Нұрмұратов с нұрекеева С. С., Сағымбаев Е. Оқырмандарға ұсынылып отырылған бұл антологияның ерекшелігі «Өзін-өзі тану»


Махмұд Қашқари. Түбі бір түркі тілі («Диуани луғат ат-түрк»). Алматы, Ана тілі, 1993. 33-99 бб



бет4/58
Дата15.12.2016
өлшемі6,93 Mb.
#3880
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   58

Махмұд Қашқари. Түбі бір түркі тілі («Диуани луғат ат-түрк»). Алматы, Ана тілі, 1993. 33-99 бб.

Аударғандар: Қ.Бекетаев, Ә.Ибатов.


ЖҮСІП БАЛАСАҒҰНИ
ҚҰТТЫ БІЛІК
Адам баласының қадір-қасиеті біліммен, ақылмен екендігі айтылады
Адамды хақ жаратты да ескерді:

Оған ақыл, білім, өнер, ес берді.


Көңіл берді, әрі тілін тербетті,

Ұят берді, берді құлақ, келбетті.


(Ділін оңдап, ерік берді тіліне,

Ұят берді қылық-құлық, тініне!)


150 Білік берді – адам бүгін жетілді,

Ақыл берді – талай түйін шешілді.


Кімге құдай берсе білім, ақылды,

Қолы жетіп, алар ол мол асылды!


(Ақыл, білім берсе құдай, білінер,

Қолы талай ізгілікке ілінер).


Ақылды – ұлы, біл, білімді – білікті,

Қонса екеуі, ұлы етер жігітті.


Бұл сөзіме куә мұндай сөз де бар,

Сөзді естіп, аларыңды көздеп ал:


«Ақыл қайда болса, ұлылық толады,

Білім кімде, сол білікті болады


155 Ақылды ұғар, білімділер біледі,

Түгел болар білімді, есті тілегі!»


Білік мәнін біл, не дейді білген ер:

Білім білсең, бәле жүрмес іргеден.


Білімсіздер бар кеселді көреді,

Емдемесе, тектен текке өледі.


(Надандарды дерт пен бәле үйірер,

Емдемесе, ерте сөніп, күйінер...).


Кел, ей, надан! Дертке дауа жасағын;

Надан білім алса, құты тасады.


Ақыл – бұйда, ере түссең – жетелер,

Сөйтіп, арыз-тілегіне жетер ер!


160 Ақылды болса, пайдасын ер көп көрер,

білім білсе, әзиз тірлік өткерер!


Ақылды күллі ісіңді алып шығатын,

Бұл біліммен көрер бектер мұратын!


7

Тіл өнерінің қасиет-сипаты мен пайда-зияны айтылады
Ақыл, білім, тілмашы – тіл, бұл кепіл,

Жарық төгіп, елжіретер тіл деп біл!


Тіл қадірлі етер, ерге бақ қонар,

Қор қылар тіл, кететіғұн бас болар.


Тіл – арыстан есік баққан ашулы,

Сақ болмасаң жұтар, ерім, басыңды!


165 Не дейді, ұққын, тілден жапа шеккен ер,

Құлақ салып, амал қылып, есті елер:


«Тілімнен көп жапа шектім, есебім:

Бас кесілмес үшін, тілді кесемін!


Сөзіңді бақ, басың кесіп алмасын,

Тіліңді бақ, тысың сынып қалмасын!»


Жұрттың тілі удай, сөйлеп шет қылар,

Кісі құлқы сұм, етіңді жеп тынар.


Білім берді, білікті өткір тіл берді,

Тіл иесі, басыңды бақ, біл де енді!


Тілесең сен есендікте жүруді,

Жаман сөзге қимылдатпа тіліңді.


170 Біліп айтқан сөз – білікті, саналар,

Біліксіз сөз басыңды жеп, табалар.


(Біліп айтқан сөз – даналық деседі,

Біліксіз сөз, қайран басты кеседі!)


Көп сөйлеуден артық пайда көрмедім,

Және сөйлеп және ештеңе өнбеді!


Сөп сөйлеме, аз айт бір-ер түйірін,

Бір сөзбен шеш түмән сөздің түйінін.


(Көрген емен көбік сөзбен оңғанды,

Тобықтай түй тоқсан ауыз толғамды!)


Сөз кісіні ұлы қылар, бек қылар,

Көп сөз басты қара жерге кеп тығар.


Көп сөйлесең, «Езбесің» - деп жек көрер,

Сөйлемесең, «Мылқау» - екен, деп сөгер!


175 Бұлай болса, тең ортасы – керегің,

Тілге ұстамды болсаң, өсер беделің!


Тіліңді бақ, басың аман болады,

Сөзді қысқа айты, жасың ұзақ болады.


(Тілді күтіп, бақсаң – аман басың да,

Сөзді қысқа қылсаң – ұзын жасың да!)


Зияны көп, пайдасы мол – ақталар,

Сондықтан тіл мақталар да, датталар!


Біліп сөйлеп, сөзіңде сөл, өң болсын,

Сөзің түпсіз қарағыға, көз болсын!


(Тауып сөйле сөзің оңды, жөн болсын,

Сөзің, басыр адамдарға көз болсын!)


Біліксіздер өзі нағыз басырдың,

Білім үйрен, надан, көзің ашылсын!


(Біліксіздер – надан, көзін байлаған,

Білімдіден өнеге ал, ей надан!)


180 Туған өлер, көрсең қалар белгісіз,

Сөзіңді ізгі сөйле, өлсең де өлгісіз!


Қос нәрсені шалмас қарттық құрығы:

Бірі – ізгі сөз, бірі ізгі құлығы!


Туған адам өліп сөзі қалады,

Өзі кетіп, ізгі аты қалады!


Тіршілікте келсе өзіңнің өлмегің –

Сөз, құлқыңды жақсарт, оңда, ей, бегім?!


Тілді сөктім, һәм мадақтап демедім,

Мұным – сөздің сырын ұқсын дегенім.


185 Күллі сөзді жисаң да, ақылды асырмас,

Керек сөзді сөйлер кісі, жасырмас!


(Күллі сөзді жина, ақылға сыймайды,

Керек сөзді айтады тіл, тыймайды!)


Сөзді ұлыма арнадым мен, ер-батыр,

Ұлым, тыңда, менде алтын-кен жатыр.


Саған арнап сөз сөйледім, ей, ұлым,

Өсиетімді қабыл алғын құлыным!


Күміс, алтын қалса менен сендерге,

Оларды сен бұл сөзіме теңгерме!


Күмісті іске тұтсаң – бітіп қалады,

Сөзімді іске тұтсаң – күміс табады.


190 Қалар мұра – сөз, кісіден кісіге,

Сөзді мұра тұтсаң, пайда ісіңе,


(Кісілерге мирас ата сөзі ғой,

Ата сөзі – ұқсаң – құттың көзі ғой).


* * *

Білікті бек, бүгін түйме қасыңды,

Именіп көп айтсам құзыр, расымды!
(Ей, дана бек, түйме бүгін, қасыңды,

Шынымды айттым, кешір, идім басымды!).


8

Кітап иесі өзі үшін кешірім сұрайды
Тілек еді – білікті бек, сөз қымбат –

Кейінгіге бір жәдігер қалдырмақ!


(Ей, дана бек, ұрпақ қамын жеп едім,

Тілегім – пір сөз қалдырсам деп едім).


Әуелі – ес, сөз туды көр, сонан соң,

Сөзін жаңсақ шықса, өзің қор боласың!


Халық тілі жаман, «жаман» деуге әзір,

Кісі құлқы тар, етіңді жеуге әзір.


(Сөгер-сөйлер, халық тілі – былғаныш,

Етіңді жер, кісі құлқы – қызғаныш).


195 Байқап көрсем, жеңілдеді жүгім де,

Айтсам дедім, бар сөзімді тілімде.


Қандай десең, саған айтып көрейін,

Тыңда, мәрт ер, тілге кезек берейін:


«Иалнұқ* аты жаңылғаны үшін де,

Иаңлұқ* болды жаңылмағы үшін де!»


Сен айт маған: жаңылмайтын кісі кім?!

Мен айтайын: жаңылғандар түмен, мың!


Білімді – аз, білімсіздер қаптаған,

Ақылсыз – көп, ақылдыны таптаған.


(Білікті – аз, білектілер толып жүр,

Ақылды – жоқ, ақымақтар оңып жүр).


200 Білімсіздер білімдіге жау болды:

Надандардың аңсағаны дау болды.


(Жау болды да біліктіше білімсіз,

Қастық қылды білімдіге білімсіз!)


Кісіден кісі айырмасы – парқы көп,

Айтсам, білім – бұл парықтың нарқы дөп.


Бұл сөзімді білімдіге арнаым,

Білімсіздің тілін ұға алмадым.


Білімсізбен ешбір сөзім жоқ менің,

Ей, білікті, қызметшіңмін мен сенің.


Сөйлегенім үшін саған, имендім,

Кешірім сұрап, жөн көрдім бас игенді.


205 Сөз сөйлеген жаңылар һәм адасар,

Есті естісе, түзеп-оңдап қарасар.


Сөз бұрындық* дерлік таққан түйеге,

Түйе ере берер бұйда, иеге.


Біліп сөйлер кісілер көп өмірде,

Оны білген ерлер жақын көңілге.


Бар жақсылық, пайда ол, келген білімнен,

Болды көкке жол, мысалы, біліммен.


Білікпенен сөйлегейсің сөзді сен,

Ұлы деп күллі білікті ерді сен.


210 Қара жерге жасыл көктен келді сөз,

Сөзбен адам ұлы болды, енді сез!


Кісі көңілі түпсіз теңіз, ойласаң,

Білім – інжу, түбінде – анық, қойма сан.


Кісі інжуді шығармаса теңізден,

Тас не, інжу не пайдасы не тегінде?!


Қара жердің қатында алтын тас болар,

Егер, шықса, бек басында тәж болар.


Білімді ілімін шығармаса тілімен,

Жылдап жатсын жарық шықпас білімнен.


215 Ақыл, білім ең әз нәрсе, күшті, нық,

Егер болса, істет, ұшып көкке шық!


Не дер екен елдің бегі аңдағын,

Көріп білген ақыл, білім салмағын;


«Ақыл керек ерге жаһан бастауға,

Ақыл, жүрек керек елді ұстауға.


Ақылменен тұтты, әлемді ұстаған,

Білімімен биледі, елге нұсқаған!»


Дүниеде жаралғалы бар адам,

Ақылымен келді үйретіп заң адал.


220 Қай кез болсын, бұл күнде де, бұрын да,

Білімдіге тиді бектік орын да.


Кісі бұзығы ақылменен жоғалар,

Ел бұлғаңы білімменен оңалар.


(Кісі міні ақылменен күзелер,

Халық міні білімменен түзелер).


Бұл екеумен қыла алмасаң жұмысты,

Білімді қой, ал қолыңа қылышты!


Ақылды бек – басшысы елдің, шырығы,

Қылыш жұмсау – білімсіздің қылығы.


Әлем тұтушы, болса ақылы асқан ер,

Ел билеуші, болса білімі тасқан ер.


225 Бұл екеуі біріккенде, ер кемел,

Кемел ерге – бүтін жаһан, жер келер.


(Бұл екеуі қосылса – асыл, ер бүтін,

Бүтін ерге – тиер әлем, жер бүтін).


Ізгілік пен жақсы қылық – амалы,

Мұнымен ер екі дүниені алады.


Сен ізгілік тілер болсаң; одан да,

Кел ізгілік қыл, сөзіңді доғар да.


(Қайырым күтсең, ақылыңмен аңғар да,

Қайырым жаса, қайырымды жандарға!)


Кісі мәңгі болмас, мәңгі – ат, ары,

Мәңгі қалар оның жақсы атағы!


Өзің мәңгі емес, атың мәңгілік,

Атың мәңгі болса, затың – мәңгілік.


9

Ізгілік қылықтың сипаты, пайдасы айтылады
230 Егер қолың ұзын болса халыққа –

Қылық, сөзді ізгі қылып, жарылқа!


