Ол жарқын дәуір болатын. Сондай-ақ, әрине, онда тарих сахнасындағы бас актердің жеке тұлғасы, нақтырақ айтсақ, актердің де, режиссердің де бір уақытта қызық. Оның жетістіктерінің құпиясы неде

Ол жарқын дәуір болатын. Сондай-ақ, әрине, онда тарих сахнасындағы бас актердің жеке тұлғасы, нақтырақ айтсақ, актердің де, режиссердің де бір уақытта қызық. Оның жетістіктерінің құпиясы неде? Бұл, әуесқой тарихшыларын ғана қызықтырып қоймайтын сияқты. Себебі адам да, бастапқы бизнес те мынадай сұрақ тудырады: қандайда бір ауыл адамы, ақшасы, байланыстары, тіпті мықты жұдырықтарға ие болмай, барлығын «жасады»? Бизнес – бұл да соғыс. Мұнда барлығы ұқсас.

XIX ғасырдың аралығында әлемнің таң қалдырушысы құдай емес, супермен емес. Ол ұлы, данышпан, бірақ – адам. Оған өзінің өшпес даңқы үшін қиын және бұралаң жолынан өтуге тура келді. Көбінесе бұл - ақырында күйреуге әкелетін жол – оның сипатының қасиеттерімен анықталды. Оның үстіне, мысалы, Гитлердің «даңқты» жолына қарағанда басым. Наполеон – бұл «таза күйіндегі батыр» деуге болады. Сонысымен қызық.

«Жер бетінде екі құдыретті күш бар:

қылыш және рух. Соңында рух қылышты жеңеді»

Наполеон I
Наполеон Бонапарт Генуэз республикасының басқаруында ұзақ уақыт болған Корсика аралында Аяччо қаласында туған. 1755 жылы Корсика генуэз билігін құлатты да, осы уақыттан бастап жергілікті жер иеленуші Паскуале Паолидің басшылығымен өз бетінше мемлекет ретінде нақты тіршілік етті. 1768 жылы Генуэз республикасы өз құқықтарын Корсикаға француз королі XV Людовикке сатты. 1769 жылы мамырда Понтенуово жанында шайқаста француз әскерлері корсикандық көтерілісшілерді талқандады және Паолиді Англияға жер аударды. 1790 жылдарға дейін ол Бонапарттың табынушысы болды.

Наполеон осы оқиғалардан 3 жылдан кейін туды. Оның отбасы ұсақ ақсүйектерге жатты және XVI ғасырдан бастап аралда өмір сүрді. Бұрын оның әкесі Карло Буонапарте Корсика конституциясын құрушылардың бірі болғанмен, ол балаларына Франция білімін беру мүмкіндігіне ие болу үшін француздың жоғары билігіне бағынды.

1779 жылы Наполеон Бриеннада кадет мектебіне оқуға түседі. Колледжде Наполеонның достары болмайды, себебі ол соншалық бай емес отбасынан шыққан, оның үстіне корсикандық болатын, туған аралына патриоттық сезімі басым болатын және француздарға Корсиканы құлдыққа салушылар ретінде жақтырмай қарайтын. Нақ Бриеннада Наполеоне Буонапарте есімі француз әуенімен айтыла бастады – «Наполеон Бонапарт».

Париж әскери мектебі елдегі ең үздіктердің бірі болып саналғаны әділ болды: ол керемет ғимаратты алып қана қоймай, сондай-ақ, білімді, тәжірибелі оқытушылары да болды. Училищенің жас тәрбиеленушісі ғылымға ұмтылысын байқатып, барлық дерлік оқытушыларының мақтау пікірлеріне қол жеткізді. Ол артиллерия саласында маманданды; бір жыл өткен соң емтихандарды сәтті тапсырып, 1785 жылы училищеде кіші лейтенант атағымен оқып шығады да, Дионға жақын Баланста орналасқан полкқа жіберіледі. Мұнда артиллерия бөлімінде кіші лейтенант Буонапартенің гарнизондық қызметі басталады [1]. Ол сол кезде де аз төбелескен жоқ, ол жалғызсырап жүрді, Наполеонда дос мүлдем болған жоқ. Ол осы кезеңде өте жақсы оқыды, көлемді конспектілер құрастырды.

Ерекше жетістіктерге Наполеон математикада жетті, гуманитарлық ғылымдар, керісінше, оған қиынға түсті. Мысалы, латынға ол сондай күшті болған жоқ, тіпті оны емтиханға да жібермеген күндер болған. Сонымен қатар, ол жазу барысында көп қателіктер жасайтын, бірақ оның стилі оқуға деген құштарлығының арқасында өзгерді. Наполеонды көбінесе Ұлы Александр және Юлий Цезарь сынды кейіпкерлер қызықтырды.

Кеңестік тарихшы академик Тарле былай деп жазады: ол бұл уақытта өз идеяларын құрғанға қарағанда көп оқыды. Ол өте көп оқыды, сондай-ақ, әртүрлі әдебиетті, романнан бастап жай оқу құралына дейін, Платонның жұмыстарынан бастап сол кездегі авторларына дейін, мысалы, Пьер Корнельді, Лафатерді, сонымен қатар, ғылыми мақалаларды да оқыды. Гётенің «Балғын Вертердің қайғы-қасіреті» кітабын Наполеон көп рет оқыды. Осымен қатар, Наполеон әскери іс туралы мақалалар оқыды, кейін ол саясатпен қатты қызыққан кезде оның сүйікті авторы Жан Жак Руссо болды, одан әрі – Гиль Райналды қызығып оқыды. Бонапарт жұмысқа деген ерекше қабілеттілікті және еңбек сүйгіштікті көрсетті [2].

Наполеонның революция кезіндегі публицистикалық шығармалары («Диалог о любви», «Dialogue sur l’amour», 1791, «Ужин в Бокэре», «Le Souper de Beaucaire», 1793) оның саяси ұнамы якобшылар жағында болғанын көрсетеді.

«Жиырма екі жастағы «Махаббат туралы диалогтың» авторы әлеуметтік қарама-қайшылықтар қауіптілігін соншалық айқын көрген ол, ең алдымен тарихи тұрғыдан түсіндірді. Ойлау тарихилығы кемеліне келген Бонапартта белгілі бір уақытқа дейін сақталды» [3].

1785 жылдың 14 ақпанында оның әкесі қайтыс болды, Наполеон үйінде балалардың үлкені болмаса да, өзіне отбасы үлкенінің рөлін алды (үлкен ағасы бауыры сияқты өктемшіл, жарқыраған болған жоқ). Париж әскери мектебінен лейтенант шенінде армияға шыққан Бонапарт 10 жыл ішінде сол кездегі Франция армиясына шен шығару иерархиясынан толық өтті. 1788 жылы лейтенант бола тұра, ол орыс қызметіне түсуге тырысты, бірақ Түркиямен соғысқа қатысу үшін волонтер жиынын басқарған генерал-поручик И.Заборовский қабылдамады. Ызаланып Заборовскийдың артынан жүгіріп шығып, өз қызметтерін Пруссия короліне ұсынатынын айқайлап айтты: «Маған Пруссия королі капитан шенін береді» - деді.

1788 жылы маусымда Наполеон Оксоннға ауысады. Анасына көмектесу үшін, ол өзіне 11 жастағы інісі Луиді тәрбиелеуге алды. Өте кедей тұрды, екі рет күніне сүт және нанмен тамақтанды. Алайда, Наполеон қапаландырған материалдық жағдайын көрсеткісі келген жоқ. Наполеон I бойы 169 см құрады, бұл сол кезде орташадан жоғары болып саналатын.

Бонапарттың бірінші жауынгерлік тәжірибесі – Сардин корольдігіне тиесілі Ли-Маддалена аралына 1793 жылы жасаған экспедициясына қатысуы. Корсикадан көшірілген десант тез талқандалды, алайда шағын артиллериялық батареяны басқарған төрт қарудан подколковник Буонапарте ерекшеленді: ол қаруларды сақтап қалу үшін күштерін салды, алайда оларға тойтарыс алып, шегінуге тура келді, себебі оларды жағалауға әкелу сәтінде шағын кемелер ғана қалды.

Сол 1793 жылы Паскаль Паоли Корсиканың Франциядан тәуелсіз екенін жариялады, Наполеон бұны Ұлы Франция революциясының сатқындығы деп бағалап, балалық шағында өзі үлгі тұтқан Паолидің идеясынан бас тартты. Ол ашық түрде Корсика билік басындағылардың толық тәуелсіздікке деген саясатына қарсы шықты, аралды тастап Францияға қайта оралды.

Тулонда өзінің пайда болу сәтінде (қыркүйек 1973) ол жүйелі артиллерия капитаны шенінде тұрды, бірақ сонымен қоса ол волонтерлар подполковнигі атағын растады. Енді Тулонда 1793 жылғы қазанда Бонапарт батальон командиры лауазымына ие болды (майор шеніне сәйкес келді). Ақырында, армияға артиллерия бастығы болып тағайындалған Бонапарт керемет әскери операцияны іске асырды. Тулон алынды, ал өзі ол 24 жасында бригадалық генерал атағын алды – полковник пен генерал-майор шендерінің арасындағы орташа атақ. Жаңа шен оған 1794 жылдың 14 қаңтарында берілді.

Термидориялық төңкерістен кейін өзінің Огюстен Робеспьермен байланысы үшін тұтқындалды (10 тамыз 1794 жыл, екі аптаға). Басқарудағы даудан босатылудан кейін отставкаға шығады, ал бір жылдан кейін 1795 жылы тамызда Қоғамдық құтқару комитетінің топографиялық бөлімінде лауазымға ие болады. Термидориандықтар үшін қиын сәтте ол Баррастың көмекшісі болып тағайындалады және Париждегі роялистік бүліктің екпінінде ерекшеленді (13 вандемьер 1795), дивизиялық генерал шенін алып, тыл әскерлерінің басқарушысы болып тағайындалды.

Италия армиясының басқарушысы ретінде Бонапарт Сардин корольдігі мен Австрияның әскерлерін ойсырата жеңді, бұл оның атын Республиканың ең мықты қолбасшылары ретінде танытты. Әскерлерді басқарған Бонапарт оларды ең қиын материалдық жағдайда көрді, бұған әскерлерді алдыңғы бастықтардың ұқыпсыздығы мен қазынаны ұрлықтары әкелген. Өзінің өктемшілдігімен барлық қиянаттарды жойды, жаңа бастықтар қойды, керек қаражатты жинап, сонымен әскерлердің сенімі мен шын берілулеріне ие болды. Өзінің операциялық жоспарын іс-әрекеттердің шапшаңдығына және кордондық жүйені ұстанатын дұшпандарына қарсы күштерін жіберуге негіздеді. Тез шабуыл жасаумен оған Колли сардин генералының Болье Австрия әскерінің әскерлерін ажырату қолынан келді.

Француздардың жетістіктерінен қорыққан Сардин королі олармен 28 сәуірде бітім жасасты, бұл Бонапартқа бірнеше қала мен По өзеніне еркін ауысуды ұсынды. Пармский және Моденский герцогтары қыруар қаражат сомасына сатып алынған бітімге келуге мәжбүр болды; Миланнан да үлкен контрибуция алынды. 3 маусымда Бонапарт Веронға кірді. Австриялықтардың қолында Мантуя бекінісі мен Милан қамалы ғана қалды. Неаполитандық король дәл осылай француздармен бітім жасасты, оның үлгісін Рим папасы да қолдады, себебі оның иелігіндегіні француз әскерлері басып алды: оған 20 миллион төлеуге және француздарға өнер туындыларының маңызды санын ұсынуға тура келді. 29 шілдеде Милан қамалы құлады, содан кейін Бонапарт Мантуяны да қоршап алды. Арколь жанындағы шайқаста қарашада Наполеон қолында туымен Акроль көпіріне жасаған шабуылдарының бірін басқарып жеке батырлық танытты. Оның маңайында оннан астам жауынгер қаза тапты, соның ішінде адьютант Наполеон Мюирон Бонапартты дұшпанның қаруынан құтқару үшін кеудесін тікті.

Тиролден келген Вурмзердің жаңа австриялық әскері іс жағдайын түзете алмады; бірқатар сәтсіздіктерден кейін Вурмзердің өзі өз күштерінің жартысымен Мантуяда қамалып қалуға мәжбүр болды, оның алдында бұл жерді ол қамаудан босатып алуға тырысқан. Қазанның аяғында Италияға Альвинци мен Давидовичтың басшылығымен жаңа әскерлер жөнелтілді, Риволидің жанындағы шайқастан кейін Тирольге үлкен шығындарға батып біржола жылжытылды.

Ауру мен аштық қаһарын тіккен Мантуяның жағдайы өте нашарланды, Вурмзер 1797 жылдың басында артқа шегінді. 10 наурызда Бонапарт австриялықтарға қарсы шықты, олардың әлсіреген және абыржыған әскерлері табанды қарсылық көрсете алмады. Жиырма күннен кейін француздар Венадан бірнеше шекараларда болды. 1797 жылғы 18 сәуірде австриялықтармен бітімдесу жүргізілді.

Осыдан кейін Бонапарт дереу Венеция республикасына соғыс жариялады, ол өте қу тәсіл тапты. Себебі бейтараптылық орнатылды. Алайда Наполеон таяуда француз капитан-дезертирі өлтірілгенін біліп қойды. Бұл шабуылға себеп болды. 16 мамырда Венеция оның әскерлерімен жұмыс істеді, ал 6 маусымда француз және Лигуриялық республика атанған Генуя үстемдігіне тиісті.

Маусымның аяғында Бонапарт Ломбардиядан, Мантуядан, Моденадан, басқа да кейбір аралас иеліктерден құралған Цизальпия республикасына дербестік жариялады. Кампо-Формиода 17 қазанда Австриямен бейбітшілік орнатылды. Ол кезде Бірінші коалиция соғысы аяқталған, ал Франция одан толық жеңімпаз атанып шықты.

Мысырлық жорық. 1798-1801 жылдары Наполеон Бонапарттың бастамасымен және тікелей басқаруымен Мысырды жаулап алуға тырысты. Мысыр заңды түрде Осман империясына бағынды, ал негізі тәуелсіз саясатты іске асырды.

Экспедиялық әскерлер құпия түрде Тулонда, Генуяда, Аяччода және Чивитавеккьеде шоғырланған. 19 мамырда 1798 жылы олар осы кемежайларды тастап, бірігіп, оңтүстікке қарай жылжыды. Бірінші мақсаты деп Наполеон Мальтаны – Мальта орденінің орналасқан жерін белгіледі. Мальтаны басып алғаннан кейін 1798 ж. маусымында Наполеон аралда екі мыңдаған гарнизонды қалдырды және флотпен Мысырға қарай жылжыды.

1 шілденің кешінде Наполеон әскерлері Александрияның маңында жинала бастады, ал келесі күні қала басып алынды. Әскер Каирға жылжыды. 21 шілдеде француз әскерлері Мурад-бей және Ибрагим-бей әскерлерімен кездесті, пирамидалардың жанында шайқас болды. Тактикадағы және әскери дайындықтағы үлкен артықшылықтың арқасында француздар бірталай шығындармен мәмлүктердің әскерлерін әбден күл-талқан етті. Француз әскерлеріне қарай ұйымдастырылған қарсыластық Кіші Мысырда қиратылды, Ибрагим-бей мен Мурад-бей Каирды қалдырып, тығылуға мәжбүр болды.

Билік басына келуі. Париждегі билік дағдарысы 1799 жылға қарай өз кемеліне жетті, онда Бонапарт әскерлерімен Мысырда болды. Жемқорлыққа ұшыраған Директория революцияны жеңуді қамтамасыз ете алмады. Италияда орыс-австрия әскерлері генерал-фельдмаршал А.В. Суворовтың басқаруымен Наполеонның барлық иеліктегілерін жойды, тіпті олардың Францияға кіру қаупі да туындады. Осы жағдайларда Жозеф Фушенің көмегімен Мысырдан оралған әйгілі генерал, өзіне сенімді әскерге сүйене отырып, сайланған өкілдерді және Директорияны қуып, консулдық режимді жариялады (9 қараша 1799 ж.).

1799 ж. 9 қарашада (18 брюмерде) биліктегі дағдарысты пайдаланып, мемлекеттік төңкеріс жасады. Ол елде алғашында консулдық, одан кейін империя (1804 ж. 18 мамыр) түріндегі әскери диктатура орнатты.

1936 жылға дейін Наполеон негізін қалаған Француз банкі басқармасы жүйесіне күрделі өзгерістер енгізілген жоқ: басқарушы және оның орынбасарлары үкіметпен тағайындалды, ал шешімдер акционерлерден басқарудың 15 мүшесімен бірлесіп қабылданды – солай қоғамдық және жеке мүдделер арасында баланс кепілдендірілді.

Қағаз ақшалар жойылды: бес грамдық және 100 сантиметрге бөлінген күміс теңгеге тең, ақша бірлігі франк болады. Салықтарды жинау жүйесін орталықтандыру үшін Тікелей салық салу басқармасы мен Жанама салықтарды жиынтық салу дирекциясы құрылды. Мемлекетті мүшкіл жағдайда қабылдап, Наполеон қатаң экономияны барлық салаларда жүргізді. Қаржы жүйесінің дұрыс қызмет етуі бір-біріне қарсы келетін және сонымен бірге бірге қызмет ететін министрліктерді: қаржы және қазынашылықты құрумен қамтамасыз етілген. Оларды сол кездің атақты қаржыгерлері Годен мен Молльен басқарды. Қаржы Министрі бюджетке түсетін түсімдерге жауап берді, қазынашылық министрі қаржылардың шығындалуы туралы нақты есеп берді, оның қызметін 100 мемлекеттік қызметкерлерден тұратын Сенат палатасы тексерді. Ол мемлекеттің шығындарын қадағалады, бірақ олардың мақсатқа лайықтылығы туралы пікірлерді көтермейтін.

1800-1801 жылдар – Наполеон Ресей империясымен жақындасуға тырысады, бірақ 1801 жылдың басында император I Павел өлтіріледі және Ресей уақытша өзінің ішкі проблемаларына ауысады.

1801 жыл – Рим папасымен жасасқан Директория кезінде жоғалтқан Франциядағы каталок шіркеуінің құқығын қалпына келтіреді және Наполеонға папалыққа қолдауды қамтамасыз етеді.

1801-1802 жылдар – осы кезеңде Бонапарт Францияның негізгі қарсыластармен (Ресеймен, Австриямен, Ұлыбританиямен) бейбітшілік шарттар жасасады.

1804 жылы 18 мамырда Наполеон өзін император етіп жариялады және диктаторліқ режим орнатты. Ол бірқатар реформалар жүргізді (азаматтық кодексті қабылдау (1804), Француз банкін негіздеу (1800) және т.б.).

Наполеонның билікке келу моментінде Франция Австриямен және Англиямен соғыс жағдайында болды. Бонапарттың жаңа италиялық жорығы біріншісін еске түсірді. Альпіден асып өтіп, француз армиясы кенеттен Солтүстік Италияда пайда болды, оны жергілікті халық қуанышпен қарсы алды. Шешуші жеңіс Маренго жанындағы шайқаста болды. Француз шекараларына қатер жойылды.

Толық құқылы диктатор болып Наполеон түбінде елдің мемлекеттік құрылымын өзгертті. Наполеонның ішкі саясаты оның жеке билігін революция нәтижелерін сақтау кепілі ретінде: азаматтық құқықтарды, шаруалардың жерлеріне жекеменшік құқықтары, сонымен қатар, сол кезде ұлттық мүлікті сатып алғандардың, яғни эмигранттардың тәркіленген жерлерін және шіркеулерді нығайтуда болды. Осы барлық жаулап алушылықты, барлық осы жеңістерді «Наполеон Кодексі» деген атпен тарихқа енген Азаматтық кодекс (1804) қамтамасыз етеді. Наполеон үкіметке есепті департаменттер басшылары мен аймақтың кіші басшыларының институтын құра отырып, әкімшілік реформаны өткізді (1800).

Жаңа конституцияға сәйкес, заң шығарушы билік Мемлекеттік Кеңес, Трибунат, Заң шығару корпусы мен Сенат арасында бөлінді, оны әлсіз және икемсіз қылды. Атқарушы билік, керісінше, бірінші консулдың, яғни Бонапарттың жұдырығына жиналды. Екінші және үшінші консулдар тек қана кеңестік дауысқа ғана ие болды. Конституция плебисцитте мақұлданды (3 миллионға жуық дауыс 1,5 мыңға қарсы) (1800).

Наполеонның саясатты басқаруының алғашқы жылында халықтың– тек жекеменшіктердің емес, сонымен қатар, кедейлердің (жұмысшылар, малайлар) қолдауына бөленді. Себебі, экономикадағы жандану еңбекақының көбеюіне әкелді, оған әскерге тұрақты қабылдау да әсерін тигізді. Наполеон отанын құтқарушы болды, әскерлер ұлттың көтерілуіне, ал жеңістер мақтаныш сезімін туғызуға септігін тигізді. Өйткені Наполеон Бонапарт революция адамы болды, ал оның айналасындағы маршалдар, жарқын әскери басшылар төменгі буыннан шыққандар болды. Бірақ ақырын-ақырын халық 20 жыл жалғасқан соғыстан шаршай бастады. Әскерге қабылдау қанағаттанушылық білдірткен жоқ. Соған қоса 1810 жылы экономикалық дағдарыс қайта басталды. Еуропаның байтақ даласында өз мәнін жояды, оларға кеткен шығындар буржуазияны түршіктірді. Францияның қауіпсіздігіне ештене кедергі болмаған сияқты болды, ал сыртқы саясатқа императордың ұрпақтың мүдделерін нығайтуға және қамтамасыз етуге тырысуы үлкен рөль атқарды.

Наполеон эмигрант-аристократтарға қайтып келуді ұсынды және ескі лауазымдары, жаңа империялық дворяндық пайда болғанмен, бұрынғы сол құрметке ие болды. Директория Францияны республика-сателлиттермен қоршады және кез келген үкімет үшін саясаттан бас тарту оңай болмас еді, ол бір мезгілде, әрі елдің күшеюімен және оның қауіпсіздігін қамтамасыз етумен байқалды.

Билікке масайраған Наполеон есінен адасты. Ресеймен соғысу үшін көптеген сылтау табылды, бірақ соқтығысудың басты себебі Наполеонның күш саясатқа айнымастығы болды. Оның түсінігінде, жоғары билік екі державаға тиесілі бола алмайды, немесе олардың арасындағы баланс әрқашан сенімсіз және бақталасының кез келген әрекетінің өзінде потенциал қатер жатады. Наполеон Александрға, континентте қалауы заң ретінде қабылданатын бір қожайын болуы керек екенін көрсетуге тырысты. Бөліну Англия блокадасы туралы мәселе бойынша өтті. Алдын ала сезіктенуіне қарамастан, ессіз билеп-төстеу логикасын басшылыққа алған Наполеон, Александрды қорқытпақ сеніммен өзінің ұлы армиясын Ресей шекараларына жылжытты, бірақ патша жұмсақтық танытқан жоқ.

Александр I қарым-қатынастарды үзе отырып, Наполеон Ресеймен соғысуға шешім қабылдады. Ресей компаниясы 1812 жылы Империя ақырының басы болды. Наполеонның әр текті үлкен әскері бұрынғы революциялық рухты білдірген жоқ, Отанынан алыс Ресей жерлерінде ол тез солды, соңында мүлдем өмір сүруді қойды.

Орыс әскерінің Наполеонға қарсы коалициясы батысқа қарай жылжу шамасы бойынша өсті. Жаңадан асығыс құрылған француз әскеріне қарсы Лейпцигтағы «Халықтар шайқасында» орыстар, австриялықтар, Пруссия және швед әскерлері алға шықты (16-19 қазан 1813). Наполеон жеңілісті өткерді және одақтастарының Парижге кіруінен кейін тақтан бас тартты. 1814 жылы 12-нен 13 сәуірге қараған түні Фонтенблода, жеңілістен күйзеле отырып (қасында тек бірнеше қызметші, дәрігер мен генерал Коленкур болды), Наполеон өз өзіне қол жұмсағысы келді. Ол Малоярославецтегі шайқастан кейін өзімен бірге ала жүретін уды қабылдады, ол кезде ол таңданарлық жағдайда тұтқынға түспеген болатын. Бірақ ұзақ сақтаудың салдарынан іріп кетті, Наполеон тірі қалды. Одақтас монархтардың шешімі бойынша ол иелігіне шағын Жерорта теңізіндегі Эльба аралын алды. 1814 жылдың 20 сәуірінде Наполеон Фонтенблоны қалдырып, айдауға жіберілді.

Наполеонның үлкен алуан тайпалы әскерінде бұрынғы рух қалмаған болатын. Отанынан алыста ол жылдам ери бастады және соңында мүлдем жоғалды.

1812 жылы Ресейге қарсы соғыста ұлы әскердің жеңілісі Наполеон I империясының құлдырауының басы болды. Лейпциг түбінде «Халықтар шайқасынан» кейін Наполеон одақтастарына ешқалай қарсы тұра алмады.

Тұтқындағы император онда ұзақ болмады: француздардың билікке келген Бурбондарға наразылығы және коалиция одақтастары арасындағы келіспеушілік туралы білгеннен кейін ол билікке келудің өжет әрекетін қабылдады.

1819 жылдан бастап ол жиі ауыратын болды. Наполеон жиі оң жақ бүйіріндегі сыздауларға шағымданатын, аяғы ісетін болды. Оны емдейтін дәрігер Франсуа Антоммарчи «гепатит» диагнозын қойды. Наполеон өзі қатерлі ісік деп болжады, себебі оның әкесі де содан қайтыс болған. 1821 жылдың наурыз айында Наполеонның денсаулығы қатты нашарлады, ол тіпті өлетінін сезді. Наполеон көңілсіз күй кешті; оның еңсесі түсіп кетті. Ол өзінің дәрігері Антомаркаға былай деді: «Сіз түсінесіз бе, мен дәрі ішуден бас тартамын. Мен аурудан өлгім келеді». 13 наурызға қараған түн науқас үшін ауыр өтті. Онда қорқыныш сезімі пайда болды. 16 наурыздан бастап экс-император ұзақ ұйқылы күйге түсті. Кейде ол оянып, көп сөйлей бастады, дәрігерлерді және медицинаны әзілге айналдырды. Осындай күндердің бірінде Антомарка доктормен әңгімелесіп кетті. Антомарка өз мемуарларында, әңгіме өмірде ешкімнің соққысына қарсы тұруға шамасы жоқ жазмыш, тағдыр туралы болғанын жазды. «Quod scriptam, scriptam, - деді Наполеон. – Доктор, сіз біздің өлетін сәтіміздің алдын ала белгіленгеніне күмән келтіре аласыз ба».

