Олардың қатарында

Оларға тәуелсіз, көпұлтты, халқының саяси және әлеуметтік жіктелуі аяқталмаған мемлекеттің жаңа саяси жүйесінде жаңа бағдарламаларға негізделген саяси партиялық құрылысты қалыптастыру оңайға түспеген еді. Қазақстанның көппартиялық жүйесінің қалыптасуына 1996 және 2002 жылдары Парламент қабылдаған «Саяси партиялар туралы» Заң қажетті құқықтық-ұйымдық өрісті қалыптастырды. Өркениетті демократиялық елдерде партиялар саяси инфрақұрылымының әлеуетті, саяси дербес, белсенді құрамдас бөлігі болып табылады. Азаматтық қоғам мен мемлекеттің арасындағы саяси делдалдық, дәнекерлік қызмет атқара келе, олар қоғамдық пікірдің қалыптасуына, азаматтардың ұстанымдарына (позицияларына) шешуші әсер етеді. Кемел, толыққанды партиялық жүйесі бар мемлекеттер тәжірибесінде, тәуелсіз Қазақстанда да саяси партиялар мынадай аса маңызды міндеттерді толыққанды іске асыруға тұрақты ұмтылып келеді.

Олардың қатарында:

а) халықтың қоғамдық саяси белсенділігінің кездейсоқ (стихиялық) түрлерін бақылау мен ықпалдастыруға болатын іс тәжірибенің нысандармен алмастырып, азаматтарды саяси өмірге қатысу белсенділігін ынталандыру;

ә) халықтың әлеуметтік жіктері мен топтарының шынайы мүдделерін анықтап, оларды сұрыптап, жинақтап, шоғырландыру және өзінің көп бағытты қызметі арқылы соларды қорғап, жүзеге асыруға ұмтылу;

б) елдегі саяси, әлеуметтік-экономикалық, рухани ахуалды, олардың даму үрдістері мен бағыттарын үнемі жіті талдап, өзгеру оңды болашақтарына (перспективаларына), өзгерістері мен мүмкіндіктеріне болжамдар жасау;

в) азаматтардың саяси мәдениетін жетілдіру және олардың саяси кемелденуі мен азаматтық ұстанымын (позициясын) қалыптастырып орнықтыру жөнінде тұрақты да мақсатты жұмыс жүргізу;

г) билік органдарына сайлау кезінде кандидаттар ұсыну және оларды қолдау, өкілетті және атқарушы билік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару құрылымдарының қызметіне қатысу және т.б..

Қазақстандағы демократиялық үдерістерді тереңдетуге, саяси партиялардың қызметін жандандырып, олардың мемлекеттік билік қызметіне қатысуына кең құқықтық өріс ашуда. Қазақстан Парламенті 1998 жылғы 7 қазанда қабылдаған «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңының орны ерекше болды. Заң – ең алдымен, Парламент Мәжілісіне 10 депутаттың партиялық тізімдер негізінде сайланатынын анықтап, Парламентке барлық саяси партиялардың өз өкілдерін жіберуіне және сайлаушылардың өздерінің саяси еркін, толығырақ және баламалы таңдау негізінде жүзеге асыруына мүмкіндік берді. Осы демократиялық қадам барлық саяси партиялар өміріне үлкен қозғалыс әкелді.

Парламентке 1999 жылғы сайлау кезінде елдің саяси жүйесі серпінді қозғалысқа келіп, саяси партиялар өмірі жанданып, олар өз қызметіне электораттың назарын аудару, олар арасындағы жұмыстың әр түрлі нысандарын пайдалану, БАҚ-пен жұмыс, әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін қамтып, өзінің әлеуметтік базасын, қатарын кеңейту жөнінде ілкімді де икемді шараларды жүзеге асырды.

Бұл ретте, әсіресе, Коммунистік партияның сайлау кезіндегі жұмыстары қайсыбір жергілікті ресми билік арнайы жасаған тосқауылдарға қарамастан, еліміздің электораты санасынан өз орнын тапқанын атап өту әділеттілікке жатады. 1999 жылғы сайлау қорытындысында депутаттар құрамына саяси элитаның жаңа толқыны келді. Парламенттің жаңа саяси-партиялық құрамының ықпалымен оның бүкіл қызметінде көп мүдделі, алуан үнді, сан пікірлі қазақстандық электораттың жаңаша позициясы өзін көрсетті. Қазақстан

Парламенті еліміздегі әлі де әлсіз саяси әр алуандылықтың, әлжуаз оппозицияның ұстанымдары мен пікірін де қамтып, жария демократиялық трибуна ретінде қалыптаса бастап еді. Өкінішке орай, бұл процестер Парламент Мәжілісіне 2004 жылғы күздегі сайлаудың барысында баяусып, сол келеңсіз саяси ахуал 2007 жылғы сайлауда да жалғасты. Ресми солшыл оппозиция да (коммунистер) және ұстамды оңшыл оппозиция да («Ақ жол» партиясының өкілдері) Парламентте бірде-бір орынға ие бола алмаған.

Бүтіндей алғанда, «партия» деп аталатын көпфункционалды әлеуметтік-саяси феномен талаптарына толық сай келетін партиялардың қалыптасуына қажетті сындарлы және берік конституциялық, заңнамалық негізінің болуына қарамастан, елімізде қайшылықты, созылмалы сипат алды. Оның әртүрлі объективті және субъективті себептері болды:

– партиялардың, олардың лидерлерінің негізінен бірпартиялық, бір идеологиялық жүйеде тәрбиеленуі, шыңдалуы жаңа әлеуметтік-экономикалық, саяси-идеологиялық кеңістік пен шындықта қызмет етуде біршама қиындықтар туғызғаны байқалды, кейде тіпті дәрменсіздіктері де басты мақсатқа қайшы келген;

– жеке лидерлердің саяси өркендеуінен (амбиция) туған саяси бағдарламасы жағынан қайсыбір ұсақ партиялардың да пайда болуы, олардың көпшілігінің жастардың, қоғам зиялыларының арасында беделінің әлжуаз екендігі байқалды;

– халықтың саяси мәдениетіндегі олқылықтар, партиялардың саяси-ағартушылық, халықты саяси әлеуметтендіру, әртүрлі мүдделерді артикуляциялау, агрегациялау сияқты партиялардың өздеріне тән ең маңызды функцияларды толық игере алмауы немесе олардың маңызын жете бағаламауы, бұқарамен жұмыстың бүгінгі заманғы әдістері мен техникасының жеткіліксіздігі анықталды.

Замануи партиялық өрісте әртүрлі саяси-идеологиялық, ақпараттық-технологиялық мүмкіндіктерді еркін де тиімді пайдаланып, өзінің саяси лидері

Президент Н.Назарбаевтың мол беделі мен басқару тәжірибесіне сүйеніп отырған «Нұр Отан» Халықтық-Демократиялық партиясы саяси кеңістікте тәуелсіздік жылдары ұйымдастырушылық және саяси-көпшілік шаралардың жетекшісі болуға ұмтылыс танытқан. Әрине, бұл жерде партияның әкімшілік қорларды пайдаланып отырғандығын ешкім теріске шығара алмайды. Сол жылдары партиялар арасында «Әділет», «Ақ жол» сияқты ұйымдардың бастамалары мен саяси мәлімдемелерінің өзі елімізде стагнациялық жағдайда тұрған партиялық құрылысқа сәл болса да, қан жүгіртіп, іс қимылға сілтеді.

Мысалы өз жанына қоғам зиялыларының бір топ шоғырын біріктірген «Әділет»

еліміздің саяси жүйесін жетілдіру туралы мынадай нақты ұсыныстар жария

еткен:

а) елімізде билік институттары арасындағы тежемелік және тепе-теңдік жүйесін жетілдіріп, Парламенттің функцияларын кеңейту, Парламент депутаттарын сайлаудың тәртібіне ішінара өзгерістер еңгізіп, Ассамблея ұсынған депутаттыққа кандидаттарды Президенттің Сенат депутаты етіп тағайындауы;

б) сайлау заңнамасын одан әрі жетілдіріп, оның партияларға кедергілер болмауына жетісіп, Парламенттің өкілдік функциясының толығуы процесін жандандыру;

в) барлық партияларға аймақтық және республикалық БАҚ-қа еркін шығуына мүмкіндік беріп, елде әр алуанды ақпараттық кеңістік қалыптастырып, қоғамдық телеарна құру. Партияның саяси-көпшілік және ұйымдастырушылық қызметінің тізгінін қолына алған бір топ тұлғалардың Қазақстанның партиялық жүйесінің болымсыз тетікшесі (придаток) ғана деген тұжырымы – осы саладағы ахуалға әділетті баға.

«Ақ жол» демократиялық партиясының Орталық Кеңесінің кеңейтілген Төралқа отырысы 2009 жылдың 21 ақпанында «Қазақстан Республикасын саяси модернизациялаудың бағдарламасын» мақұлдап, жария еткені белгілі. Партия елдің саяси жүйесіндегі ахуалға сыни тұрғыдан өткір баға бере келіп, модернизация аясында Қазақстандағы билік тармақтарының арасындағы тежемелік және тепе-теңдік қағидатын жетілдіру мақсатында мынадай нақты да түбегейлі ұсыныстар жасады:

біріншісі, Қазақстан бір палаталы Парламент – Мәжіліске ауысып, ол елдің ең жоғарғы өкілетті және бірден-бір заң шығарушы органы болуы керек те, Мәжіліс депутаттары санын 150 адамға дейін көбейтіп, оның жартысы

пропорционалдық жүйемен, қалған бөлігі сайлаушылар саны бірдей бір мандатты округтардан сайлануы тиіс;

екіншісі, Мәжіліске заңдарды түсіндіру құқының берілуі;

үшіншісі, Президент Премьер-Министрді депутаттық фракциялар ұсынған кандидаттардан іріктеп ұсынғаннан кейін ғана Мәжіліс бекітеді және Мәжіліс Үкіметтің құрылымын бекітуге өкілетті болады;

төртіншісі, Сенат кадрларын тағайындау жөніндегі барлық өкілеттіктер Мәжіліске ауысады, ол нақты бақылау өкілеттіктеріне ие болады және тағы басқалары.

Осындай даму, өсуі қиыншылық, әрі тартымды саласы. Саяси партиялар мен қозғалыстардың елдегі сан алуан әлеуметтік топтардың, әсіресе, жастардың әлеуметтік және саяси мүдделері мен бағдарларын, қызығушылықтарын нақты білудің және солардың негізінде өз қызметінде серпіліс жасаудың биік талабы тұр. Олар әр саяси мүмкіндікті, әр саяси науқанды ұтымды пайдалануы керек-ақ болды. Бұл істі атқару барысында жиі қателіктер жіберілді. Соның бір көрінісі – 2011 жылдың 3-ші сәуірінде өткен Президент сайлауына бірнеше, кейде оппозициялық деп аталатын партиялардың қатыспауы, бойкот жариялауы. Бұл партиялардың билік үшін, электорат үшін, оған ықпал етіп, оны өзінің саясатының арнасында ұстап, соған тартуы, өз саяси бағдарламасын түсіндіріп, биліктің қызметіне ашық баға беруі үшін осындай сәтті, кең, жария мүмкіндікті пайдаланбауы – стратегиялық тұрғыдан кең ауқымды қателік деп бағаланды.
Қазақстанның егеменді мемлекет аясындағы саяси жүйесінің өзгерістерінің бірі – оның құрамдас бөлімі ретіндегі бұқаралық ақпарат құралдарының (БАҚ) жаңа, өскелең рөлі. Еліміздің саяси жүйесіндегі БАҚ-тың институттану үдерісі тегеурінді жүріп қажетті қарқын алған еді. Ол аса маңызды көпсалалы, көпқырлы әлеуметтік-саяси, ақпараттық, қоғамды топтастыру және әлеуметтендіру, танымдық және білім берушіліқ, қоғамдық пікірді қалыптастыру функцияларын атқаратын, демократиялық, азаматтық, саяси және идеологиялық әр алуандықты білдіретін институт ретінде түзілді.

Сонымен, Қазақстанның тәуелсіз тарихында БАҚ – саяси жүйеде ақпарат көзі ғана емес, ол көп функционалды, саяси реттеудің, саяси тұрақтылықты бекітудің, әлеуметтік инновацияның тегеурінді де қуатты тетігіне айналды. Қазақстанның демократиялық саяси жүйесін бүгінде БАҚ қызметінсіз елестету мүмкін емес. Мына бір деректер елімізде бұл саладағы өзгерістерді толық сипаттай алады. Егер, 1990 жылы елімізде 10 республикалық мемлекеттік газет пен журнал басылып, эфирге 251 теле және радио канал шыққан болса, 2017 жылы республикада – 7281 БАҚ жұмыс істеді, олардың 1170-і газет, 460-ы журнал, 158-і теле-радио компаниялар, 15-і ақпараттық агенттіктер. Қазақстандағы қазіргі кезеңдегі саяси үрдістерде қоғамдық өмірдің БАҚ араласпайтын саласы жоқ. Әр қырынан, әр саладан, әр деңгейден көрінеді: саяси және әлеуметтік, экономикалық-нарықтық, этносаралық, дінаралық

қатынастар, білім, денсаулық, тіл саясаты, төтенше оқиғалар, үлесшілер мүддесі, жарнама, сыртқы қатынастар – осылардың ешқайсысы да қазақстандық БАҚ назарынан қалған емес. Қазақстандық БАҚ-да әлемдегі демократиялық елдердегі осындай институттардың әр түрлі, көпсалалы функцияларының барлығын дерлік атқаруда.

БАҚ бойындағы демократиялық әлеуеттің екінші бір құрамдасы – кәсіпкерлік (бизнес) немесе билік құрылымдарының, әлеуметтік институттардың іс-әрекеттеріндегі заңдардан, қоғамдық моральдан ауытқудың қандай да болсын көріністерінің бүкіл халықтың хабардар болып, бұндай жатымсыз құбылыстар төңірегінде ымырасыз, сыни қоғамдық пікір қалыптастыру амалдары орнаған. Конституцияның 20-шы бабына сәйкес цензураға тыйым салынғанда, кім және не туралы болса да бәрін айтуға болатындай ахуал қалыптасып жария саясат кең түрде жария бола бастады.

Қазақстанның тәуелсіздік жылдары қалыптасқан жаңа саяси жүйесі эволюциялық процестер, экономикалық реформалар мен дағдарыстар, қоғамдық-саяси санадағы күрт өзгерістер, жылдар бойы қалыптасқан идеалдар мен саяси құндылықтардың, бағдарлар мен сенімдердің күрт өзгеруі жағдайында өтті. Оның даму болашағы кең демократиялық өрісте болуы адамзат эволюциясының, әлемдік өркениет тәжірибесінің үйлесімді қыры болып танылады.
Заманауи қазақ қоғамында діннің ықпалы орасан зор екені осы уақытқа  дейін болып өткен экстремизмдік əрекеттер мен қоғамдағы діни жағдайдың тұрақсыздығын бір дəлелдеп өткендей. Бүгінгі күнде Қазақстанда 4551 діни бірлестіктер бар (салыстырмалы түрде: 1990 жылы олардың саны 670 болған.). Қазақстан халқының көпшілігі дінді этникалық мəдениет пен ұлттық дəстүр деп қарастырады. Дəстүрлі діни институттардың ықпал ету аясы кеңейіп, халықтың діни əсерді қабылдау деңгейі өсуде, діни ұйымдардың əлеуметтік қызметі күшейіп, діни ілім рөлі өріс алуда, діни миссионерлердің қызмет белсенділігі қарқындауда. Осы факторлардың барлығы заманауи қоғамға діннің əсерін күшейте түсетіні күмəнсіз.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаев «Елдегі діни-экстремистік идеологияның элементтерін, азаматтардың  өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін, конституциялық құрылымға қол сұғушы əрекеттердің қатаң түрде алдын алу қажет» [1] деп қадап айтқан болатын.

Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам жəне адамның өмірі, құқықтары  мен  бостандықтары»  [2]   делінген.

Біздің мемлекетте құрамында мұсылмандар, православтар, католиктер, протестанттар, буддистер жəне иудейлер бар түрлі конфессия өкілдері өмір сүреді.

1994 жылы Қазақстан Бала құқықтары туралы конвенцияны ратификациялады. 1999 жылдың 28 тамызында Қазақстан Республикасы Президентінің Өкімімен Мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы бекітіліп, осы саладағы негізгі басымдықтар айқындалды.

Оның шеңберінде жастарға арналған әлеуметтік қызметтер желісі құрылды, ювеналды әділетті қалыптастырудың негіздері қаланды.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 17 ақпандағы «Қазақстан жастары» атты бағдарламасында еңбек, білім беру және денсаулық сақтау саласында жастардың әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ету, қазақстандық жастарды халықаралық мәдени, экономикалық, ғылыми және білім беру үдерістеріне кеңінен тарту үшін жағдайлар жасау көзделді.

Жастар саясатының 2003-2004 жылдарға арналған салалық бағдарламасы аясында жастардың кәсіпкерлік бастамаларын қолдау бойынша шаралар қарастырылып, экономикалық ой-сананы қалыптастыру және республика өңірлерінде жұмыс жасау тетіктері айқындалды.

«Жастар саясатының 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы» жастардың шығармашылық әлеуетін дамытуға, олардың әлеуметтенуі үшін жағдай жасауға, еңбек және жұмыспен қамту саласында жастар ұйымдарының қызмет етуіне бағытталды.

2006-2008 жылдары патриоттық тәрбие беру жүйесін дамыту мен қазақстандық патриотизмді нығайтуға бағытталған Қазақстан Республикасының азаматтарын патриоттық рухта тәрбиелеудің мемлекеттік бағдарламасы іске асырылды.