршылык—бұл жалған, өтірік. Егер әтірікті айта алмайды екенсін, дұрысы үнінді өшір, ал айта алады екенсің, онда жөнімен, мөлшерімен айт. Кейбіреулер немістерді адам емес дегенді айтады. Мен мүндай пікірмен келіспеймін, және өзімнін солдаттарыма немістер де сүйек пен еттен жаралған, бірак олар мінез-кұлкы жағынан барып түрған азғындаған, бұзылған адамдар деп айтамын.
Немісті де найзамен шаншып, окпен атып өлтіруге болатынына, оған да коркыныш тән екендігіне жауынгерлердің көзін жеткізу кажет. Сонымен, барып тұрған өтірік үлкен зиян алып келеді екен. Екінші бір шектен шығушылык немістерді біздін жалғыз жауынгеріміздің өзі-ақ «ура» деп атой салса алды- артына карамай зыта жөнелетін су жүрек коркак етіп көрсетушілік. Екі жылдыңішінде мен мүндай немістерді көргенім жоқ. Олар карсылыккөрсетіп бағады, оларға коркыныш сиякты, ержүректілік те тән.
Дұшпанды бейшара етіп, онын жауынгерлік касиетін, карсыласуға кабілеттілігін жасырып, керсету жөн емес. Дүшпан туралы шектен шықкан кез келген каррикатура жәнсіздік қана емес, сонымен бірге зиянды да. Дұшпан туралы шындық нәрсені айту керек — тек шындық мысалдарында ғана жауға деген өшпенділікке және батылдыққа тәрбиелеуге болады.
Тәрбие жүмысынын максаты — адамның бойында жауынгерлік қасиетті, жауынгерлік өнегелілікті қалыптастыру. Бүған адамды иландыру аркылы кол жеткізіледі, семьяңа, халкыңа, отаныңа, мемлекетке берілгендік, үлкенді сыйлау заңды, тәртіпті, салт-дәстүрлерді сактау, жеке адамнын игілігімен етене байланысты, коғамдык игілік жөнінде камкорлық жасау өмірлік әрі рухани кажеттілік болып табылады, коғамдык кажет- тіліктерге (әркімнің кабілетіне карай) деген дұрыс көзкарас когамнан лайыкты бағасын алады.
Бүл үғымдар тәрбиелеу аркылы сана сезімге сініріледі де адамның бойында саналы іс-әрекет жасау үшін дербес мінез- құлык калыптастырады; жауынгердің адамгершілік келбетіне қорқыныш пен қүлдық ұрушылық жат болуға тиіс, мұның өзі шексіз сүюшілік пен мемлекетке, халкына шын жүректен сенушіліктің мән- мағанасын білдіреді.Жауынгерге шындықты айтып қана ерлікке тәрбиелеуге болады.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   261   262   263   264   265   266   267   268   ...   292




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет