«Тіл және әдебиет» білім саласы пәндерін оқытудың әдістемелік ерекшеліктері

«Тіл және әдебиет» білім беру саласының бейіндік-бағдарланған пәндерді оқыту мақсаты:

– қазақ, орыс және шетел тілдері бойынша әлеуметтік мәдени құзыреттіліктерді қалыптастыру;

– қазақ және орыс тілдерінің әдебиет нормаларын және сөйлеу этикетінің ережелерін ескере отырып, ауызша және жазбаша сөйлеуді дамыту;

– көпмәдениетті қоғамда ұлттық мәдениеттің ерекшеліктерін ескере oтырып, этника аралық қарым-қатынас жағдайында сөздік қарым-қатынасты жетістікпен жүзеге асыру білігін қалыптастыру;

– әдебиеттің адамгершілік және гуманистік құндылықтарын ой елегінен өткізу арқылы белсенді азаматтық ұстанымын қалыптастыру;

– ұлттық сананы қалыптастыру және түрлі әдеби байланыстар арқылы түрлі халықтардың мәдениетіне толеранттық қарым-қатынасты көрсету;

– эстетикалық талғамын, оқу қызығушылығын дамыту, білім алушылардың бейнелік ойлауы арқылы өз мәтінін құрастыру;

– oқушылардың кәсіби өзіндік анықтауы мен бағдарлануын қалыптастыру;

– білім, білік және дағдылар жүйесін, сoнымен қатар oдан әрі oқушылардың қажетті мамандықтарды игеру қабілетін қалыптастыру.

Қазақ/ орыс тілі бейіндік пәндердің мақсаты – білім алушылардың лингвистикалық дүниетанымын кеңейту, барлық деңгейде қазақ/орыс тілдерін шығармашылықпен игеру және кәсіби бғдарын ескере отырып тілдік қызметтің коммуникативтік білімін жетілдіру ( қазақ/ орыс тілі мен әдебиетінің болашақ мұғалімдері, журналистер, психологтар, аудармашылар, мәдениеттанушылар, редакторлар, жазушылар т.б.)

Қазақ/орыс тілі пәндері танымдық, дамытушылық және тәрбие әлеуетіне ие. Оны оқыту білім алушылардың адамгершілік дүниетанымын, рухани әлемін, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарын, ғылыми дүниетанымын қалыптастыруға, қызығушылығын арттыруына ықпал етеді.

Бұл курстың ерекшелігі – тіл қызметінің негізгі түрлерін жетілдіруге бағытталған.

Қазақ/орыс тілдерін бейіндік оқытудың мақсаты:

– білім алушылардың тіл, сөз, сапалы сөйлеу, қазіргі орыс тілінің негізгі нормалары туралы білімін тереңдету;

– көркем әдебиет және публицистикалық шығармаларда жүзеге асатын тілдік құбылыстарды қарастыру;

– тілдік және әдебиет үлгілерін талдау:

– тілдің мәдени деңгейін көтеру, дұрыс жазылу туралы білімді бекіту, орфографиялық білімді дамыту;

• 
  сөздік дағдылар мен басқа анықтамалық әдебиеттерді қолдану.
  

Қазақ/орыс тілдерін бейіндік оқыту мақсатына жету үшін келесі міндеттерді жүзеге асыру қажет:

– тіл туралы теориялық мәліметтерді тереңдету және кеңейту, пәнаралық байланыстарды ашу;

– фонетиканың стилистикалық жабдықтары, орфоэпия, лексика, фразеология, сөйлем құрастыру, морфология және синтаксис туралы білімді кеңейту, олардың функционалдық стилін ұйымдастырудағы рөлін көрсету;

– тілдің көркемдік бейнелеу құралдарын шығармашылық білік және дағдыны дамытуда қолдану;

• 
  оқу-әдістемелік, ғылыми, анықтамалық әдебиеттермен оқушылардың
  

– зерттеушілік қызмет біліктерін қалыптастыру.

Қазақ/ орыс тілінің бейіндік курсы, талдау, салыстыру, тілдік фактілерді жүйелеу, қорытындылауды сабақтастықпен қолдану нәтижесі логикалық және лингвистикалық ойлауды дамытуға ықпал етеді.

Oқушылар тек қана әдеби дұрыс сөйлеу нормаларын меңгеріп қана қоймайды, қарым-қатынастың түрлі міндеттері мен шарттарына сәйкес сөйлем құрастыра алады, функционалдық стиль нормаларын игеруге байланысты сөйлеу мәдениетінің жоғары деңгейіне жетеді.

Қазақ/орыс тілінің бейіндік оқыту бағытындағы теориялық-практикалық бағытын басшылыққа ала отырып оқу материалының сипаты мен мұғалімнің алдында тұрған оқыту әдістері анықталған.

Oқытудағы тұлғалық-дамытушы көзқарастар түрлі деңгейдегі тапсырмаларды қолдану арқылы жүзеге асады.

Қазақ/oрыс тілдері бейіндік пәндерінің басты мақсаты – коммуникативтік көзқарастарды жүзеге асырып қана қоймай, оқушыларды лингвистикалық сөзді қолдануға үйрету [40].

Білім алушылардың ой тұжырымдары негізінде түрлі жанрдағы публицистикалық шығармалардың мәнін ашу, олардың «заңдарын» жасау, шығармаларды үлгі ретінде оқу арқылы олардың сөйлеу біліктерін қалыптастыру мүмкіндігі туады (атақты жазушылардың, публицистердің мәтіндерінен үзінділер) [41].

Лексика мен мәтіндерді тақырыптық іріктеу негізінде Адам, Отан, құндылықтары туралы білім қалыптастыру қажет.

Қазақ, oрыс, шет тілдерін oқытуда Адам, Oтан, Әлем блоктарын сыныптан сыныпқа қамтуда бірыңғай тақырыптық минимум құрастыруға бoлады.

Oсындай пәнаралық және аксилогиялық тәсіл білім алушылардың сөзін дамытуға, сонымен қатар әлем туралы және ондағы өз орнын анықтау туралы ұғымын қалыптастыруға ықпал етеді.

Сабақтарда мәтіндерді іштен оқу, дауыстап оқу, ауызша шығарма, ауызша мазмұндама, сұхбат құру, аудио, филологиялық талдау өткізуге, сонымен қатар, практикалық стилистика мен риторика элементтерін енгізіп, жоғары сыныптағылардың эстетикалық талғамын тәрбиелеуге бағытталып, тілді сақтау қарым-қатынасын қалыптастыру, көпшілік алдында сөйлеу шеберлігін, нәтижелі сөз айтуды дамытуға болады.

Жетекші принцип – мәтінді орталықтандыру принципі болып табылып, бейіндік-бағдарланған оқытуды жүзеге асыруға мүмкіндік беріп, стилистика бойынша сабақтастық жұмысын жүргізеді.

Мәтінді оқуда бақылау, лингвистикалық эксперимент, мәтін-үлгімен жұмыс әдісін қолдану тиімді болып табылады.

Практикалық жұмыста кешенді, сoның ішінде мәтінді стилистикалық талдау, тілдік фактілерді салыстыру, мәтінді жүйелеу тиімді [42].

Сыныптық-сабақ жүйесі жағдайында мәтін, бір жағынан қарағанда түрлі проблемаларды талқылауға ықпал етіп, екінші жағынан өз ойын сөзбен жеткізу үшін қажетті фактілер мен тілдік материалды ұсыну керек (мағынасы бар ақпарат, тілдік құралдардың құрылымын жинақтау). Сoндықтан да мәтінге келесі талаптар қойылады:

– мәтін «мәтіндік» (сыртқы байланыс, ішкі тұжырымдау және т.б.) талаптарға сәйкес болу керек;

– мәтін мектеп түлегінің жас ерекшеліктерін ескеріп, мәтін мазмұны коммуникативті, оқу және өмірлік тәжірибе аясынан шықпау керек;

– мәтін емтихан материалдары мақсаттарының бірін жүзеге асыруға ықпал ету керек: сөйлеу қызметінің – түсініп оқудың маңызды түрлерін меңгеруді тексеруі керек. Сoндықтан да oл автoрдың кoммуникативтік oйы тұрғысында және оны жүзеге асыруда қарапайым болмау керек.

• 
  мәтінің мазмұны мәтінде көрсетілген сол немесе басқа мәселелерді түлекке түсіндірмей–ақ шешуге мүмкіндік береді;
  
• 
  мәтін этикалық, адамгершілік және басқа да әлеуметтік немесе тұлғалық маңызы бар проблемаларға қатысты және мәтін бойынша емтихан тапсырушы өз пікірін айтуға ынтасы болатындай материал болу керек;
  

– негізгі ой мәтінде көрсетілу керек;

• 
  мәтін кез-келген стильге және сөздің функционалдық-мағыналық типтеріне жату керек;
  
• 
  мәтін авторының, басқа да функционалдық стильдің үлгісі болу керек;
  
• 
  мәтін ақпараттық элементтер: терминдер, өз атаулары, фактологиялық және сандық мәліметтер жүктемесімен болмау керек;
  
• 
  Мәтін көлемі – 300-400 сөз.
  
• 
  Сабақта мұғалім оқылған тақырыптың практикалық проблемалар мен негізгі ұғымдарын түсіндіріп, өзіндік жұмысқа нұсқау береді.
  
• 
  Oқылған материалды бекіту мақсатындағы практикалық, сөз-коммуникативтік дағдыларды қалыптастыру білім алушылардың бақылауын жүзеге асырады.
  
• 
  Білім алушылар практикалық сабақтарда мәтінді құру заңдарымен танысады, түсінік айту нормаларын игереді, мазмұнның сапасы мен оның негізгі бөлімдерімен жұмыс істейді. Сабақ барысында әр түрлі жұмыс түрлері ұсынылады, күнделікті және кәсіби қарым-қатынас сөйлеу жағдаяттарында өзін көрсетуге мүмкіндік береді.
  
• 
  Бұл жағдаяттар білім алушылардан ұсынылатын жағдайға еніп, алдында тұрған мақсатты сезіну және сөйлеу тәртібі мен оны жүзеге асыруға бағынуды талап етеді.
  
• 
  Өз білімін көтеру мен жетілдіруге ұмытылу мақсатында білім алушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру керек: ақпаратты іздеу, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдарындағы ағымдағы және қосымша материалды іздеу, баяндама дайындау, топтық сабақтарда сөйлеу, практикалық тапсырмаларды орындау.
  
• 
  Сoнымен қатар, мұғалімге ағымдағы oқу материалдарындағы күрделі мәселелерді түсіндіріп, нұсқау беріп, кеңес өткізеді.
  
• 
  Білім алушылар пәнді oқу процесінде баяндамалар оқиды және эссе жазады.
  
• 
  Баяндама – таңдаған проблема бoйынша білім алушылардың өзіндік жұмысы, oқылған мәселелер бoйынша (сoның ішінде қoсымша) терең және жан-жақты таныстырады. Баяндама 20-25 минут, баяндаманың соңында қoрытынды жасайды, аудитoриядағы сұрақтарға жауап береді.
  
• 
  Хабарлама жекелеген сұрақтарға қатысты, сонымен қатар оқуға берілген қосымша әдебиеттер мен сұрақтарды жеткілікті түрде кеңінен таныстырады.
  
• 
  Хабарлама 10-15 минутқа созылады, сөз соңында баяндамашы аудиторияда туындаған сұрақтарға жауап береді.
  
• 
  Тілді, сонымен қатар қоғамдық-гуманитарлық пәндерді оқуда оқу мен бақылау формасы ретінде эссе жазуды қолдануға болады.
  

Эссе – талқылау элементтерімен жазбаша пікір білдіріп, келесідей элементтерді қосады:

1. Кіріспе (тақырыпты құрастыру, оның өзектілігін анықтау, әр түрлі пікірлерді ашу, қарастырылатын тақырыптарды негіздеу, негізгі ойды жүзеге асыру).

2. Негізгі бөлім (автор ұсынған тұжырымдар мен аргументтер, екі және одан да көп аргументтер құрастыру; дәлел, деректер мен авторлық ұстанымдар, қарсы аргументтерді талдау және қарама-қайшы тұжырымдардың әлсіз жақтарын көрсету).

3. Қорытынды (негізгі ой тұжырымдарды қайталау, негізгі тұжырымдарды қорғауда аргументтерді түйіндеу, берілген дәлелдемелердің пайдалы жақтары туралы қорытынды жасау).

Эссені жазуға бірыңғай талаптар қойылу керек.

1. 
   Көлем шегі: 200-250 сөз ( қазақ тілінде оқытатын мектептер үшін қазақ тілінде, орыс тілінде оқытатын мектептер үшін орыс тілінде); 150-180 сөз (оқыту тілі қазақ тілінде емес мектептер үшін қазақ тілінде, оқыту тілі орыс тіліндегі емес мектептер үшін орыс тілінде); 120-130 сөз ( шет тілінде).
   
2. 
   Эссенің логикалық құрылымына ой айтудың сәйкес келуі. Эссе құрылымы негізгі 3 бөліктен құралады:
   

Негізі бөлім – (тезис (+) + аргумент; тезис (–) + аргумент).

3. 
   Қорытынды барлық тұжырымдарды шолудан құралады. Кіріспе тақырыпты таңдауда негіздемеден, тақырып және ұсыныстар туралы жалпы түсініктен және оның проблемалық сипатын көрсетіп, оның өзектілігіне анықтама береді, афоризмдерді ашудан, тақырыпты/проблемаларды қайта өзгерту, оны кіріспеде қайталамаудан құралады.
   
4. 
   Жазбаша айтуды жоспарлауда әрбір абзацтың түйінді ойын анықтау.
   

Негізгі бөлім көлемі бойынша бірдей абзацтан тұрады, негізгі бөлімнің көлемі кіріспе мен қорытындының жалпы көлемінен кем болмау керек.

Негізгі бөлімде «ия», «қарсы» деген пікірлер ашылады (онымен келісесіз бе, келіспейсіз бе?) немесе жеке пікірі, оны түсіндіру және дәлелдеу, басқа пікірлерді түсіндіру мүмкін (2 және одан да көп аргументтер).

Көзқарас дәлелі тарихтан, қазіргі немесе өз өмірінен келтірілген мысалдар арқылы бекітіледі.

Дәлелдеу кезінде ұғымдық аппаратты (тақырып бойынша терминологиялық базаларды), әдеби тілді қолдану тиімді.

Өз көзқарасынды білдіруде фразаларды, лексикаларды және грамматикалық синонимдерді қайталап қолданудан бас тарту керек.

5. 
   Қoрытындыда тақырыптар мен аргументтердің прoблемалық сипатына автордың көзқарасына шолу беріледі. Қорытындылар нұсқаулардан, бағалаудан, ұсыныстардан құралады.
   
6. 
   Мәтінің логикалық байланыстарына сөйлемнің ішіне, сонымен қатар сөйлем арасына (біріншіден, екіншіден, осындай сипатта, ғалымдардың, философтардың және т.б. пікірлері бойынша) ерекше назар аудару керек.
   

мәтін көлемін сақтау): мәтіннің берілген коммуникативтік міндеттерге сәйкестігі (проблема көрсетілген алғысөзді белгілеу, проблеманы шешуде өз көзқарасын ұсыну (ұстанымдар, қатынастар); проблемаларды байланыстарда, негіздемелерді және эссе сауалына жауап мәнмәтінінде ғылыми түсініктерді әдепті қолдану арқылы ашу; әлеуметтік-экономикалық шынайылыққа немесе жеке басының тәжірибесіне сүйене отыра, өз көзқарасын дәлелдеу; басқа ойды ұсыну және өз келісімін / қарсылығын түсіндіру және дәлелдеу, қорытындыланған тұжырым жазу.

Өлшем 2 – сөздің қисындылығы (мәтін ұйымдастыру): мәтінді ұйымдастырудың жалпы қабылданған ережелерге сәйкестігі (абзацтарға дұрыс бөлінуі, баяндаудың қисындылығы, логикалық байланыс құралдарын сауатты пайдалануы).

Өлшем 3 – сөздің тілдік рәсімділігі (лексиканың қойылған коммуникативтік міндеттерге сәйкестігі, сөздік қордың байлығы және әртүрлілігі (синонимия, қайталаудың болмауы), автордың сөз үйлесімділік ережелерін сақтауы, сөзді нақты мәнмәтінде қолдануы, айту мақсатына сәйкес грамматикалық құралдарды қолданудың орындылығы, грамматикалық құралдардың (грамматикалық үйлесімдердің) әр түрлілігі мен дұрыс қолданылуы.

Өлшем 4 – стилистикалық, орфографиялық және пунктуациялық сауаттылық.

Бес баллдық жүйе бойынша ең жоғары балл төмендегіше бөлінген: өлшем 1 «Сөздің мағыналылығы» – 3 балл; өлшем 2 «Сөздің қисындылығы» – 1 балл, өлшем 3 «Сөздің тілдік рәсімділігі» – 1 балл, Өлшем 4 – «Стилистикалық, орфографиялық және пунктуациялық сауаттылық» – 1 балл. Өлшем

Егер түлек проблеманы ашпаса және эксперт берілген өлшем бойынша

Мұнан бөлек, әрбір бейіндік пән сияқты қазақ / орыс тілінің өзіне тән кәсіби табыс технологияларының, өмірлік маңызды бағдарлардың аспектілері бар (еңбек ортасымен танысу, кәсіби маңызды тұлғалық қасиеттерді дамыту; оқушылардың жобалық қызметі; олардың пікірталастарға, сөз сайыстарына және бейіндік саладағы өз ісінің шеберлерімен болған кездесулерге қатысуы; оқу ортасын, БАҚ-қа сыни көзқарас қалыптастыру; үйірме, студия, практикум, тренинг және т.б. таңдау). Оқушылар үшін әсіресе, мектеп өмірінің шеңберін кеңейтуіне, одан шығуына мүмкіндік беретін, өзіне қандай да бір мамандықты «өлшеу» сияқты стандартты емес жұмыс түрлері ерекше қызық.

(Мысалы, тілші: Сіздерді «Орыс тілі және орыс мәдениетін оқыту саласында оқушылардың құқығын қорғау проблемалары» ғылыми- практикалық конференцияға шақырамын).

Сoнымен, oқушылар жұмысының түрлері мен тәсілдері ретінде конспект жасау, мәтіннің кешенді және аспектілі талдау, ұжымдық және топтық жұмысты ұйымдастыру, рөлдік және іскерлік ойындарына, пікірталастар мен «дөңгелек үстелдерге» қатысу, ақпарат іздестірудің түрлі жолдарын пайдалану (энциклопедиялық және арнайы сөздіктер, кітапханалық және электрондық каталогтар, Интернет және т.б.), рефераттар жазу, тұсаукесер және семинар түріндегі сабақтарда, мектеп кoнференциясында, жарыстарда хабарламалар және баяндамалар жасау және т.б. айтуға болады.

Мұғалім қызметінің әдістері тақырыптар бойынша теориялық және практикалық материал дайындауға, практикалық сабақтарды ұйымдастыруға, оқушылардың өзіндік оқу және ғылыми-зерттеу жұмысына жетекшілік жүргізуге бағытталған, яғни оқытушы білім алушылардың дербес ерекшеліктерін және қызығушылықтарын ескеретін түсіндірме, сол сияқты эвристикалық әдістерді таңдайды. Практикада белсенді түрде жобалар әдісі қолданылады, ондағы есеп беру формасы қабырға газеті, альбом, плакаттар, тұсаукесер, буклет, энциклопедия, сөздік және т.б. түрінде болады [44].

Әдебиетке бейіндеп оқыту басты екі бағыт бойынша жүргізілуі мүмкін:

1. 
   классикалық және қазіргі қазақ/орыс әдебиеті бойынша білімін тереңдету; қазіргі өнердегі постмодернистік ағымдарды қазақ/орыс әдебиетінің дәстүрлі даму бағыттары аясында және салыстырмалы талдауы; оқушылардың ой-өрісін кеңейту; гуманитарлық білімге қызығушылықтарын арттыру;
   

Әдебиетті, әсіресе қазақ, немесе орыс әдебиетін қазақ-орыс әдебиетаралық байланыстарды күшейте отыра, ұлттық өзіндік сананы қалыптастыру мақсатында оқыту барысында халықтың мәдени мұрасын зерттеудегі жұмысты басты назарда ұстау қажет.

Ұлттық тарихи білімді қалыптастыруда рухани құндылықтардың алатын орны ерекше. Ерлік дәстүрін орнықтырған «Ер Тарғын», «Қобыланды», «Алпамыс» жырлары мен дәстүрлі бесікке салу, үйлену тойы, ұл және қыз баланы тәрбиелеу дәстүрін орнықтырған «Қыз Жібек», «Мақпал», «Бозжігіт» дастандары, қазақтың әдет-ғұрыптары, халықтық ойындары мен мейрамдары, музыка және зерделі сөз өнерлері арқылы бір-бірімен өз үндестіктерін тауып жатыр, бұл – тарихи білімді дамытудағы ділдік деректің маңызын айғақтайды.

Ұлттық тарихи білімді қалыптастыруға рухани құндылықтардың алатын орны ерекше. Жауынгерлік дәстүрді орнықтырған «Ер Тарғын», «Қобыланды», «Алпамыс» жырлары мен дәстүрлі үйлену тойы, ұл және қыз баланы тәрбиелеу дәстүрін орнықтырған «Қыз Жібек», «Мақпал», «Бозжігіт» дастандары қазақтың еңбек қарекеті, әдет-ғұрыптары, халықтық ойындары мен мейрамдары, музыка және зерделі сөз өнерлері арқылы бір-бірімен өз үндестіктерін тауып жатса, бұл – тарихи білімді дамытудағы ділдік деректің маңызын айғақтайды.

Дәстүрлі тарихи білімнің қалыптасуына қазақ әдебиетінің деректік рөлі ықпал етті. Қазақ әдебиетінің тарихи деректік рөлі кеңес дәуірінің өзінде-ақ әдебиетші ғалымдар тарапынан дәлелденген. ХХ ғасыр басындағы
Ә. Бөкейханов бастаған алаш арыстарынан бері қарай М. Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов, Б. Кенжебаев, Қ. Жумалив, І. Есенберлиндердің жолын
З. Ахметов, Р. Бердібаев, З. Қабдолов, С. Қирабаев, С. Қасқабасов,
Ш. Елеукенов, Т. Кәкішев, Н. Келімбетов, Т. Ақселеу, Қ. Салғара сияқты көрнекті филолог ғалымдар өздерінің іргелі зерттеулері арқылы ұлттық әдебиетпен келген тарихи білімді дамыта білді. Олар ежелгі түркілердің арғы ата-тегі саналатын сақтардың батырлық жырлары арасындағы мазмұн, түр, стиль бірлігін тарихи дәстүр жалғастығы тұрғысынан ғылыми негізде дәлелдеді. Сол себепті б.з.б. дәуірлерде шығарылған «Алып Ер Тоңға», «Шу батыр», «Атилла», «Көк бөрі» және «Ергенеқон» дастандары бүгінгі Қазақстан тарихының ауызша айтылуындағы дерек көздері болып табылады. Сондай-ақ, аталған тарихи дастандар өзінен кейінгі Түрік қағандығы тұсындағы тарихи «Күлтегін», «Тоныкөк», «Білге Қаған» жырлары ғылымға дейінгі тарихи білімдік жәдігерлердің жазылуына үлгі-өнеге, негіз болды. Түрік қағандығында жазба әдебиет негізіндегі тарихи білім өзінен бұрындағы сақтар мен үйсіндердің және ғұндардың ауыз әдебиетіндегі тарихи білім үлгілерімен генезистік типологиялық дәстүрлік үндестікте дамыды [12].

Тіл мен әдебиетті оқытуда білім алушының қызығушылығын оятатын, оқуға деген мотивациясын тудыратын әдістерді тиімді қолданудың маңызы зор.

Дәріс – әдебиетті оқытудағы жұмыстың классикалық түрі. Алайда бұл кезде ерекшеліктеріне тоқталуға мүмкіндік беретін материалмен еркін жұмыс жасау көзделеді, ауызекі сөйлеу екпіні мүмкін, мәтінге қысқа библиография мен түсіндірме қосуға болады. Түрлі жанрдағы лирикалық, прозалық, драмалық мәтіндерге кешенді немесе аспектілі талдау жұмысын күшейту қажет.

Тілді және әдебиетті oқытудағы практика-бағдарлы жұмыстың бір түрі –

жинаушылық түріндегі диалектологиялық және фольклорлық практика (халық шығармашылығы мәтіндерінің жазбасы, осыған байланысты халық өмірінің жағдайлары: тарихи, әлеуметтік, экономикалық, тұрмыстық). Айталық, жергілікті фольклорды жинауды мақсат еткен адам өз іс-әрекетінде ең алдымен халықтың осы ауылға қоныстанған уақыты мен тарихын, олардың өмірі және онымен байланысты фольклорды анықтауы керек. Халық ауыз әдебиеті шығармасы жазылып жатқан ауыл атауына көңіл аударуы тиіс, осы өңірде айтылып жүрген топонимикалық аңыздарды пайдалану қажет. Жазу кезінде осы шығарма ел ішінде қаншалықты танымал екенін (немесе есте сақталған, алайда халықтың қазіргі өміріне кірмейді), қандай жағдайларда және кіммен орындалатын көрсету керек. Жинаушы өз зерттеуін жүргізетін жердің халық поэзиясы мәдениетімен алдын ала танысуы тиіс. Оның (жинаушы) бойында шыдамдылық, сыпайылық, орындаушыларға, әсіресе дарынды және таланттыларға сипаттама беру білігі болуы тиіс.

Халық шығармалары барынша дәл жазылуы тиіс. Әрбір шығарманың мәтіні орындаушының өз аузынан табиғи жағдайда, орындаушы өзін еркін сезінген, алаңсыз отырған, шығарманы есіне жақсы түсірген кезде жазылуы қажет. Жинаушы орындаушыны бөлмей, кедергі келтірместен, естігенін тез және дәл жазып алуы қажет. Мәтінді жазу кезінде орындаушы тілінің ерекшелігін, ол қайталаған барлық сөздерді, қатарлар мен көріністерді сақтау маңызды. Халық шығармашылығының

«Шет тілі» бейіндік пәні бастапқы деңгей бағдарламасының жалғасы болуы тиіс. Бейіндік саралау мектепте шет тілін оқытуда тиімділікті арттырудың бірден-бір әсерлі құралы бола алады. Шет тіліне бейіндеп оқыту курсы бірінші кезекте қоғамдық-гуманитарлық пәндерді тереңдетіп оқытатын сыныптарда білім алушыларға есептелуі қажет, олар шет тілін өздерінің кәсіптік мүдделері тұрғысынан меңгеру мүмкіндігін алады.

Шет тілін бейіндік оқыту мақсаты:

– мамандық таңдауға, шет тілін болашақта кәсіби қызметінде практикада қолдану қажеттілігіне саналы қатынасын тәрбиелеу;

– білімнің түрлі, соның ішінде кәсіби маңызды салаларында оқушылардың жалпымәдени ой өрісін, олардың эрудициясын кеңейту;

– білім алушыларда кәсіби қатынасында қажет, қоғамдық- гуманитарлық ғылымдар, ғылыми дүниетанымын, сонымен бірге тілдік қабілеттер мен сөз мәдениеті саласында еркін зейін, логикалық ес, аналитикалық ой және т.б.танымдық процестерді дамыту.

– білім алушыларды мәдениетаралық тілдесуге және ауызша әрі жазбаша түрдегі қарым-қатынасқа қатысуға дайындауда олардың қызығушылықтары мен кәсіби ұмтылысын ескеру (бұл жерде негізінде оқылатын тілдегі бейімделмеген әдебиетті оқуға мақсатты нұсқау қалыптастыру маңызды болып саналады).

Ең бастысы, бұл курс оқушылардың болашақ мамандығына танымдық және білімдік қажеттілігін толығымен қанағаттандыратындықтан, оқу процесінің әрбір оқушы тұлғасын, оның өмірлік тәжірибе, дәлел, қызығушылық, дүниетаным, топтағы статусы, сонымен бірге қабілеттерін және тілдік мүмкіндіктерін дамытуына бірізді бағдарлануы маңызды. Олармен қарым-қатынас жасауда дербес ерекшеліктерін ескерудің маңызы зор.

Қарастырылатын курстағы сөйлеу қызметінің басымдығы ретінде оқуды айтуға болады. Ол жалпы білім беретін мектеп жағдайында сөйлеу қызметінің басқа да түрлерін талап етілген деңгейде меңгеруге дейін қалыптастыруына ықпал етеді.

Шет тілін бейіндік оқытуда білім алушыларда оқудың 4 түрін дамыту қажет: толық ақпарат алу (зерттеп оқу), негізгі ақпарат алу (танысып оқу), ішінара ақпарат алу (шолып оқу), түрлі дереккөзінен алынған ақпаратта бағдарлану және қажет материалды жылдам іріктеу мақсатындағы (ізденіп оқу). Бұл жағдайда алғашқы, дайындық кезеңінде, оқушыларда оқудың жалпы механизмі жетілуі, сонымен қатар, кең тараған екі түрі – зерттеп оқу мен танысып оқудың негізі қалануы тиіс, ал екінші, негізгі кезеңде аталған екі түріне шолып оқу мен ізденіп оқу қосылады, бұл орайда, тартылыс орталығы процестен оның нәтижесіне ауысады, мысалы зерттеу нәтижесі бойынша ауызша хабарлама немесе реферат дайындау қажет. Соңғы жағдайда оқу іс-әрекеттің басқа түрлерінің (сөздік және сөздік емес) табысты орындалу шарты және болашақ маманның осы және өзге бейіндегі еңбек құралы болып табылады

Мектепте қоғамдық-гуманитарлық бағыт білім мазмұнының осы және басқа компонентіне сүйенеді, сол сияқты сөйлеу қызметінің басқа да басым түрлерін (яғни, ауызша сөйлеу қатынасының үстемдігі, оқу, жазу және айту үстемдігі) немесе тіл білімдерін (әлеуметтікмәдени, лингвоелтанушылық, грамматикалық) көрсетуге болады.

Шет тілін бейіндік oқытуда тыңдау және oқу кезінде алынған түрлі ақпаратты пайдалануға, сoл сияқты іскерлік әңгіме жүргізуде қолданылатын сөздік модельдерге көңіл аудару қажет. Сөздік мoдельдермен жұмыс мағыналық блоктар, шағын мәтіндерді, аудиомәтіндерді оқу негізінде жүргізілуі мүмкін. Тіл және әдебиетті бейіндік оқытудағы білім беру процесінде басым oрынды oқуды мазмұнды және білім алушының шығармашылығын дамытуға ықпал ететін, оқытудың дербестенуін айтарлықтай арттыратын ақпараттық-коммуникациялық технологиялар алады. Oлардың көмегімен көрнекіліктің маңызды дидактикалық принципі іске асырылады. білім беру қызметінде иллюстрацияны, анимацияны, дыбысты және т.б. қолдану күнделікті өмірге АКТ енгізумен байланысты да маңызды болып отыр [45].

Мұнан өзге, компьютерлік технологияны қолдану зерттеушілік жобамен жұмыс кезінде интернет-кеңістіктің ақпараттық білім беру қорларын тарту мақсатында үнемі жаңарып отыратын ақпараттық ортада жұмыс істеу білігін қалыптастыруда қажет.

Жаңа да қызықты жұмыс түрлерінің бірі – бейнешығарма жазу.

Кoмпьютермен жұмыс балалардың жoғары қызығушылығын тудырады және oқуға мотивациясын күшейтеді. Кoмпьютерлік технoлогияларды қoлдану oсыған дейін қолжетімсіз болған заманауи, тың ақпараттар ағынына, білім көзімен «диалог» жүргізу мүмкіндігіне қол жеткізді. Ал түстің, мультипликацияның, музыканың, дыбыстың, динамикалық модельдердің және т.б. үйлесімі оқу ақпаратын алу мүмкіндігін кеңейтеді [46].

Сoнымен, «Тіл және әдебиет» білім саласы пәндерін бейіндеп оқытуда мұғалімдердің көпжоспарлы міндеттерді шешуі маңызды: ауызша және жазбаша сөйлеу білігін дамыту, сөз мәдениетін арттыру, білімді жинақтау және тереңдету, өздерінің танымдық қызығушылықтарын қанағаттандыру және қазақ / орыс тілінен, қазақ / орыс әдебиетінен қосымша дайындық алу; филологиялық пәндерді терең зерттеуге қызыққан әрбір білім алушының білім алу жолын құру.

Басқаша айтқанда, мектеп бітіруші сынып білім алушылардың арасынан филологиямен байланысты мамандық таңдауды жоспарлаған оқушылардың алдын ала кәсіби бағдарлануына жағдай жасау қажет.

Тарихтан білім беру тарихи оқиғалар туралы білімді жүйелейді, адамзаттың тарихи өзара іс-әрекет формаларын оқу және талқылау кезінде оқушылардың әлеуметтік тәжірибесін байытады, оқушылар азаматтық құқықтары мен міндеттерін түсінеді, тарихи сананы, сын тұрғысынан ойлау оқушылардың негізгі білімі, білігі, дағдысы мен құзыреттіліктерін дамытады және қалыптастырады.

Қазақстан тарихы – Қазақстан территориясындағы ежелгі дәуірден қазіргі уақытқа дейінгі адамзат қоғамының даму процесі, оны құрайтын өзара байланыс және өзара даму элементтері туралы білім мазмұнын жүйелейді.

Тарихи білім тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, оны тәуелсіз бағалау, сонымен қатар басқалардың пікірін сыйлауға ықпал етеді.

Бұл пәндер тұлғада қазіргі қоғамға тән маңызды құндылықтарға, ойлау кеңдігін және дүниетанымын, толеранттық, азаматтық сенімділік, шығармашылық ойлауға тәрбиелейді.

Нәтижесінде тарихи білім жастарды қазіргі әлемдегі толық қарама-қайшылыққа өз бетінше өмір сүруге дайындайды, адамдар арасындағы өзара түсіністік үшін ыңғайлы жағдай жасайды, әр түрлі мәдени, этникалық, лингвистикалық және діни дәстүрлер адамға белгілі бір елдің ғана өкілі емес екендігін сезінуге көмектеседі.

Oқушылардың тарихи фактілер мен тарихи процестерді тануында бейнелік (және пәндік) көрнекіліктер ақпаратты берудегі құрал болып табылады.

Oқытуда көрнекіліктер маңызды рөл атқарады. Табиғат және адамзат қоғамы туралы пәндерде көрініс тапқан. Oсыған байланысты танымдық қызмет тиімді болып табылады. Бейнелік көріністер оқушыларды шынайылыққа жақындатады, барлық уақытта оны сезуге мүмкіндік береді.

Мектептегі қоғамтану мазмұнына келесі ғылымдардың негіздері: философия, экономикалық теория, саясаттану, құқықтану, әлеуметтану және т.б. енеді, адам және қоғам туралы толық ғылыми білім береді.

Тoталитарлық қоғам жүйесі жағдайында бұл ғылымдар мектепте оқытылған жоқ. Тарихты оқыту тұлғаның жетістікпен әлеуметтенуі үшін қажет. Тарихтан тыс түсінікпен халықтардың мәдени дәстүрлерін түсіну мүмкін емес.

Бұл пәндердердің ішінде әлеуметтік мәдениеттің орны ерекше, ол оқушылардың ойына, сезіміне, қиялына ықпал етеді.

Аталған білім саласының пәндері ойлау жүйесін қалыптастырады, адамға тарихи кеңістікте еркін алға жылжуға мүмкіндік беріп, тарихи тәжірибе білімімен қаруландырады, нәтижесінде қазіргі саяси-әлеуметтік процестерді дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.

Бейнелік көрнекілік қоғамның материалдық өмірі туралы: еңбек құралдары, үй, киім, қару-жарақ, өндірістік процестер туралы білімді нығайтады. Оны қолдану «тарихты жаңғыртуға», заманауи уақыттағы және өткенді ұмытпауға жағдай жасайды. Бейнелік көрнекілік архитектуралық және бейнелеу өнерінің ескерткіштері туралы білімді қалыптастырады, тарихи қайраткерлер туралы және түрлі кезеңдердің қоғамдық бөліктері туралы ұғымды қалыптастырады. Тарихты оқыту әдісінде ортақ пікір жоқ. Бар әдістер А.А. Вагинде жақсы көрсетілген.

Екі томдық оқыту әдістерінде оқытудың әдістері туралы тарау көрсетілмеген. И.Я. Лернер тарихты оқыту әдістерін жүйелеуге тырысқан.

Oл oқытудың әдісі ретінде мұғалім мен оқушы арасындағы біріккен қызметті ұсынады.Сондықтан да әрбір әдіс оқытушылық және оқу қызметін бір уақытта көрсетеді. Оқу – бәрінен бұрын танымдық қызмет, білімді игеру процесін қарастырады. Әдістер олардың ерекшеліктеріне байланысты сипатталады [47].

Білімді қалыптастырудың бастапқы деңгейіне ақпаратты игеруде түсіндіру-иллюстративтік әдістері сәйкес келеді. Оның мәні әр түрлі құрал және тәсілмен оқушыларға дайын ақпаратты саналы қабылдауды ұйымдастырумен түсіндіріледі. Ақпаратты ауызша баяндау мен деректік және көркем мәтіндерді ұсынуда көрнекіліктер пайдалану маңызды. Сонымен қатар мұғалім ауызша сөзбен, жазбаша мәтінмен, видео, материалдық-рухани мәдениеттің немесе оларды макетте, көшірмелерде және символикалық көрнекіліктерде қолданады. Білім алушылардың азаматтық құзыреттілігін қалыптастыру «Адам және құқық» білім беру саласы арқылы жүзеге асады. «Адам және құқық» пәндерін оқыту кезінде дөңгелек үстелдер, дебаттар, қоғамдық маңызы бар проблемалар бойынша сыныптарда пікірталастар өткізуге болады.

Мысалы, «Адамзаттың жер бетінен жойылуы: одан әрі қалай өмір сүреміз?»;

«Әскери қызмет: Бізге қандай армия қажет?»; «Бүгінгі терроризм және экстремизм: адамзат проблемасы», «Жұмыссыздық: Жаңа жұмыс орындарын қалай ашуға болады?», «Балалар қылмысы: шығу жолдары» және т.б. Бұл білім алушыларды саналылыққа, жауапкершілікке, патриотизмге тәрбиелеуге мүмкіндік береді.

Аталған пән аясында білім алушыларға әр түрлі күнделікті өмірдегі әлеуметтік проблемалар бойынша міндеттерді шешуді ұсынуға болады.

Мысалы, әлеуметтік рөлдер «Ата-ана – бала», «Сатушы – сатып алушы», «Бастық – қол астындағылар» және т.б.

Тарих және қоғамтану пәндерін оқытуда «Мен – Қазақстан азаматымын» азаматтық форумдар өткізуге болады. Өлкенің мәдени-тарихи мұрасын оқыту арқылы патриоттық сезімге тәрбиелеу мақсатында өткізілетін форумның маңызы зор. Сонымен қатар, форумдар білім алушылардың әлеуметтік белсенділігін дамытудағы лидерлік сапаларын дамытуға ықпал етеді. Бұндай форумдар қоғамдағы дау-жанжалдарды болдырмауға, өзін жетілдіру мен дамытуға мүмкіндік береді.

Қазіргі таңдағы гуманитарлық және қоғамдық ғылым салаларының зерттеушілеріне тән процесс – тарихи сана қалыптастыруды ұлттық дәстүрлерден іздеу болып табылады. Қ.А. Есімов («Қазақстан тарихының деректануы» – 1999 ж.), Л. Жүсіпова, Е.Қ. Жүсіпов, З.Е. Елешова,

Төл тарихымыздың жан-жақты терең зерттелмеген дәуірлері мен кезеңдерін тарихнамалық зерттеулердің объектісіне айналдырып, бұрынғы антогонистік қарама-қайшылық, бір-біріне қарама-қарсы тұру концепциясының, «халықтар, өркениеттердің, елдердің, аймақтардың достық қарым-қатынасы» тұжырымдамасына орын беруін принципке айналдыру

Ұлтты сүю – ұлтшылдық емес (Бауыржан Момышұлы). Сондықтан ұлтжанды адам – өз ұлтының тегі мен тарихын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, ділін, тілі мен дінін ардақтап, өмірінің соңына дейін қастерлей білетін адам. Бұның бәрі, негізінен, адамға ұлттық тарихи білім арқылы қалыптасатын құндылық болып табылады.

Пікірсайыс – танымдық интерактивті тиімді әдіс, шындықты табу; белгілі бір мәселені ұжым болып талқылауға, проблемалар шығармашылықты ынталандыруға, диагностика, тренинг өткізіп оқытуға мүмкіндік береді.

Пікірсайыс түрлері: пікірталас, конференция, баспасөздегі, радиодағы пікірталас

Дебаттар – ереже бойынша өткізілетін интеллектуалдық ойын. Дебаттың мағынасы – өз көзқарасына сүйене отырып, аргументті ұсыну жолымен, өзінің дұрыстығын дәлелдей отыра, төрешілер мен көрерменді өз көзқарасына иландырады. Пікірсайысты аргументпен жүргізу икемділікті, логикалық ойлауды, шешендік қабілетті дамытуға, интеллектуалды даму үшін жағдай жасайды, тұлғаның белсенді азаматтық бағытын қалыптастыруға мүмкіндік береді [48].

Бейіндік oқыту жағдайында тарихты оқыту кезінде білім алушылар өлкетану бойынша Интернеттің білім секторында ғылыми-зерттеу жұмыстарын күшейте алады. Oқу процесінде, сoның ішінде бейіндік oқытуда әлемдік ғылыми-білім және ақпараттық интернет-ресурстар маңызды рөл атқарады. Қазіргі ақпарат oртасында жұмыс дағдыларын қалыптастыру креативтік көзқарастарды күшейтуге мүмкіндік беріп, Интернетте тарихи-өлкетану зерттеу жұмыстарымен айналысуына, білім алушылардың өздігінен жұмыс жасауына жағдай жасалады. Қазіргі уақытта Интернет-кеңістігінде ғылыми-білім беретін электронды кітапханалар тарихи-өлкетану жоспарындағы құжаттар топтамалары жеткілікті. Бірақ та көптеген ресурстар білім беру порталдарының көптігіне қарамастан, тақырыптық материалдарға қол жеткізуге толық мүмкіндік туғызбайды, сондықтан да білім алушылар өз міндетін бірден орындай алмайды. Интернеттегі тарих, археология және өлкетану материалдары бойынша жобалардың авторлары энтузиастар болып табылады. Oсы материалдарды тoлығымен ғылыми және білім беру мақсатында қолданудың бірқатар кемшіліктері бар: бірыңғай тұжырымдамалық көзқарастар мен мәтіндік базалардың жеткіліксіздігі (еркін тақырыпта жазылған деректер, қажетті библиографиялық ақпараттар, анықтама беретін мәліметтердің және т.б. тапшылығы).

Oсыған байланысты сабақтарда Интернеттің түрлі білім беру ресурстарын салыстыру және талдау жолымен өткен тарихты саралай отырып білім алушылармен бірге тарихшының шығармашылық моделін құрастыруға болады.
2.4 Бейіндік оқытуды жүзеге асырудағы қолданбалы курстардың әдістемелік ерешеліктері
Қазіргі уақытта жоғары сыныпта бейіндік оқытуға көшуге байланысты оқушылардың өзіндік әлеуетін анықтау проблемасының өзектілігі артып келеді. Бейіндік оқыту білім беру саласындағы маңызды бағыт ретінде педагогикалық ғылым мен тәжірибеде оқушылардың әрі қарай оқуын таңдауға ықпал етеді. Сoндықтан жоғары сыныптарда бiлiм мазмұнын бағдарлы саралауға және оқушыларды кәсіби бағдарлауға ықпал ететін оқу жоспарының вариативті компонент оқу курстарының маңызы ерекше. Білім мазмұнының вариативті бөлігі есебінен оқушылардың сұраныстары, аймақтың, мектептің ерекшеліктері жүзеге асырылады. Демократияландыру тұрғысынан бұл әр мектептің өзінің ерекшелігіне және аймақтың талаптарына сәйкес өз бағдарын таңдау мүмкіндігін білдіреді. Оқу жоспарының вариативті компонентінің ұсынылуы мектеп әкімшілігінен, әдіскерлерден, мұғалімдерден оқушыларды кәсіби бағдарлау үшін оны ұтымды пайдалану жолдарын қарастыруды талап етеді.

Педагогика ғылымында «элективті курс», «таңдау бойынша курс», «қолданбалы курс», В.В. Краевский, В.С. Леднев, И.Я. Лернер, М.Н.Скаткин, В.П.Беспалько, И.И.Логвинов және т.б. еңбектерінде қарастырылған түсініктер пайдаланылады.

Элективті оқу пәндері – білім беру ұйымдарының компоненттерінен оқушылардың таңдауы бойынша жүргізілетін міндетті оқу пәндері:

1) Ұлттық бірыңғай тестілеуді тапсыру үшін қосымша дайындық алу және бейіндік деңгейдегі аралас оқу пәндерін зерделеу, базалық оқу пәндердің бірінің мазмұнын дамытуға мүмкіндік береді;

2) «қондырғы» бейіндік оқу пәнінің қосымша бейіндік оқу пәндерінің түрілерін толықтай тереңдетіп оқыту;

3) адамзат іс-әрекетінің түрлі саласындағы оқушылардың танымдық қызуғушылығын қанағаттандыру.

Элективті курс грек тілінен аударғанда «арнаулы, таңдаулы» дегенді білдіреді [49]. Элективті курстар жоғары сыныптағы бейіндік оқытудың құрамына кіретін, мектеп компонентінің оқу жоспарының есебінен жүзеге асырылатын және орындалатын екі курс: негізгі бейіндік пәндерді оқу кезіндегі көмекші және арнаулы, жеке білім беру траекториясын құру үдерісі.

Таңдау бойынша міндетті пәндер оқушылар үшін қатысу міндетті. Берілген кoмпонент білім беру мазмұнының вариативті элементімен қарастырылып, мектеп өздігінен ұйымдастырады. Міндетті пәндер «толықтыру» қызметін орындап, «өзге» бағыттағы мазмұн есебінен білім беруді толықтырады. Oқушылар басқа бағыттағы жалпы білім беретін бейіндік пәндердің тізімінен екі оқу пәнін таңдау мүмкіндігін алады.

Таңдау бoйынша курстар оқу жoспарының оқушы компонентінің есебінен іске асырылады және екі міндетті орындайды. Біріншісі – жалпы білім беретін бейіндік пәндердің қолданбалы сипатын қамтамасыз ету. Екінші міндет –оқушылардың жеке қызығушылығын қанағаттандыру бойынша таңдаған бейін шеңберінде білім беру мазмұнын іске асыруды қамтамасыз ету.

Таңдалатын курстар – мектептiң жоғары буынындағы оқыту бағдарының құрамына енетiн, ата-аналарының келiсiмiмен оқушылардың өздерi таңдап оқитын курстар. Таңдалатын курстар үш мiндет атқарады: бағдарлы курстың мазмұнын толықтырады; базистiк курстардың бiрiнiң мазмұнын жетiлдiредi; жекелеген оқушының өзi таңдап алған бағдардағы қызметi шеңберiнен шығып кететiн танымдық қызығушылығын қанағаттандырады. Бағдардың құрамында таңдауға ұсынылатын курстардың саны оқушылар мiндеттi түрде таңдап алуға тиiс курстардың санынан артық болуы керек. Оқушылар таңдауы үшiн мектеп базалық және бағдарлы курстардың түрлi нұсқаларын ұйымдастырады.

Оқушылардың өздері оқу бағытын демократиялық анықтау жағдайындағы нақты тәжірибеде оқу бағдарын кездейсоқ (ата-аналардың талабы, жолдастарымен бірге болуға талпыныс, беделді жоғары оқу орнына түсуге бағытталуы және т.б.) таңдап алатын жағдайлар кездеседі.Оқушылардың оқуға қызығуы орнықты емес. Кейбір оқушылар оларды бағдарлы сыныптарға қабылдау кезінде, жалпы алғанда өздерінің ниеттерін байқатқандықтарымен (таңдап алған пәндік білім саласында жақсы дайындығы болуы) ары қарай бұл сыныпта оқу барысында қанағаттанбаушылық, оқу жүктемесінің артуын сезінуі нәтижесінде оқу бағдарын ауыстыруға ниет білдіреді. Бұл оқушылардың оқу мүдделерінің орнықты еместігін және өзгермелі екендігін көрсетеді, тек уақыт пен педагогикалық жағдайлар ғана олардың орнықтылығын тексеруге мүмкіндік туғызады.

Кәсіби бағдар мәселесі жеке адам үшін де, жалпы алғанда, қоғам үшін де маңызды болып табылады. Қазіргі нарықтық қатынас заманы адамның үздіксіз кәсіби жетілуін талап ететін бәсекелестік жағдайына қойып отыр. Оның үстіне кәсіби бағдар мамандық таңдауға ғана емес, сондай-ақ адамның мамандығын жетістікпен өзгерте алуына, өзгермелі өмір жағдайлары мен кәсіби қызметке бейімделе алуына себептесуі тиіс. Адам өмірге шығармашылық тұрғыдан қараған жағдайда ғана оның мәні оған жаңа қырынан танылып, өзіндік анықтала алатын толыққанды субъектіге айналады.

Өзіндік анықталуды күрделі, әрі өзін-өзі ұйымдастырушы жүйеде құрылымды жасаушы ретінде қарастыру, кәсіби бағдарда синергетикалық тұрғыдан қарау арқылы төмендегі құрылымдық блоктарды көрсетуге болады:

 кәсіби өзіндік анықталу;

 таңдаудың объективті және субъективті кеңістігі;

 кәсіби бағдар әдістері.

Осылай, жоғары сынып оқушылары өздерінің қызығушылығына, қабiлеттілігіне сәйкес таңдап алатын вариативті компоненттің (қолданбалы, таңдау) курстары олардың өз бетінше білім ала білуіне, игерген білімдерін жаңа жағдайларда қолдана алуларына, шығармашылық іс-әрекет тәжірибесімен, мектептен кейінгі білімін жалғастыру үшін қажет түйінді құзырлармен қарулануына ықпал ететін болады [50].

Бұл міндеттерді атқару үшін қолданбалы (таңдау) курстар бейіндік курстардың мазмұнын қайталамауы тиіс. Сондықтан қолданбалы курстарға материалдарды таңдай отырып, қолданбалы курс бағдарламаларының авторлары «Бұл қолданбалы курс несімен оқушыға пайдалы болады және оны қызықтыруы мүмкін?» деген сұраққа жауап іздеуі қажет. Курсты оқыту мақсаттары курс не үшін оқылады, білім беру процесі субъектілерінің қандай қажеттіліктерін қанағаттандырады сияқты мұғалімдерге де, оқушыларға да түсінікті болатын терминдермен тұжырымдалғаны орынды болады.

Қoлданбалы курс мазмұнын таңдап алу мақсаттарына тоқталайық, өйткені мақсат оқу-тәрбие процесінің барлық компоненттерiн бірыңғай жүйеге байланыстыратын дидактикалық категория болып табылады. Бағдарлы оқыту жағдайындағы вариативті компонент оқу курстарын оқыту мақсаттары қарастырылатын ғылым саласының мәні ескеріле отырып сипаттамалық түрде берілгені, ал oқу материалы деңгейіндегі мақсаттар оқытудан күтілетін нәтижелер түрінде сипатталғаны орынды деп есептейміз. Қолданбалы курсты оқытудың мақсаттары, біріншіден, жоғары сынып оқушыларын кәсіби бағдарлау, екіншіден, олардағы қалыптасқан білімдері мен түсініктерін әлемнің біртұтас жүйесіне интеграциялау, үшіншіден, бағдарлы пәндерді оқытудың тиімділігін арттыру және негізгі пәндік және қолданбалы курстар арасындағы сабақтастықты орнықтыру болып табылады. Бұл мақсаттардан, мысалы, келесі нақты міндеттер туындайды:

1) мұғалім үшін – ұсынылатын курстың мазмұндық аяларын және нақты сыныпқа қатысты оқытудан күтілетін нәтижелерді анықтау;

2) оқушы үшін – әр түрлі ақпарат көздерінен арнайы мәліметті ала білу және оны жүйелей алу.

Қолданбалы курстардың мазмұны күтілетін нәтижелер тұрғысынан дұрыс таңдалып алынған жағдайда оқыту процесін іс-әрекеттік және тұлғалық-бағдарлы тұрғыдан қарау жүзеге асырылатын болады. Сондай-ақ зерттеушілік сипаттағы мұндай курстарды оқыту оқушылардың өз бетінше білім ала білуіне, игерген білімдерін жаңа жағдайларға қолдана алуларына, шығармашылық іс-әрекет тәжірибесімен, мектептен кейінгі білімін жалғастыру үшін қажет түйінді құзырлармен қарулануына ықпал ететін болады.

Сонымен, қолданбалы курстарды оқыту мақсаттары оқытуды даралауға және оқушыларды әлеуметтендіруге, олардың болашақ кәсіби қызмет аясын саналы әрі жауапты таңдап алуға бағыттау болып табылады. Мақсаттар келесі міндеттерге бөлінуі мүмкін және олар:

– оқушылардың оқу мүмкіндіктеріне сүйене отырып, олардың танымдық мүмкіндіктерін дамытуы;

–оқу курсының практикалық бағытталғандығын сақтай отырып, зерделенетін материалдың өмірмен байланыстырылуы;

– қолданбалы курс бағдарламасының білім берудің келесі деңгейлеріндегі оқыту мазмұнымен сабақтастықты ескеруі;

– жоғары сынып оқушыларының іргелес пәндер үшін жалпы болып табылатын қарапайым біліктіліктермен қарулануын қамтамасыз етуі тиіс.

Әрбір мақсаттың өзара байланысы мен өзара кірігуі вариативті компоненттің білім мазмұны мен құрамын қалыптастырады. Жоғары сыныптардағы қолданбалы курс мазмұнын мақсатты толтыру:

– қазіргі кездегі түйінді проблемаларды зерделеу;

– болашақ кәсіби қызметке бағдарлану;

– танымдық, ұйымдастырушылық дағдыларды жетілдіру;

– базалық білім мазмұнын толықтыру және жетілдіру;

– бағдарлы пәндер бойынша оқытуда жіберілген кемшіліктерді компенсациялау арқылы жүзеге асады.

Вариативті компоненттің оқу курстарын оқыту мақсаттары мен міндеттерін теориялық тұрғыдан негіздеу бағдарлы саралау жағдайындағы оның мазмұнын таңдап алу үшін қажет негізгі принциптер мен өлшемдерді айқындап алуға мүмкіндік туғызды.

Қолданбалы курстың мазмұнын таңдап алуда Ю.К. Бабанский тұжырымдаған жалпыдидактикалық өлшемдердің мәнділігін бағалай отырып, бағдарлы оқытудың ерекшелігі тұрғысынан оларды жеткіліксіз деп есептейміз, сондықтан оларды бағдарлы саралаудың мәнділігін айқындайтын өлшемдермен толықтыру қажет [51]:

1. Оқушылардың зерделенетін материалға қызығушылық таныту өлшемі. Сондықтан оқушылардың таңдап алған бағдарға ынталануын қолдап отыру қажет.

2. Білім мазмұнының әлеуметтік мәнділік өлшемі. Қолданбалы курс оқушылардың проблемаларды шешу және ақпараттық сияқты құзыреттіліктерді қалыптастыру мақсатын көздейді.

3. Білім мазмұнының қолданбалы-бағыттық өлшемі. Бұл өлшем сабақта оқушылардың өзіндік, практикалық жұмысына арналған мазмұн ауқымын арттыруды негіздейді. Оқу материалы әр түрлі аспектілердегі оқушылардың құзыреттіліктерін қалыптастыратын біліктіліктер мен дағдыларды практикалық тұрғыдан шыңдауды ұйымдастырады, сондықтан оқу материалының іс-әрекеттік сипаты болуы тиіс.

4. Мамандыққа бағдарлану өлшемі. Бұл өлшем болашақ кәсіби қызмет туралы қарапайым түсінікті қалыптастыру үшін негіз болып табылатын мазмұнды таңдауды талап етеді.

5. Таңдап алған пән бойынша мемлекеттік стандарт мазмұнына сәйкес келу өлшемі. Қолданбалы курс мазмұны таңдап алған оқыту бағдарына сәйкес келуі тиіс. Осыған байланысты мазмұнды таңдап алу бағдарлы пәнді тереңдету немесе кеңейту тұрғысынан жүзеге асырылады, ал бұл өз кезегінде бағдар құрылымындағы вариативті компонент оқу курсының орнын анықтауды талап етеді.

Бейіндік оқытудағы қолданбалы курстың мазмұнын таңдап алуда білімнің функционалдық толықтығы басты талаптардың қатарына жатады. Бұл талапқа сәйкес келу білім мазмұнын кеңейту немесе тереңдету арқылы курсты мамандық дүниесіне бағыттау ретінде түрлендіруге мүмкіндік береді. Педагог-практиктердің білім мазмұнын таңдап алудың жоғарыда аталған өлшемдерін білу оларға ең маңызды, бастыны ой елегінен өткізе отырып, оқушыларға көрсете алады.

Бұл көрсетілген өлшемдер оқу курсының мазмұнын таңдап алудың принциптері сияқты бір-бірімен байланысқан; бірқатар жағдайларда бір ғана өлшемнің өзі әр түрлі принциптердің жүзеге асуында қолданылады. Қарастырылған өлшемдер бірін-бірі толықтыру және курс мазмұнын таңдап алу кезінде олардың барлығын ескеру қажеттігін атап өтеміз. Қарастырылып отырған проблема ауқымында қолданбалы курс мазмұнын анықтауда қолданбалы-бағыттық және білім беру стандартына сәйкес келу өлшемдері жетекші болып табылады.

Оқушылардың қабілеттілігін, мүдделерін және кәсіби ниеттерін ескеру арқылы бұл өлшемдердің жүзеге асуы вариативті компонент оқу курсының мазмұнын түзуге мүмкіндік береді.

Қолданбалы курстың жетекші құраушысы – оқушылардың шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі болуы тиіс, өйткені жеке тұлғаның тәжірибемен қарулануы арқылы дүние объектілеріне, оның ішінде мамандықтар дүниесіне деген құндылық қатынастары дамиды.

Эмоционалды-құндылық қатынас оқушылардың қандай да бір проблемалар мен міндеттерді шешуге қатынасын анықтайды. Сондықтан вариативті компонент оқу курстарын танымдық іс-әрекеттегі келесі біліктерді бөлу негізінде құру керек:

– оқу пәні бойынша білімдерін ескере отырып, стандартты емес есептерді шығара алу білігі (шығармашылық біліктер);

– оқу жұмысының жалпы тәсілдерін жүзеге асыра алу білігі (жалпы біліктер).

Қолданбалы курстар танымдық және практикалық іс-әрекеттің жаңа түрлерін қалыптастыруға бағытталғандығын ескере отырып, қолданбалы курстарды құру кезінде келесі тәсілдер негізге алынуы мүмкін:

– жүйелілік тұрғыдан қарау оқушы тұлғасының жүйелі дамуы ретінде оқу курстарының мазмұнын ашуға мүмкіндік береді;

– әдіснамалық тұрғыдан қарау ерекшелігі тарихи-ғылыми материалда көрініс табатын танымның ғылыми әдісіне негізделеді. Бұл тұрғыдан құрылған курсты зерделеудің басты мақсаты – ғылыми таным әдістерімен таныстыру, қайсы бір зерттеушілік біліктіліктермен қарулану;

– іс-әрекеттік тұрғыдан қарау қандай да бір бағдарды табысты игеруге үшін қажет іс-әрекет тәсілдерімен таныстыруды көздейді.

– құзырлылық тұрғыдан қарау тәжірибеде өмірлік маңызды мәселелерді шешуге оқушыларды бағыттауды ескереді.

Білім беру процесінің вариативтілігі жағдайында алдыңғы орынға бағдарлы оқытудың мәнін айқындайтын вариативтілік принципі, оқытудың өнімділігі принципі, оқытудың мазмұндық және процессуалдық компоненттерінің бірлігі принципі шығады деп есептеуімізге болады.

Жалпы орта бiлiм берудiң мазмұны теориясында «бiлiм мазмұнын таңдап алу көздері» ұғымы қарастырылады [53]. Осы негізде біз вариативті компоненттің білім мазмұнын қалыптастырудың көздері ретінде мазмұны қандай да бір аспектіде білім мазмұны болып табылатын объектілер мен жағдаяттарды атаймыз. Оған бағдарлы оқытудың мәнін анықтайтын білім мазмұнын таңдап алу көздері:

• 
  ғылымның пәндік саласының проблемалары;
  
• 
  таңдап алған бағдардың ерекшелігін анықтайтын мәтіндер;
  
• 
  таңдап алған бағдарға сәйкес келетін кәсіби іс-әрекеттің түрлері;
  
• 
  бағдарға сәйкес келетін бейне, аудио материалдар жатады.
  

Oқушылардың шығармашылық іс-әрекет тәжірибесін қалыптастыру мүмкіндігі әрбір оқу пәнінде қарастырылады. Сoндықтан, қай білім саласы болса да кез-келген қолданбалы курстың мазмұны арқылы оқушылардың шығармашылық іс-әрекет тәжірибесін дамыту мүмкін деген қорытындыға келуге болады. Шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі келесі іс-әрекеттерді қамтиды: алдыңғы игерілген білім мен біліктіліктерді өз бетінше қолдана алу, дәстүрлі жағдаяттардағы проблеманы, нысандардың жаңа функциясын, зерделенетін нысанның құрылымын, жаңа қызметін, проблеманы шешу жолдарын байқай алу және т.б.

Демек, оқушылардың шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі қолданбалы курс мазмұнының жетекші құраушысы болып табылады, өйткені тұлғаның тәжірибемен қарулануы арқылы қоршаған дүние нысандарына деген құндылық қатынастың дамуы жүзеге асады.

Oқушылардың өздері oқу бағытын демократиялық анықтау жағдайындағы нақты тәжірибеде oқу бағдарын кездейсоқ (ата-аналардың талабы, жолдастарымен бірге болуға талпынысы, беделді жоғары оқу орнына түсуге бағытталуы және т.б.) таңдап алатын жағдайлар кездеседі.Оқушылардың оқуға қызығуы орнықты емес. Кейбір оқушылар оларды бағдарлы сыныптарға қабылдау кезінде, жалпы алғанда өздерінің ниеттерін байқатқандықтарымен (таңдап алған пәндік білім саласында жақсы дайындығы болуы) ары қарай бұл сыныпта оқу барысында қанағаттанбаушылық, оқу жүктемесінің артуын сезінуі нәтижесінде оқу бағдарын ауыстыруға ниет білдіреді. Бұл оқушылардың оқу мүдделерінің орнықты еместігін және өзгермелі екендігін көрсетеді, тек уақыт пен педагогикалық жағдайлар ғана олардың орнықтылығын тексеруге мүмкіндік туғызады [13].

Бейіндік оқытуды жүзеге асырудың базалық құралы оқу жоспары екендігі белгілі. Оларға арнаулы жүйе мен элективті курстар жүргізу үшін бейіндік қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы сыныптарға сағат бөлу қажеттігі айқындалады. Бұл курс:

• 
  оқушыларға: мектеп бітіргеннен кейін өмір жолын саналы түрде таңдауға дайындалуға; мұғалімдер мен бірге шығармашылық және ғылыми зерттеу жұмыстарына қатысуға; мұғалімдермен және басқа құзыретті адамдар мен тұлғалық қатынасты ұйымдастыруға; жеке білім алу сұраныстарын ескере отырып тереңдете оқу пәнін таңдау; жоғары оқу орнына түсуге мақсатты бағытта дайындалу;
  

• 
  педагогтарға: өзінің кәсіби және шығармашылық әлеуетін жүзеге асыру; біріккен жалпы ортақ таңдалған пәнге аз қамтылған жоғары сынып топтарымен айналысу; сабақ өткізудің дәстүрлі емес түрін пайдалану: экскурсиялар, тәжірибелі-экспериментті жұмыстар және т.б.; авторлық оқу бағдарламаларын жасау, бағдарлама, құрал, және т.б. [20].
  

Білім беру бағдарламаларында сондай-ақ, шығармашылық қызмет үшін жағдай жасауға назар аудару қажет және нақты білім мен біліктілікті қалыптастыратын бейіндік сыныптардағы арнаулы материалдар, бейіндік пәнді оқыту деңгейін арттыруға көзделген.

Бейіндік пәндер бойынша пәнаралық бағдарламалар іс әрекет амалдары мен ғылыми білім саналатын жетекші компонентін, меңгеру мен пәнаралық байланысты дамытуға бағдарланған.

Элективті курстарда, базалық оқу пәндерін қолдайтын, типологиялық оқу бейіндік пәндер мен оқушылардың танымдық іс-әрекетінінің ерекшеліктерін ескеру қажет. Эмоционалды-құндылықтықты тұлғалық қатынасты қалыптастыру бейіндік деңгейде гуманитарлы пәндерді оқитын оқушыларға тән. Бұл оқушылардың көрнекі-бейнелік ойлауы дамыған қиял, жоғары сезімпаздық ерекшеліктерімен байланысты.

Элективті курстар пәнаралық байланысты қамтамасыз етіп, бейіндік деңгейдегі шектес оқу пәндерін оқуға мүмкіндік береді. Пәнаралық элективті бағдарламалар, бейіндік сыныптарда жүзеге асатын, кіріктірілген сипатта жүргізіледі. Олардың мазмұны екі бейіндік пәнді немесе бейіндік және базалық оқу пәндерін байланыстырады.

Элективті курстар пәнаралық байланысты қамтамасыз етіп, бейіндік деңгейдегі аралас оқу пәндерін оқуға мүмкіндік береді. Қоғамдық-гуманитарлық бағыт үшін «Журналистика», «Аударма ісі», «Мәдениет тану» және т.б. элективті курстардың үлгілері қызмет етуі мүмкін.

Бейіндік оқытудың қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы сыныптарына арналған элективті курстардың бірі «Шешендік өнер» болып саналады. Курсты енгізу гуманитарлық білім саласындағы болашақ маманның кәсіби дағдысын қалыптастыратын коммуникативтік негізін жасайтын оның қажетті құралдарының болуы. Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша мысалы,
С.С. Аверинцев, А.Ф. Лосев, Л.К. Граудина, А.К. Михальская және т.б. Қазіргі шешендік өнер – бұл ауызша әңгімелесу философиясы, адамгершілік таңдау мәселесіне қойылған қайырымдылық пен зұлымдық және олардың әңгімелік жүріс-тұрыс пен қатынаста пайда болуы [54].

Қазіргі шешендік өнер – бұл жалпы гуманитарлық (филология және мәдениеттану) пәндер, теорияны, ұстанымдарды, жатыңқы ойдағы әігімелер құрастыратын (жалпы шешендік өнер) әдіс-тәсілдері (амалдарын) мен әңгіменің нақты түрлерін (жеке шешендік өнер) зерттейді.

Қазіргі жастар үшін өмірде және бүкіл әлемде болып жатқан оқиғалар мен процестерден хабардар болу маңызды және сол оқиғалар мен үдерістерді саралау мен бағалауды, өзінің белсенді өмір ұстанымын қалыптастыруды меңгеру; меңгеру біліктілігін дамыту мен қоғамдық мәні бар мәселелерді өнімді талқылау, өзінің көзқарасын дәлелді түрде жеткізу және оны сауатты түрде айта білуі қажет. Бұл курс жоғары шешендікті, жалпы мәдени және оқушының интелектуалды дамуын қамтамасыз етеді.

Oсы элективті курстың мақсаты – шынайы әңгімелік қатынастың тікелей қатысушысы болуға көмектесу. Бұл курсты біріншіден, 10-11 сыныптың гуманитарлық пәндерді тереңдете оқитын бейіндік сыныптың және болашақта филология немесе журналистика факультетінің студенті болғысы келетін оқушылары оқуы мүмкін, екіншіден, өз өмірлерін қатынастың іскерлік саласымен байланыстыруды ойластырған гуманитарлық бағыттағы жалпы білім беретін білім ұйымдары оқушыларына ұсынуға болады.

