Қожа мұхтар баһадырұлы ортағасырлық Отырар: тарихи-археологиялық деректер негізінде
жүктеу/скачать 1,05 Mb.
|
| 5.2 «Қаланың сәулетті құрылыстары» деп аталатын бөлімде Отырардағы Бердібек сарайы, Арыстанбаб кесенесі, монша сипатталады. Бердібек сарайы құрамында болған мешіт пен оған қарсы орналасқан ғимарат ұзындығы 40 м, ені 1,3 м қабырғамен жалғанған. Екі ғимараттардың артқы қабырғалары арасының қашықтығы 72 м. Осыған қарап бұлар Орта Азия сәулет өнеріндегі «қос» деп аталатын құрылыстар кешені үлгісінде салынған. Қабаттардың стратиграфиясы, архитектуралық нақыш бөліктер, табылған заттар кешенді ХІV ғ. аяғы -ХV ғ. басына жатқызады. Жалпы Отырардың осы бөлігінен аса сирек кездесетін қытай мен таяу шығыстық бұйымдар, зергерлік бұйымдар мен алтын дайындамалар табылған. Кешеннің жалпы қызметін анықтауда осы арада табылған заттарды талдау, осы ғимарттардың жалпы қалалық қорған жүйесінде орналасуы, қазылған ғимараттардың құрылымы көрсетеді. Архитектуралық кешен оңтүстік пен шығыстан қалың қорған қабырғасымен қоршалған. Солтүстік құрылыс ғимаратының ашылған бөлігінде сыртқы оңтүстік қабырғасынан мешіт жаққа қарай ашылған есік орындары әлі де табылған жоқ. Солтүстік құрылыс медресе не болмаса мешіт бөлігі болса ол оңтүстік мешітпен ондаған есік ойықтарымен байланысуы керек еді. Солтүстік құрылыстың аршылған бөлмелері Орта Азия мен Қазақстан аймағындағы қамал-сарайлардың жоспарларына жақын. Оның жоспары Ақыртас қалашығында қазылған билеуші қамалы, Луговой қамалы жобаларына ұқсас. Тәжікстандағы Калаи-Боло қамалының дәлізді-тарақты жоспарымен және Калаи-Кахкаха қалашығындағы оңтүстік-батыс ғимаратымен ортақ элементтер бар.
Сондықтан біз кешеннің қазып алынған бөліктері жазба деректерде аталатын Бердібек сарайы орналасқан Отырар цитаделінің, аркінің бір бөлігі деп санаймыз. Онда Әмір Темір қайтыс болғаны белгілі. Жазба деректерде аталатын Бердібек сарайының белгілері осы кешеннің солтүстік құрылысына сай келеді. Шараф ад-дин Әли Йаздидің 1425 ж. аяқталған «Зафар–намесінің» жазбаларында мынадай сипаттама бар: «Сейхун жағасынан аттанған Темір сәрсенбі 12 раджаб күні Отырардағы Бердібектің сарайына (Отрарский дворец Бердибека) келіп тоқтады. Барлық ханзадалар, әмірлер және Темірге жақын болып саналатындардың әрбірі жеке бөлмелерге орналасты. Бір таңғаларлығы, патшаның ордасына айналған сарайда келген күні ғимарат төбесінен от шығып, өрт болады» [39, с. 43-48]. Осы сипаттама сарайдың бөлмелері көп болғанын, өрт болғанға қарағанда оның кейбір бөліктерінің төбесі ағаштан жабылғанын көрсетеді. Біздің құрылыста жеке-жеке орналасқан көп бөлмелердің орын алғаны көрініп тұр. Құрылыстың екінші қатарының төбесі жайпақ болып ағашпен жабылғанын біз жоғарыда айтқан едік. Ортағасырлық цитадельдердің барлығында мешіт болған. Оңтүстік құрылыстың мешіт екені еш күмән туғызбайды. Ол төбесі күмбезделген сәулетті құрылыс болған. Терезе ойықтары панджарамен өрнектеліпті. Мешіт сырты сырлы қыштармен, төртбұрышты майоликамен (олардың ішінде құс бейнесі бар) көмкерілген. Мешіттің бас есігі мұнаралы пештак үлгісінде жасалған [36, с. 108]. Қазба жүргізген археологтар бұл мешіт ХІV ғ. аяғы мен ХV ғ. басында салынған деген тұжырымға келді. Сарайда арнайы қабылдау бөлмесі – көрінісхана болыпты: «Осы кезде Темірге көптен бері Дешті Қыпшақ даласында бір жерге қаңбақтай тұрақтай алмай жүрген Тоқтамыстың ескі қызметшісі – Қарақожа келді. Сол күні Темір көрінісханаға салтанатты түрде кіріп, биік таққа жайғасты. Оның оң қол жағына Үгедей қағаннан тараған Танзи оғлан, Жошы ханнан тараған Бастемір оғлан мен Шекіре оғлан, сол жағына ханзадалар Ұлықбек, Ибраим сұлтан, Айджеля отырды. Тоқтамыс елшісін әмірлер Бердібек, оның ағасы Шайх Нұр ад-дин, Шах Мелик, Қожа Жүсіп алып кірді» [39, с. 43-48]. Алайда Бердібек сарайының көрінісханасы - салтанатты түрде қабылдау жүргізетін залы әлі де табылған жоқ. Кешеннің солтүстік құрылысынан батысқа қарай 20 м қашықтықта ХХ ғ. 60 жж. трактормен ойылып кірпіш алынғаны белгілі. Бұзып алушылардың бригадирі Е. Брон 2 м тереңдікте күйдірген кірпіштен соғылған қабырғаларға тап болғанын, оның беттері көк түсті өсімдік өрнектермен безендірілгенін айтты. Осы құрылыс Бердібек сарайының көрінісханасы болуы ықтимал. Цитадельдегі құрылыстарды сол кезде Отырарда әкім болған Сары Бұғы қыпшақтың ұлдары салдырған деп есептейміз. Жазба деректерде Отырар сарайы Сары Бұғы қыпшақтың бір ұлы Бердібектің атымен аталған. Оның басқа бір ұлы - Нұр ад-диннің әскербасы болғаны жөнінде деректер бар. Отырардың сәулет өнері ескерткіштері қатарында Арыстанбаб кесенесіндегі өзгерістер, моншаға қатысты жаңа материалдар қарастырылып сипатталады. жүктеу/скачать 1,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|