Жігітшілік өтер, өшер тірлігің,

Дүние – түс, көшерсің тез бір күні.


Ізгілік – пайда. Тірлігіңді пайда қыл,

Ізгілік, соңыра – жер, киерің, ойлағын!


Тыңда, кісі ізгілері не деді:

«Жүрген – тынып, тынған ақыл өледі!»


Жалғанға сан жаңылыс ер келді, көр,

Біраз жүріп, қайта кетті, өлді, көр.


235 Бек пе, құл ма, мейлі, жақсы-жаман ба,

Өзі өлді, қалды аты – ізі ғаламда.


Саған тиді енді орынның кезегі,

Жақсы боп өт, жақсылық ет еселі.


Тірі өлер, ақыры жер жастанар,

Жақсы кісі өлсе, жақсы ат қалар.


(Тірі өледі, жер – төсеніш, жастығың,

Аты өлмейді, өлсе де өзі жақсының!)


Екі түрлі ат, тілде жүрер, қалғанда,

Бір – жақсы, бір – жаман, мына жалғанда.


Жаманды — сөгіп, жақсыны асыл санайды,

Байқап қара, көңілің нені қалайды!?


240 Жақсы болсаң, атыңды атап мақтайды,

Жаман болсаң, ей ер, сөгіп, даттайды.

...
10

Білім,ақылдың қасиеттерін, пайдасын айтады
Тілегім сөз еді білгір, ей, бегім,

Ақыл, білім жайлы келді сөйлегім.


Ақыл — шырақ, қара түнді ашатын,

Білім — жарық, нұрын саған шашатын.


Ақыл қолдап, біліммен ер жетілер,

Екеуімен қадірі артып, бекінер.


290 Нушин рауанды*, көр, сенбесең айғақтан,

Ой көзімен дүниені жайнатқан.


Байыды елі, заңды түзу жүргізді,

Жақсы аты қалды, дәурен сүрді ізгі.


Дана айтқан мынадай сөз халықта:

«Күнәһар да құтылар,— деп — тамұқта!»


Қара, ақылға бейім адам баласы —

Қалам бермес жетпей жасы, шамасы!


Ақылды адам, көр, қартайса — қайғырар,

Ақыл кетті дер, қаламы қайрылар.


295 Егер, ақымақ өлсе, байқа, құны жоқ.

Келмес, кетті дауасыз дерт құлы боп!


Қандай десең, ақыл-ессіз кісілер,

Парықсыз һәм деме ештеңе түсінер.


Ақылдыға қадір құрмет лайықты,

Ақымақ жан керең, сезбес айыпты!


Көрсең барып, мына бір сөз жаңылтпас:

«Ақылсыз надан өзін-өзі жарытпас!»


Қарап тұрсаң, күллі сөздің, рәсімін:

Ақыл, білім ең асылы, әсілі.


300 Ақыл болса, асыл болар — болса ер,

Білім болса, бектік қылар — қылса ер.


Ақыл кімде болса — болар асыл ол,

Білім кімде болса — бек һәм басың ол.


Кісі ұланы қара жерге қол салды,

Кетерді бәрін, білімін ол қолданды.


Ақылымен кісі асыл атанар,

Бекке ел ісі білімімен жасалар.


Талай ізгі іс, атқарылды ақылмен,

Мың рахмет ақыл-еске асыл кен!


305 Пайдасы көп, аз ақылды аз деме,

Қадыры көп, аз білімді аз деме!


Төрт нәрсе бар, аз деп ұғып кейіме,

Дана айтқан сөзді түйгін зейінге:


Бұл төртеудің біреуі — жау, бірі — өрт,

Үшіншісі, тіршіліктің торы —дерт.


Бұлардан басқа біреуі бар, ол — білім,

Осал көрме төртеуінің ешбірін.


Көп бұлардың пайдасы да, залалы,

Қайсысы беріп, ал қайсысы алады.


310 Кимйә тектес — білім қорытып, толысар*,

Ол ордасы ақыл-ойдың тоғысар.


Жұпарға ұқсап білім де тез таралар,

Сақтап болмас басқалардан даралап.