Ол бoлашақ маманды тиімді және типтік кәсіби іс әрекетте әңгімені коммуникативтік әңгімелесу кезінде oрынды пайдалануға үйретуді бағыттау және сонымен қатар, қойылған мақсатқа жету үшін жоғары нәтижелерге қол жеткізу. Oдан басқа, бұл курсты oқу, жақсы сөйлей білу қабілеті, тек қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы сыныптың оқушыларына ғана емес, сондай-ақ, қоғамның барлық саласындағы адамдар үшін, әсіресе іскер адамдар үшін қажет. «Шешендік өнер» курсы оқушылардың әңгімелесу шеберлігінің негізін қалыптастыруға, қатынастың өзекті кездерінде тиімді әңгімелік қатынас дағдыларын дамытуға шақырады.

Шешендік өнерді оқып үйрену кезінде теория мен практиканы сыйымды түрде үйлестіру қажет. Oл үшін әр түрлі жұмыс түрлерін пайдалану қажет:

– шешендік ойындар;

– шешендік тапсырмаларды шешу;

– суырып сөйлеу;-

– көркем әдеби шығармалардан үзінділер, бұрынғы шешендердің белгілі сөздеріне шешендік талдау;

– эссе жазу.

Қоғамдық-гуманитарлық бағыт шеңберінде «Шешендік өнер», «Адам және құқық» курстары бойынша кіріктірілген сабақтар өткізуге болады. Дебат түрінде сабақ өткізу кезінде кіріктірілу – диалог шегінде мәселені талқылауға дайындық барысының ең аса тәуірлеу түрі. Мұның бәрі тәжірибеде сұранысқа ие болатын, толеранттылық пен келісімге дайындық, экономика және құқық мәселелер бойынша сөз жарыстар, қоғам және мәдениет, белгілі бір әлеуметтік тәжірибе алу білімділік деңгейінің дамуына ықпалын тигізеді. Әсіресе келісімде әлеуметтік тәжірибеде талқылау азаматтық, тұлғалық және коммуникативтік құзыреттіліктерін қалыптастырады.

Дебаттар ұйымдастыру үшін, мәдениетті дамыту мәселелерін талқылауға оқушының дайындығы бағасына арналған, келесі өлшемдерге жауап беруге тиіс, артық тізімді құрастыру қажет:

• 
  әлеуметтік тәжірибенің әр түрлі саласын көрсету;
  
• 
  мәдениетті дамытудың өзекті мәселелеріне байыппен қарау;
  
• 
  мектеп курсында оқытылатын құбылыстар, оқиғалар, түсініктер мен байланысты болу керек.
  

• 
  Сайлау құқығы барлығы үшін ортақ және теңдей болуы қажет.
  
• 
  Желтоқсаншылар көтерілісі жеңіліске душар етті.
  
• 
  Техникалық прогресс өркениеттің жойылуына әкеліп соғуы мүмкін.
  
• 
  Адамзат экологиялық апаттардың алдын алады.
  
• 
  Адамды клондау өркениет үшін жаңалық.
  
• 
  Атом энергетикасы қазақстандықтардың өмірін жақсартады.
  
• 
  Мәдени мұраға ат салысу дербес ойлау қабілетін жетілдіреді.
  
• 
  Мәдениет келісімі – ғалымдар ойлап тапқан миф.
  
• 
  Интернет – мәдениеттің соңы.
  

• 
  Бұқаралық-коммуникация құралдары мәдениеттің жаңа түрін қалыптастырады.
  
• 
  Бұқаралық-коммуникация құралдары ұлттық мәдениетті қиратты.
  
• 
  Мектепте бала құқығы бойынша Конвенция жоқ [55].
  

Геоэкономика – мемлекеттік стратегияны дамыту туралы, әлемдік және аймақтық экономикалық жолмен ықпалдылыққа жетуді зерттейтін ғылым. Геоэкономика бәсекеге қабілетті жағдайда шаруашылық жасауды зерттейтін қазіргі заманғы пән ретінде қарастырылады. Қазақстанның 2050 жылы әлемнің дамыған отыз елі қатарына ену ниетіне байланысты қазіргі таңда геоэкономикалық мамандарға сұраныстың артуы алаңдатып отыр. Әсіресе осы жағдай «Қазақстанның қазіргі заманғы геоэкономикасы» курсын мектеп бағдарламасына енгізудің өзектілігін қарастырады. Пәннің әлеуметтік және экономикалық географиядан негізгі ерекшелігі оның уақыт пен шынайы кеңістік жағдайында Қазақстанның қазіргі заманғы экономикалық дамуының қолданбалы кеңістіктік тапсырмаларын шешетін акценті болып саналады. Пән оқушылардың, мектеп бітірушінің, болашақта белгілі бір аймақтың даму стратегиясын әзірлеуге, халықаралық нарықтағы экономикалық жағдайды саралауға, сұраныстың барын қанағаттандыру үшін аймақ әлеуетін анықтау, ресурстарды бағалау мен аймақ шарттары үшін экономикалық көрсеткіштерді жақсарту, Қазақстанның бүтіндей ұлттық экономикалық бәсекеге қабілеттілігін арттырудың бағдарламасын әзірлеу, оның жекелеген салалары мен территориялық маңыздылығын зерттеуді меңгеру мен дағдыларын, білімін жоғарылату көзделген. Аймақтар мен елдер дамуының әлемдік озат тәжірибесі зерделеніп, Ұлттық стратегиялық дамуға баса назар аударылады. Біздің еліміздің экономикалық секторында оларды қолдану үшін, экономикасы тиімді елдердің артықшылықтары мен стратегиялық бәсекелестікке оқушылардың назарын аударады. Пән география, математика, құқық негіздері, экономика, экология және т.б. қоғамдық пәндер мен жаратылыстану циклындағы экономикалық ойлауды қалыптастыру үшін үлкен әлеуеті бар, жасамдылықпен патриотизмді, мамандықтар әлемінде кәсіби бағдарланған ілімдерді кіріктіреді.

Жаңа мақсаттарға бағдар мен білім беру нәтижелері жоғары сынптарда – бұл әрбір адамның әлеуметтік мәртебесіне қойылатын жаңа талаптарға жауап береді. Oсы талаптардың ортасында аса маңыздысы – еңбек нарығының сұранысына қарай дербес бoлу, жауапкершілікті сезіну, таңдаудың табыстылығы мен өмірлік жоспарларының жүзеге асуы, азаматтық пікірінің қалыптасуы, оқи білуі, іс әрекеттің жаңа амалдарын игеру [56].

Сoнымен бірге, бейінді білім беру – бұл оқушының қабілеті мен икемділігін, білім беру сұраныстарын ескеретін саралық оқытудың әртүрлілігі. Бейінді білім берудің мақсаты – оқушылар мен жастарды бастапқы және жалпы білім беретін бейінді кәсібилікке дейінгі дайындауды қамтамасыз ету; дербес ғылыми-зерттеу және өз-өзіне білім беру мен өзін-өзі дамыту үшін қажетті ізденушілік қасиеті; интеллектуалды, психикалық, шығармашылық, адамгершілік және тұлғаның әлеуметтік сапалық көрсеткіштерін, болашақ кәсіби тәжірибе жинақтауы және әлеуметтік тәжірибелі-бағдарлы болуын жетілдіру. Білім берудің жаңа жүйесінде негізгі мектепті аяқтаған оқушылар таңдау бағытына қарай бейінді сыныптарда оқуын жалғастырады.

Бейіндік оқыту қазақстандық білімді жаңартудың бір механизмі болып табылады, сондай-ақ оқушыларға білім беру ары қарай өмірлік тәжірибеде қолданылуға бағдарлануы тиіс.

Oсыған байланысты бүгінде өзекті болып отырған тапсырмалар орта, бастауыш және жоғары кәсіби білім ұйымдары мен мектептің жоғарғы сатысын ықпалдастыру және бейіндеудің ыңғайлы жүйесін жасау, еңбек нарығының сұраныстарын ескере отырып, оқушыларды әлеуметтендіру мен оқытуды даралауға бағдарлау, жалпы білім беретін мектептердің жоғарғы сыныптарында бейіндік оқыту жүйесін жасау болып табылады.

Қoғамдық-гуманитарлық бағыттағы мектептерде бейіндік oқытуды ұйымдастыру oқушылардың жеке икемділігі мен қабілеттілігін аса толықтай қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Бейіндік білім беру oқушының одан әрі әлеуметтенуін ынталандырады.

Бейіндік оқыту жүйесін жетілдіру мектеп бітірушілерді қазіргі заманғы әлемдегі бәсекелестік жағдайына тез бейімдеуге дайындау тұрақты даму факторында маңызды болып табылады. Кез-келген дамыған елдердің бәсекелестік қабілеттері оның әлеуметтік капиталының дамуы мен байланысты және көбінше білім беру жүйесінің жағдайымен анықталады.

Осыған байланысты білім беру саласында осы пәндерді оқытудың:

1. 
   Функционалдық бағыттылығының күшейтілуі есебінен, басқа жағынан мәдени мәтіннің қосылуынан «Тіл және әдебиет», «Адам және құқық» бейіндік-бағдарланған пәндердің параметрлері анықталды;
   
2. 
   «Тіл және әдебиет», «Адам және құқық» білім саласы бойынша кіріктірілген курстар ашу;
   
3. 
   Әр түрлі элективті курстар дайындау.
   

Элективті курстың мазмұны, бейіндік курс мазмұны мен базалық мазмұнына қарағанда, бейіндік оқыту үдерісінің тұлғаны дамытуға бағдарланған тәрбиелі-білім беру, қалыптастыру және ойлауды дамыту, әр түрлі өмір ағымдарында нақты шешім қабылдауға үйретудің ерекшелігін анықтайды.

Бейіндік пәндердің органикалық үйлесуі (жеткілікті және тереңдетілген деңгей), маңызды жалпы орта білімді жаңартуды құраушы ретінде базалық және элективті бейіндік курстар жоғары сынып оқушыларының бейіндік оқуда көздеген мақсаттарына жетулеріне мүмкіндік береді.

Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы бейіндік пәндер мазмұнын жаңарту бойынша жұмыс және бейіндік оқытуды ұйымдастыру тек дәстүрлі ғана емес, сондай ақ қазіргі заманғы жаңа технологияларды пайдалануды талап етеді.

Бейіндік оқытудың негізінде дағды мен меңгеру, білім жүйесіне ие болудың тұлғалық-бағдарлы ойлары орын алған, сондықтан кіріктірілген сабақ рөлдік ойын түрінде, оқиғалық, иммитациялық, ұйымдастыру іс- әрекеттерінде, ойындар, тапсырмалар, еркін қарым-қатынас жолымен оқытылатын және осы іс-әрекеттерге тартылу белсенді түрде оқу үдерісіне енгізілуі керек. Оқытудың басым әдістері – проблемалық, зерттеу, дербес жұмыс, компьютердің қолдауымен өткізілетін сабақтар, зертханалық практикумдар.

Бейіндік білім беру кәсіби білімді кеңейту үшін объективті жағдай жасауға, тәжірибені байытуға, танымдық қабілеттерге ие болуға, тәжірибелік және оқушылардың әлеуметтік іс-әрекетін, сонымен қатар, тұлғаның бүтіндей (шығармашылық, адамгершілік) қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған.

1. 
   Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы (2012ж. 14.12.). – Астана, 2012.
   
2. 
   Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі
   2012-2016 жылдарға арналған Ұлттық іс-қимыл жоспары /Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 ж. 25.06 №832 қаулысымен бекітілген.
   
3. 
   Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы /Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 ж.07.12. №1118 Жарлығымен бекітілген.
   
4. 
   Бахтикиреева, У.М. К вопросу нового философско-методологического обоснования филологических исследований// Материалы пленарного заседания Съезда филологов в Республике Казахстан «Основные приоритеты развития филологического образования Казахстана». – Астана, 2013. – С. 5-8.
   
5. 
   Абдыкаримов, Б.А., Мамерханова, Ж.М., Соколова М.Г. Методическое пособие к изучению курса «Педагогика профильного обучения». - Караганда, 2007. – 243 с.
   
6. 
   Аксёнова, Э.А. Зарубежный опыт профильного обучения в старшей школе// Профильное обучение: состояние, поиск, перспективы. Книга для учителя. – М. Новая школа, 2005. – 184 с.
   
7. 
   Смағұлова, Г.Қ. және т.б. Шетелдік тәжірибедегі 12 жылдық білім беру //әл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы. – Алматы, 2012. – Б. 9-11.
   
8. 
   Концепция профильного обучения на старшей ступени общего образования. – М.: РАО, 2002. – 18 с.
   
9. 
   Концепция обществоведческого образования в общеобразовательной школе – [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://pedsovet.kob.ru/.
   
10. 
    Концептуальные основы развития профильного обучения в Республике Казахстан (Проект). – Астана: Национальная академия образования им.Ы.Алтынсарина, 2013. – 24 с.
    
11. 
    Современное состояние профильного образования в Республике Казахстан// Концепция предпрофильной подготовки и профильного обучения учащихся (проект). – Астана, 2006. - С. 12-17.
    
12. 
    Берлібаев, Б.Т. Қазақстанда тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы: тарихи-теориялық зерттеу (1920-2001 жж.). – Алматы, 2010. – Б. 45-47.
    
13. 
    Тоқбергенова, У.Қ. Жоғары сыныптардағы ғылыми-жаратылыстану бағыты пәндерінің білім беру мазмұнын саралау ерекшеліктері. Әдістемелік құрал. – Астана, 2010. – 48 б.
    
14. 
    Қазақстан Республикасының 27 шілдедегі № 319 «Білім туралы» Заңы.
    
15. 
    Зимняя, И.А. Ключевые компетентности как результативно-целевая основа компетентностного подхода в образовании: авторская версия. - [М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов, 2004.] -
    19 с.
    
16. 
    Хуторской, А. Ключевые компетенции как компонент личностно-ориентированной парадигмы образования //Народное образование. – 2003. – №2. – С.4-9.
    
17. 
    Дүйсебек, Ә.Т., Туяков, Е.А. Модернизация казахстанского образования в контексте общечеловеческих, национальных и личностных приоритетов //Материалы международной научно-практической конференции «Образование: Традиции и инновации». – Прага, Чешская Республика (27.12.2012 г.). –
    С. 347-351.
    
18. 
    Модель организации профильного обучения во взаимосвязи школы, вуза и Центра дополнительного образования. – [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.pedagoguk.ru.
    
19. 
    Муканова, С.Д. Концептуальные основы развития профильного обучения в Республике Казахстан //Білім беру мекемесі басшыларыныц аныктамалығы = Справочник руководителя образовательного учреждения. – 2011. – № 8. – С.74-84.
    
20. 
    Рамаханбетова, Ш.Е. Профессиональная ориентация старшеклассников на художественное образование средствами изобразительного искусства: автореф. дисс... канд. пед. Наук (13.00.01) /Ш.Е. Рамаханбетова. – Душанбе, 2012. – 21 с.
    
21. 
    Васильев, С. Профессиональная ориентация учащихся как одно из условий осознанного выбора профиля обучения //Мектеп директоры = Директор школы. – 2008. – № 3. – С.35-37.
    
22. 
    Дубровина О.В. Информационный банк в системе профильного обучения: Структура управления, рекомендации, программы элективных курсов. – М.: Учитель, 2009. – 175 с.
    
23. 
    Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы бағдарлы оқытудың тұжырымдамасы. – Астана, 2010. – Б.12-15.
    
24. 
    Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. – 26 тамыз 1994. Б. 2-4.
    
25. 
    Каргапольцева, Н.А. Личностное самоопределение школьников в профильном обучении// Профильное обучение в системе дополнительного образования детей: проблемы, поиски, пути решения [текст]: Материалы всероссийской научно-практической конференции. – Оренбург, ИПК ГОУ ОГУ, 2006. - С. 11-13.
    
26. 
    Смирнова, Н.В. Индивидуальные образовательные маршруты в различных педагогических средах //Диалог в образовании. Сборник материалов конференции. Серия «Symposium», выпуск 22. – СПб.: Санкт-Петербургское философское общество, 2002.
    
27. 
    Антропова, Л.В. Акметехнологии в профессиональной подготовке учителя адаптивной школы// Школьные технологии. – 2003. – №6.
    
28. 
    Ястребов, Л.И., Ястребов, Е.В. Проблемы профильного обучения: взаимодействие учреждений общего, дополнительного, профессионального образования и работодателей. – [Электронный ресурс]. – Режим доступа:
    http:// http://vio.uchim.info.
    
29. 
    Якиманская, И.С. Технология личностно-ориентированного образования / И. С. Якиманская. –М.: Изд-во Просвещение, 2000. – 280 с.
    
30. 
    Селевко, Г.К. Современные образовательные технологии. – М.: Народное образование, 1998. - 256 с.
    
31. 
    Кульневич, С. В., Лакоценина, Т. П. Анализ современного урока. Изд. 2-е - Ростов н/Д: Изд-во «Учитель», 2004. - 228 с.
    
32. 
    Профильное обучение в системе дополнительного образования детей: проблемы, поиски, пути решения [текст]: Материалы всероссийской научно-практической конференции. Оренбург, ИПК ГОУ ОГУ, 2006. – С. 80-85.
    
33. 
    Чошанов, М.А. Гибкая технология проблемно-модульного обучения: Методическое пособие. – М.: Народное образование, 1996. – С. 45-48.
    
34. 
    Амонашвили, Ш. А. Здравствуйте, дети!: Пособие для учителя/ Предисл. А. В. Петровского. - М.: Просвещение, 1983. - 208 с.
    
35. 
    Белова, Т.Г. Роль исследовательской деятельности в развитии одаренных учащихся// Профильное обучение в системе дополнительного образования детей: проблемы, поиски, пути решения [текст]: Материалы всероссийской научно-практической конференции. Оренбург, ИПК ГОУ ОГУ, 2006. – С.240-244.
    
36. 
    Гривко, Е.В., Якупов, С.С. Алгоритм использования современных информационных технологий в организации индивидуальной творческой деятельности учащихся по естественнонаучному профилю// Профильное обучение в системе дополнительного образования детей: проблемы, поиски, пути решения [текст]: Материалы всероссийской научно-практической конференции. Оренбург, ИПК ГОУ ОГУ, 2006. - С. 45-50.
    
37. 
    Кузахметов, Р.К., Галицкая, О.А. Применение в профильном обучении научно-образовательных интернет-ресурсов// Профильное обучение в системе дополнительного образования детей: проблемы, поиски, пути решения [текст]: Материалы всероссийской научно-практической конференции. Оренбург, ИПК ГОУ ОГУ, 2006. – С. 63-67.
    
38. 
    Повзун, В.Д., Повзун, А.А. «Портфолио» как способ развития критического мышления и оценки значимых образовательных результатов школьника в условиях профильного обучения// Профильное обучение в системе дополнительного образования детей: проблемы, поиски, пути решения [текст]: Материалы всероссийской научно-практической конференции. Оренбург, ИПК ГОУ ОГУ, 2006. – С.83-88.
    
39. 
    Кузьмин, О.А. Творческие книжки учащихся как разновидность портфолио// Профильное обучение в системе дополнительного образования детей: проблемы, поиски, пути решения [текст]: Материалы всероссийской научно-практической конференции. Оренбург, ИПК ГОУ ОГУ, 2006. – С141-158.
    
40. 
    Золотова, Г.А. Коммуникативная грамматика русского языка
    /Г.А. Золотова, Н.К. Онипенко, М.Ю. Сидорова. – М.: Изд-во МГУ, 1998. –
    528 с.
    
41. 
    Булатбаева, К.Н. Функционально-коммуникативная технология обучения русскому языку в казахской школе. – Павлодар: ПГУ им.С.Торайгырова, 2005. – 351 с.
    
42. 
    Измайлова, М.А., Шакенова, М.Т. Текстоцентрическое обучение русскому языку как основа формирования функциональной грамотности школьника// Білім-Образование.– 2013. – № 2. – С.101-107.
    
43. 
    Методические рекомендации по написанию эссе.– СПб: Государственный Университет Высшая Школа Экономики Санкт-Петербургский филиал, 2005.
    
44. 
    Обучение русскому языку в школе: Учеб. пособие для студентов пед. Вузов /Е.А. Быстрова, С.И. Львова, В.И. Капинос и др.; Под ред.
    Е.А. Быстровой. – М.: Дрофа, 2004. – 237 с.
    
45. 
    Ястребов, Л.И., Якушина, Е.В., Значение мультимедиа-программ в образовании// Вопросы Интернет образования. – М., 2006, №34 – С.35-37.
    
46. 
    Шариков, А.В. Медиаобразование: мировой и отечественный опыт. - М.: Изд-во Академии педагогических наук, 1998. - С.50-51.
    
47. 
    Кабдолова, К.Л., Жусанбаева, Г.М., Айдарова, З.Ш., Алдибаева, Т.А Использование материалов программы «Культурное наследие» в основной школе. Методическое пособие. – Астана, 2010. – 48 с.
    
48. 
    Козленко, С.И., Саплина, Е.В. Современные образовательные технологии на уроках истории в профильной школе /С.И.Козленко, Е.В.Саплина //История. Прил. к газ.ПС. - 2007. - № 21. - С. 38-47.
    
49. 
    Гладкая, И.В., Ильина, С.П., Ривкина, С.В.Основы профильного обучения и предпрофильной подготовки: Учебно-методическое пособие для учителей / Под ред. А.П. Тряпицыной. – СПб.: КАРО, 2005. - 128 с.
    
50. 
    Каспржак, А.Г. Элективные курсы – ответ на запросы ученика и учителя, семьи и государства. – Директор школы. – 2006. – №1. – С. 7-11.
    
51. 
    Бабанский, Ю.К. Педагогический эксперимент. Введение в науч. исследование по педагогике. - М.: Изд-во Просвещение, 1982. – 239 с.
    
52. 
    Зимняя, И.А. Ключевые компетенции – новая парадигма результата образования. //Высшее образование сегодня. – 2003. – № 5. – С. 34-42.
    
53. 
    Добрецова, Н.В. Использование потенциала системы дополнительного образования детей в целях реализации профильного обучения // Бюллетень программно-методических материалов для учреждений дополнительного образования детей (региональный опыт), 2006. - №1 (36). – С. 8-9.
    
54. 
    Человек и культура как антропологические феномены в учебном диалоге. Элективные курсы: учебно-методическое пособие /под ред.
    Е. Н. Атарщиковой. – Ставрополь: СГПИ, 2008. – 312 с.
    
55. 
    Андриенко, Е.В., Пономарева, Е.С. Формирование коммуникативной компетентности учащихся в процессе профильного образования //Педагогика жэне психология = Педагогика и психология (КазНПУ им.Абая). – 2010. – №1. – С. 28-32.
    
56. 
    Дүйсебек, Ә.Т. Векторы обновления содержания образования в контексте современных мировоззренческих трансформации //Сб.материалов
    III Международной научно-практической конференции «Теория и практика современного образования». – Санкт Петербург, 20-21 ноября 2012 г. – С.28-34.
    

Қаріп түрі «Times New Roman». Шартты баспа табағы 5,0.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

«Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы» РМҚК