1821 жылғы 13 сәуірде Наполеон өсиетін оқыды. Ол біреудің көмегінсіз қозғала алмайтын, қиналған сәті еді.

Қайтыс боларынан он күн бұрын 25 сәуірде Наполеон бойының сергігенін сезді. Антомарка дәріханаға кеткен болатын, сол уақытта Наполеон шарап, жемістер, бисквиттер әкелуді бұйырды, шампан ішті, өрік пен жүзімнен аздап жеді. Доктор қайтып келгенде, Наполеон оны қарқылдаған күлкімен қарсы алды. Келесі күні тағы да нашарлады. Наполеон салонда орналасу үшін өзінің кішкене, ыңғайсыз, нашар желдетілетін бөлмесін тастап кетуді ұйғарды. Оны көтеріп апаруға тырысты. «Жоқ, - деп бас тартты ол, - мен өлгенде сендерде осындай мүмкіндік болады. Ал әзірше сендер мені қолтықтап демесеңдер, сол жетеді».

28 сәуірде таңертең сағат 8-де Наполеон толық тыныштықта өзінің соңғы жарлықтарын берді. 2 мамырда ол сандырақтай бастады. Ол Франция туралы, бірінші әйелі Жозефина, өзінің екінші әйелінен туған ұлы Мария-Луиза туралы, қарулас достары туралы айта бастады. Ол маңайындағыларды тануды қойды. Түс кезінде ол бір минутқа есін жинады – Наполеон көзін ашып, терең күрсініп: «Мен өліп барамын!» деді. Сосын қайтадан есінен талып қалды. Оның естен тануын құсу мен әрең естілетін күлкісі үзді. Әл үстінде жатқан Наполеон жарықты жақтырмады. Оны қараңғыда көтеріп, төсек-орнын ауыстырып, тамақтандыруға тура келді.

Наполеон Бонапарт сенбі күні, 1821 жылғы 5 мамырда 17 сағат 49 минутта қайтыс болды. Ол «Долина герани» деп аталатын Лонгвудқа жақын жерде жерленді. 1840 жылы Луи-Филипп, бонапартшылардың қысымына жол беріп, Наполеонның соңғы аманаты Францияда жерлеуді орындау үшін Жуанвилський ханзадасы басқарған делегацияны Әулие Елена жеріне жіберді. Наполеонның сүйегі «Belle Poule» фрегатында Шарне капитанының басқаруымен Францияға әкелініп, Париждегі Мүгедектер үйінде жерленді.

1. 
   Манфред А.З. Наполеон Бонапарт. -М.: Мысль, 1998.
   
2. 
   Тарле Е.В. Наполеон. -М., 1991.
   
3. 
   Лас Каз, Эммануэль Огнюстен Дьедонне Марин Жозеф де. Максимы и мысли узника.
   
4. 
   Стендаль. Жизнь Наполеона: Воспоминание о Наполеоне //Собр.соч. Т.11. М., 1959. http://www.museum.ru/museum/1812/Library/stendhal/index.html
   
5. 
   Аксенова М., Исмаилова С. «Энциклопедия для детей – Всемирная история». -М.: «Аванта+». Стр. 536.
   
6. 
   Святой Елены. Рукопись, найденная в бумагах Лас Каза / Наполеон Бонапарт. -СПБ.: Азбука, 2000.
   
7. 
   Туган-Барановский Д.М. У истоков бонапартизма: происхождение режима Наполеона I. Саратов, 1986.
   
8. 
   Туган-Барановский Д.М. Наполеон, 1993.