Сур. – Ас қорыту және қан айналымы органдары ауруларының динамикасы

Әлеуметтік салдары бар аурулардың талдамасынан аймақ тұрғындарына онкологиялық, наркологиялық және психикалық аурулары; ревматизм; жүйелік қызыл жегі; байланыс тканьдерінің шоғырлық аурулары; жүйке жүйесі аурулары; қояншық; псориаз; қышыма; сусамыр; мидың сал ауруына шалдығуы; тыныс демікпесі және т.б.² тән (6 Сур.).

Қазіргі таңда «Казахстан-2050» Стратегиясы мен республиканың басқа да бағдарламалық құжаттары аясында Арал маңының табиғи әлеуетін қалпына келтіру және халықтың денсаулығын сауықтыру бойынша шаралар қолданылуда [3].

Стратегиялық бағдарламалардың басты басымдылығы тұрғындарды санитарлы-техникалық жабдықтар арқылы сапалы таза сумен қамтамасыз ету; ауыз суын сапалы тазалау; тұтыну мәдениетін арттыру; тамақ құнарлығын жақсарту болып табылады. Экономикалық инфрақұрылымды дамыту және тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз ету, денсаулық сақтау, тұрғындардың медико-экологиялық қорғалуы деңгейін арттыратын тиімді профилактикалық және сауықтыру бағдарламаларын іске асыру; эпидемиологиялық жағдайды жақсарту.

ГАЖ-технологияларын қолдану нәтижесінде жерлердің деградациясы, ландшафттардың өзгеру масштабтарын, ресурстық әлеуетінің жойылу дәрежесін; қоршаған ортада экотокиканттардың таралу ауданын анықтау мүмкін болды. Экологиялық карталау негізінде (сандық карталар кешені) қатерлі аурулар мен әлеуметтік салдары бар аурулардың (аудандар бойынша) таралу аумақтары; қоршаған орта әсерінен туа біткен мүгедектік жиілігі мен динамикасы анықталды. Ана мен баланың денсаулық жағдайын экологиялық скринингтен өткізу алгоритмі, және де қоршаған орта нысандарының ластану көрсеткіштері бойынша бағалаудың халықаралық критерийлерін пайдаланумен медико-экологиялық жағдайының шиеленісу дәрежесі әзірленді және тұрғындар денсаулығының өзгеруі: қанағаттанарлық; салыстырмалы-шиеленіскен; шиеленіскен; қиын және апатты.

Төменде қоршаған орта нысандарының ластану көрсеткіштері бойынша бағалау критерилері көрсетілген (1 Кесте):
1 Кесте – Қоршаған орта нысандарының ластану көрсеткіштері мен өзгеруі бойынша бағалау критерилері

1. Халықтың өмір сүру ортасының химиялық ластану қауіпінің көрсеткіштері мен критерилері

1.1. Атмосфералық ауа

1.1.1. Атмосфералық ауаға шыққан ластағыштардың мөлшері: - облыстық деңгейде %

- 1-2 қауіптілік класындағы заттардың % мөлшері (п > 10 болғанда)

Бағасы (балл)

1.1.2. Атмосфералық ауаның ластану деңгейі: - АЛИ критерилері

Улы зиян химиялық заттардың қауіптілігі бойынша ШРК арту еселігі

Бағасы (балл)

1.2. Суаттарға түскен ластағыштар мөлшері - облыстық деңгейде %

Бағасы (балл)

1.2.2. Судың химиялық ластану деңгейі: - қауіптілігі бойынша химиялық заттар ШРК арту еселігі

- АЛИ мәні

- 1-2 қауіптілік класындағы заттар үшін ПХЛ мәні

- 3-5 қауіптілік класындағы заттар үшін ПХЛ мәні

- ОБТ 5 (мг/л)

- ерітілген оттек (мг/л)

Бағасы (балл)

1.3.1. Ауыр металдармен ластану деңгейі: - Zc соммалық көрсеткіштерінің шамасы

Бағасы (балл)

1.3.2. Техногендік типтегі химиялық ластағыштармен ластану деңгейі: - 1-2 қауіптілік класындағы заттардың ШРК арту еселігі

- 3-4 қауіптілік класына да қатысты

- ШРК болмағанда концентрацияның фонға қатынасы (немесе бақылауға)

Бағасы (балл)

1.3.3. Пестицидтермен аумақтық ластанудың жалпы мөлшері (кг/га аул шаруашылығы жерлері)

Бағасы (балл)

Халықтың өмір сүру ортасының химиялық ластану қауіпін бағалау бойынша жалпы мөлшері

1 кестенің жалғасы

2.1.1 Өлім (құрылымын ескеріп санының артуы): - жалпы

балалар 0-14 жастағы

нәрестелер 0-1

шарананың шетінеуі

Бағасы (балл)

2.1.2. Өмір сүрудің орташа ұзақтығы. Келесі топтар жасына сәйкес аумақтардағы ұқсас көрсеткіштерден артта қалуы: - ерлер а) туу кезінде

б) 15 жаста

в) 35 жаста

г) 65 жаста

- әйелдер а) туу кезінде

б) 15 жаста

в) 35 жаста

г) 65 жаста

Бағасы (балл)

2.2. Ауруға шалдығу және аурудың таралуы (арту еселігі): жалпы

балалар

Аурулардың экологиялық себептелген нозологиялық формалары мен жеке кластары бойынша

Бағасы (балл)

2.3. Медико-генетикалық және иммунологиялық көрсеткіштері (артуы): - туа біткен мүгедектік дамуының жиілігі

физикалық дамуда ауытқулар байқалған балалар саны (үлесі)

адамдардың клеткаларында генетикалық ауытқулардың болуы (хромосомалық аберрациялар, ДНҚ үзілуі)

Әйелдердің репродуктивті қызметтерінің бұзылуы (жүктілік пен туудың нашарлауы)

- имумунитетінің өзгеруі (иммунограммада ауытқулары байқалған адамдар үлесінің артуы) (%-бен)

Бағасы (балл)

2.4.1 Адамдардың биосубстраттарында токсинді химиялық заттар мөлшерінің артуы (қан, несеп, сілекей, шаш, тырнақ, тістер, жолдас, емшек сүті).

Бағасы (балл)

Тұрғындар денсаулығының өзгеру көрсеткіштерін бағалау бойынша ортақ соммасы.

Бұл кешенді тәсіл физикалық тұлғалар, атқарушы органдар, бизнес-құрылымдар деңгейінде нақты аумақтарда экологиялық жағдайды жақсарту, халықты сауықтыру және экономиканы дамыту бойынша басқармалық шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Мысалы, эпидемиологиялық жай-күйі, экотоксиканттармен ластанудың сандық карталары және ауру ерекшелігі бойынша мәліметтердің болуы қауіпсіз туристік бағдарларды (жолдарды) әзірлеуге мүмкіндік береді. Жергілікті атқарушы органдарға ресурстарды барлаудың рауал концентрацияларының оңтайлы схемаларын жасау, сапалы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін қордағы аумақтарды анықтау (өсімдік, мал шаруашылығы); денсаулық сақтау ведомстваларына эпидемияның туындау қаупін төмендету, профилактика және халықтың денсаулығын сауықтыру бойынша сызбалар әзірлеуге мүмкіндік береді. Бизнес құрылымдарға санитарлық-техникалық талаптарға сай тамақ, фармацевтикалық және өзге өнімді өндіру мен өңдеуді ұйымдастыру керек.

Осы жоспарда басты әлеуметтік салдары бар ауруларды және олардың аймақтың экологиялық, әлеуметтік және экономикалық жағдайына байланысты таралуын анықтайтын қауіп топтарын белгілеу бойынша біз әзірлеген тәсілдер Арал маңы аймағында өмір сүру сапасын орнықты жақсарту жүйесін жасаудың себеп-салдар байланысын «жасыл экономиканың» дамуы үшін келешегі бар аумақ ретінде талдауға мүмкіндік береді.
пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 30 наурыздағы «Әлеуметтік салдары бар аурулардың және айналадағылар үшін қауіп туғызатын аурулардың тізбесін бекіту туралы» № 468 Қаулысы.
2  «Қоршаған ортаны қорғау саласында ғылыми зерттеулер» 003 бағдарламасы бойынша «Арал өңірінің экологиялық дағдарыс аймақтарындағы халықтың әлеуметтік салдары бар аурулармен сырқаттанудың себеп-салдарының байланыстарын анықтау» тақырыбында үш кезеңнің есебі//ҚР ҚОҚМ «Қоршаған ортаны қорғаудың ақпараттық-талдау орталығы» РМК. Астана, Қазақстан Республикасы, 2008-2010.
3 2011-2015 жылдарға арналған Арал теңізі алабындағы елдерге көмек көрсету бойынша іс-әрекеттер бағдарламасы (ПБАМ-3); 2011-2020 жж. «Ақ бұлақ» Салалық Бағдарламасы; 2010-2014 жылдарға арналған «Жасыл Даму» салалық Бағдарламасы.

Қосымша
ҚОЛАЙЛЫ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ӨМІР СҮРУ САПАСЫН ЖЕТІЛДІРУ – «ЖАСЫЛ» ЭКОНОМИКАНЫҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