Жасырсақ жұпар, оны иісі білдірер,

Жасырсаң білім, тілің айтып бүлдірер.


Білім — байлық, азаймас һәм жоғалмас,

Еш қарақшы, ұрыға да тоналмас!


Ақыл, білім бейне кісен кісіге,

Кісенді ашып бармас қылмыс ісіне.


315 Сәйгүлік атын ер кісендеп ұстайды,

Жәй көлік атын ер күзетке-ақ тастайды.


Кісенделген қашпас, керек жеріңде,

Шідерленген жүрер тілегенінде.


Ақыл, сенің анттасқан нақ жолдасын,

Білім, сенген мейірімді қандасың.


Наданға жау — білгені мен көргені,

Екеуі соры, білмегенмен өңгені.


Бар түркіде мысал мұны меңзеген,

Сен оны ұғып, құйып алғын зердеңе:


320 «Ақылды ерге ақылы ес-дос болар,

Наданға аты-ақ қоңыраулатып қас болар.


Біліктіге білім — күллі тон, асы,

Білімсіздің қылығы — сұм жолдасы!»


Ей, ақылды! Өкпе-сорға шалдырма!

Сақтап атты, ашуға бой алдырма!


Өкпе, ашумен ешқашан іс етпегін

Егер, олай қылсақ, жапа шеккенің!


Өкінерсің ренішті істе сен,

Адасарсың қызбалықпен істесең.


(Ренішті істің соны — өкініш,

Жаңыларсың қызбалықпен етіп іс!)


325 Ерге керек төзімділік күш-қайрат,

Тұру керек күн мен айдай нұр жайнап.


Жомарттық һәм салмақтылық қажетті,

Білімділік, ақылдылық қажетті.


Ақыл керек, білім таңдап аларға,

Білім керек, іске жақсы қарарға.


Жарамды мен жарамсызды көрерге,

Керектіні-керексізден бөлерге.


Барлық іске зерек болса, парықтап,

Ала білсе өз керегін анықтап.



Баласағұн Жүсіп. Құтты білік/

Көне түркі тілінен аударып, алғысөзі мен түсініктерін жазған А.Егеубаев. Алматы. Жазушы, 1986 – 616 б. (7-61 бб.)
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ
ДИУАНИ ХИКМЕТ
Ақылды болсаң, ғаріптердің көңілін тап,

Мұстафадай ел аралап, жетім ізде,

Дүние құмар тексіздерден бойыңды тый,

Есімді жиып, дария болып тасыдым мен.


....
Дүние малын тола бердім, тоймас көзің,

Айн-ал-йақин тариқатта боздап өткен,

Илм-ал-йақин-шариғатты ұстап өткен.

Хаққ-ал-йақин-Хақиқаттан айттым мен,


Құл Қожа Ахмет Хақ Сөзін сөйлеп өтті.

Екі әлем көздеріме тарыдай көрінбеді жалғыз Хақты сүйдім,

Жаннан кешіп жалғыз Хақты жанға қостым,

Дария болып тасыдым.

...

Өлім қолынан ешкім құтылмас,



Махаббат қылды тұтқын мені барлық әлем білді мені,

Екі жиһанда үмітім маған Сен-ақ Керексің!

Тариқаттың жолы бәрі – әдеп,
Хақиқатты білмеген адам емес

Ғаріптердің ісі әрдайым тариқат,

Тірі емес ғаріп, сияқты.

...
Ғалыммын деп Кітап оқыр, мағынасын ұқпас,

Тәкаппәр, менмендікті діні тұтпас,

Ондай ғалым ғалым емес, жаһил-надан.

Ілім екі дүр-тән мен жанға жол көрсетер.
Жан ғалымы Тәңірге жақын тұрар.

Махаббаттың шарабынан ішіп, тұрады.

Бұлар нағыз ғалым. Тән ғалымы залымдарға ұқсайды.

Тозақта күйіп, ішкені у, захар болар.

...
“Ұят – иманнан”, – деді Расул.

Ұятсыз қауым, масқара болды

Мұсылман мұсылманды өлтірді,

Нақақтан Хақ істерін бұзды.

