Қожа мұхтар баһадырұлы ортағасырлық Отырар: тарихи-археологиялық деректер негізінде
жүктеу/скачать 1,05 Mb.
|
| 4.6 «Мәдениет пен дін» деп аталатын бөлімде аталған мәселелер баяндалған. Бұл жөнінде тың мағлұматтар, әсіресе, таяу арада ғылыми айналымға енгізген Сафи ад-дин Орын Қойлақының «Насаб-намасында» жарияланған. Соңғы уақытта Отырарда Х-ХІ ғғ. Мұхаммед пайғамбардың бір сахабасы тұрғаны жөнінде мәлімет табылып отыр. Оны шығыстанушы Ә.К. Момынов Надж ад–Дин Умар ибн Мұхаммед ибн Ахмад ан–Насафидің «Ал–Канд фи зикр улама Самаркан» атты шығармасынан кездестіріп, ғылыми айналымға енгізді [32, 116–б.]. Надж ад-Дин Умар ибн Мұхаммед ибн Ахмад ан–Насафидің Отырарда пайғамбардың сахабасы тұрады деген хабары аңыздағы Арыстанбабты пайғамбардың сахабасы деп айтуымен үндесіп-ақ тұр. Бірақ осы деректі ғылыми айналымға енгізген Ә.К. Момынов Мұхаммед пайғамбардың сахабалары жөніндегі әдебиетте Абу Джафар Мұхаммед ибн Настур ар–Румидің есімін кездестірмегенін көрсетеді.
Лашынбаб пен Қарғабаб. Молла Мұхаммед Садық Сапабекұлының жазған «Түркістандағы тарихи зийарат» атты қолжазбасында Арыстанбаб мазаратындағы әулиелер туралы құнды мәліметтер келтіріледі: «Отырар деген жер – Арыстан Бабтың күмбезі тұрған жер. Сыр суының күн шығыс жақ жағасында – мұнда отыз әулиенің шаһарі болған ...Малик-и Балқийа дейтін түркістандық Абд ал–Халимнің зийараты Арслан Бабтың күмбезінің оңтүстігінде. ... Абд ал-Халиқ ханның зийараты да сонда, «Отырарда отыз баб» атанған... Арслан Баб күмбезіне торғай ұқсас екі кішкене құс келіп жүреді. Сәрі уақта бір қарға, бір лашын келіп кетіп жүреді. Қарға Баб, Лашын Баб деген екі халифасы бар» [33, 125 б.]. Осы хабар бізге Арыстанбаб кесенесі ішінде жатқан шағын қабірлер туралы назар аударарлық мағлұмат беріп отыр. Арыстанбаб күмбезіне қарға мен лашынның ұшып келуі, оларды Арыстанбабтың шәкірттері деп түсіну байырғы наным–сенімдерге жетелейді. Көне түркілерде осы екі құс - қарға мен лашын киелі болып саналған. Түркі халқының шығу тегі жайлы көне аңыздарда Ашина елін жау шауып кеткенде жалғыз бала аман қалып, оны қасқыр емізіп, аспан әлемінің емшісі саналатын қарға ет әкеліп береді [34, 19-б.]. Үйсін – «у–сунь» иероглифы - «Қарға тұқымы» дегенді білдіреді екен. 647 ж. ашина руынан шыққан батыс түркі қағаны қытай императорына өз белгісін - «Алтын құсты» сыйға тартады. Оның ағаштан ойылып, алтынмен қапталған қарға бейнесінде болғанын қытай деректері арқылы білеміз. Қарғаны ертедегі Қытайда түркі құсы деп санапты [35, с. 23-26]. Оғұздардың бегдили тайпасының пір тұтатын жануары ретінде қарға аталады. Қазақ тілінде қарға сөзімен байланысты мақал-мәтелдер, тұрақты тіркестер оның қасиетті құс болғанын аңғартады. Мысалы, «біздің де қолымызға қарға тышар», «қарға тамырлы қазақ» делінеді, ал «қарғам–ау» деген сөз «қарағым», «қалқам» деген ұғымда қолданылады. Қырандар түркі тайпаларының тотемдері болған. Лашын құсы сұңқар тектестер ішіндегі ең қыраны, атақтысы болып саналған. Жоғарыда келтірілген Қожа Ахмет Йасауидің «Дивани хикметіндегі» Лашынбаб пен Қарғабабтардың қабірлері аталады. Арыстанбаб дүние салған соң түркі тайпаларының қасиетті құстарының ұшып келуі және оларды Арыстанбабтың шәкірттері деп тану ХІІ ғ. ислам діні мен жергілікті түркі тайпаларының байырғы сенім–нанымдарының қабысуының белгісі деп түсінген жөн. Арыстанбаб қабірінің Отырарда жатқаны, оның қасында қарахандықтар әулетінің бір өкілінің жерленгенін «Насаб–наманың» Арыс нұсқасынан кездестіреміз: «Абд ар–Рахман - Қылыш Арслан хан ұлы Шах Қасым, лақабы Санжар хан, оның ұлы Шах Абдаллах, лақабы Арслан хан, 50 жыл патшалық қылды. Таласта Ғайып Ата атанды. Оның ұлы Мұхаммад хан, лақабы Татика хан, қабірі Отырарда, Арслан–баб аяғында...» [9, 59-б.]. жүктеу/скачать 1,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|