Дүниеқұмар халқымызда дархандық жоқ,

Патша, уәзілерде әділет жоқ,

Дәруіштердің дұғасында дәрмен жоқ,

Түрлі бәле халық үстіне жауды.


Ақыр заман ғалымдары залым болды,

Қошамет айтушылар “ғалым” болды.

Хақиқат айтқан дәруіштерге дұшпан болды

Масқара, сұмдық заманалар болды достар.


Hoca Ahmed Yesevі. Dіvan-і Hіkmet. Haz: H.Bіce.

T.D.V. yayın., Ank-1993. 25-36; 44-62;83-111;140-180 беттер;



Аударған Д.Кенжетай
Абай Құнанбаев
ҚАРА СӨЗДЕР
ЖЕТІНШІ СӨЗ
Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі - ішсем, жесем, ұйқтасам деп тұрады. Бұлар - тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды. Һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі - білсем екен демеклік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, «ол немене?», «бұл немене?» деп, «ол неге үйтеді?» деп, «бұл неге бүйтеді?» деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі - жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген.

Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықпен орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Әзелде құдай тағала хайуанның жанынан адамның жанын ірі жаратқан, сол әсерін көрсетіп жаратқаны. Сол қуат жетпеген, ми толмаған ессіз бала күндегі «бұл немене, ол немене?» деп, бір нәрсені сұрап білсем екен дегенде, ұйқы, тамақ та есімізден шығып кететұғын құмарымызды, ержеткен соң, ақыл кіргенде, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сұранып, ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екеміз?

Сол өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді. Тәннен жан артық еді, тәнді жанға бас ұрғызса керек еді. Жоқ, біз олай қылмадық, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы боқтықтан ұзамадық. Жан бізді жас күнімізде билеп жүр екен. Ержеткен соң, күш енген соң, оған билетпедік. Жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілменен қарамадық, көзбен де жақсы қарамадық, көңіл айтып тұрса, сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргенге-ақ тойдық. Сырын қалай болады деп көңілге салмадық, оны білмеген кісінің несі кетіпті дейміз. Біреу кеткенін айтса да, ұқпаймыз. Біреу ақыл айтса: «Ой, тәңірі-ай, кімнен кім артық дейсің!» - дейміз, артығын білмейміз, айтып тұрса ұқпаймыз.

Көкіректе сәуле жоқ, көңілде сенім жоқ. Құр көзбенен көрген біздің хайуан малдан неміз артық? Қайта, бала күнімізде жақсы екенбіз. Білсек те, білмесек те, білсек екен деген адамның баласы екенбіз. Енді осы күнде хайуаннан да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды. Біз түк білмейміз, біз де білеміз деп надандығымызды білімділікке бермей таласқанда, өлер-тірілерімізді білмей, күре тамырымызды адырайтып кетеміз.



1891

ОН ТӨРТІНШІ СӨЗ
Тірі адамның жүректен аяулы жері бола ма? Біздің қазақтың жүректі кісі дегені - батыр кісі дегені. Онан басқа жүректің қасиеттерін анықтап біле алмайды. Рақымдылық, мейірбандылық, әртүрлі істе адам баласын өз бауырым деп, езіне ойлағандай оларға да болса игі еді демек, бұлар - жүрек ісі. Асықтық та - жүректің ісі. Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды. Амалдың тілін алса, жүрек ұмыт қалады. Қазақтың «жүректісі» мақтауға сыймайды. Айтқанға көнгіш, уағдада тұрғыш, бойын жаманшылықтан тез жиып алғыш, көштің соңынан итше ере бермей, адасқан көптен атының басын бұрып алуға жараған, әділетті ақыл мойындаған нәрсеге, қиын да болса, мойындау, әділетті ақыл мойындамаған нәрсеге, оңай да болса, мойындамау - ерлік, батырлық осы болмаса, қазақтың айтқан батыры - әншейін жүректі емес, қасқыр жүректі деген сөз.

Қазақ та адам баласы ғой, көбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдың сөзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады. Білімді білсе де, арсыз, қайратсыздығынан ескермей, ұстамай кетеді. Жаманшылыққа бір елігіп кеткен соң, бойын жиып алып кетерлік қайрат қазақта кем болады. Осы жұрттың көбінің айтып жүрген мықты жігіт, ер жігіт, пысық жігіт деп ат қойып жүрген кісілерінің бәрі - пәлеге, жаманшылыққа еліртпек үшін, бірін-бірі «айда, батырлап!» қыздырып алады да, артын ойлатпай, азғыратұғын сөздері. Әйтпесе құдайға терістіктен, не ар мен ұятқа терістіктен сілкініп, бойын жиып ала алмаған кісі, үнемі жаманшылыққа, мақтанға салынып, өз бойын өзі бір тексермей кеткен кісі, тәуір жігіт түгіл, әуелі адам ба өзі?



1893
ОН БЕСІНШІ СӨЗ
Ақылды кісі мен ақылсыз кісінің, менің білуімше, бір белгілі парқын көрдім.

Әуелі - пенде адам болып жаратылған соң, дүниеде ешбір нәрсені қызық көрмей жүре алмайды. Сол қызықты нәрсесін іздеген кезі өмірінің ең қызықты уақыты болып ойында қалады. Сонда есті адам, орынды іске қызығып, құмарланып іздейді екен дағы, күнінде айтса құлақ, ойланса көңіл сүйсінгендей болады екен. Оған бұл өткен өмірдің өкініші де жоқ болады екен.

Есер кісі орнын таппай, не болса сол бір баянсыз, бағасыз нәрсеге қызығып, құмар болып, өмірінің қызықты, қымбатты шағын итқорлықпен өткізіп алады екен дағы, күнінде өкінгені пайда болмай-ды екен. Жастықта бұл қызықтан соң және бір қызық тауып алатын кісімсіп, жастығы тозбастай, буыны босамастай көріп жүріп, бірер қызықты қуғанда-ақ мойны қатып, буыны құрып, екінші талапқа қайрат қылуға жарамай қалады екен.

Үшінші - әрбір нәрсеге қызықпақтық. Ол өзі бойға құмарлық пайда қылатын нәрсе екен. Әрбір құмарлық өзіне бір дерт болады екен, әртүрлі құмар болған нәрсеге жеткенде, яки әне-міне, жетер-жетпес болып жүргенде, бір түрлі мастық пайда болады екен.

Әрбір мастық бойдан оғатты көп шығарып, ақылдың көзін байлап, төңіректегі қараушылардың көзін ашып, «ананы-мынаны» дегізіп, бойды сынататұғын нәрсе екен. Сол уақытта есті кісілер үлкен есі шықпай, ақылды қолдан жібермей, бойын сынатпай жүріп ізденеді екен. Есер кісілер ер-тоқымын тастап, бөркі түсіп қалып, етегі атының к...н жауып кетіп, екі көзі аспанда, жынды кісіше шаба беруді біледі екен, соны көрдім.

Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің? Жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?



1893
ОН АЛТЫНШЫ СӨЗ
Қазақ құлшылығым құдайға лайық болса екен деп қам жемейді. Тек жұрт қылғанды біз де қылып, жығылып, тұрып жүрсек болғаны дейді. Саудагер несиесін жия келгенде «тапқаным осы, біттім деп, алсаң — ал, әйтпесе саған бола жерден мал қазам ба?» дейтұғыны болушы еді ғой. Құдай тағаланы дәл сол саудагердей қыламын дейді. Тілін жаттықтырып, дінін тазартып, ойланып, үйреніп әлек болмайды. «Білгенім осы, енді қартайғанда қайдан үйрене аламын» дейді. «Оқымадың демесе болады дағы, тілімнің келмегенін қайтушы еді» дейді. Оның тілі өзге жұрттан бөлекше жаратылып па?

1893
ОН ЖЕТІНШІ СӨЗ
Қайрат, ақыл, жүрек үшеуі өнерлерін айтысып, таласып келіп, ғылымға жүгініпті. Қайрат айтыпты: «Ей, ғылым, өзің де білесің ғой, дүниеде ешнәрсе менсіз кәмелетке жетпейтұғынын; әуелі, өзіңді білуге ерінбей-жалықпай үйрену керек, ол - менің ісім. Құдайға лайықты ғибадат қылып, ерінбей-жалықпай орнына келтірмек те - менің ісім. Дүниеге лайықты өнер, мал тауып, абұйыр мансапты еңбексіз табуға болмайды. Орынсыз, болымсыз нәрсеге үйір қылмай, бойды таза сақтайтұғын, күнәкәрліктен, көрсеқызар жеңілдіктен, нәфсі шайтанның азғыруынан құтқаратұғын, адасқан жолға бара жатқан бойды қайта жиғызып алатұғын мен емес пе? Осы екеуі маған қалай таласады?» - депті.

Ақыл айтыпты: «Не дүниеге, не ахиретке не пайдалы болса, не залалды болса, білетұғын - мен, сенің сөзіңді ұғатұғын - мен, менсіз пайданы іздей алмайды екен, залалдан қаша алмайды екен, ғылымды ұғып үйрене алмайды екен, осы екеуі маған қалай таласады? Менсіз өздері неге жарайды?» - депті.

Онан соң жүрек айтыпты: «Мен - адамның денесінің патшасымын, қан менен тарайды, жан менде мекен қылады, менсіз тірлік жоқ. Жұмсақ төсекте, жылы үйде тамағы тоқ жатқан кісіге төсексіз кедейдің, тоңып жүрген киімсіздің, тамақсыз аштың күй-жәйі қандай болып жатыр екен деп ойлатып, жанын ашытып, ұйқысын ашылтып, төсегінде дөңбекшітетұғын - мен. Үлкеннен ұят сақтап, кішіге рақым қылдыратұғын - мен, бірақ мені таза сақтай алмайды, ақырында қор болады. Мен таза болсам, адам баласын алаламаймын: жақсылыққа елжіреп еритұғын - мен, жаманшылықтан жиреніп тулап кететұғын - мен, әділет, нысап, ұят, рақым, мейірбаншылық дейтұғын нәрселердің бәрі менен шығады, менсіз осылардың көрген күні не? Осы екеуі маған қалай таласады?» - депті.

Сонда ғылым бұл үшеуінің сөзін тыңдап болып, айтыпты:

- Ей, қайрат, сенің айтқаныңның бәрі де рас. Ол айтқандарыңнан басқа да көп өнерлеріңнің бары рас, сенсіз ешнәрсенің болмайтұғыны да рас, бірақ қаруыңа қарай қаттылығың да мол, пайдаң да мол, бірақ залалың да мол, кейде жақсылықты берік ұстап, кейде жамандықты берік ұстап кетесің, соның жаман, - депті.

- Ей, ақыл! Сенің айтқандарыңның бәрі де рас. Сенсіз ешнәрсе табылмайтұғыны да рас. Жаратқан тәңіріні де сен танытасың, жаралған екі дүниенің жайын да сен білесің. Бірақ сонымен тұрмайсың, амал да, айла да - бәрі сенен шығады. Жақсының, жаманның екеуінің де сүйенгені, сенгені - сен; екеуінің іздегенін тауып беріп жүрсің, соның жаман, - депті. - Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ - менің ісім, - депті. Бірақ сонда билеуші, әмірші жүрек болса жарайды. Ақыл, сенің қырың көп, жүрек сенің ол көп қырыңа жүрмейді. Жақсылық айтқаныңа жаны-діні құмар болады. Көнбек түгіл қуанады. Жаманшылық айтқаныңа ермейді. Ермек түгіл жиреніп, үйден қуып шығарады.

- Қайрат, сенің қаруың көп, күшің мол, сенің де еркіңе жібермейді. Орынды іске күшіңді аятпайды. Орынсыз жерге қолыңды босатпайды. Осы үшеуің басыңды қос, бәрін де жүрекке билет, - деп ұқтырып айтушының аты ғылым екен. Осы үшеуің бір кісіде менің айтқанымдай табылсаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам - сол. Үшеуің ала болсаң, мен жүректі жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды деп кітаптың айтқаны осы, — депті.

1893



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   58




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет