«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| Физикалық себептер.
Ауылшаруашылық дақылдары топырақтың физикалық қасиеттеріне (қҧрылым, қҧрылысы, тығыздығы және т.б.) әсері де тҥрліше. Кӛп жылдық шӛптер топырақтың қҧрылымы мен оның беріктігін жақсартады. Бір жылдық дәнді дақылдар да, оның осы қасиеттерін жақсартады, бірақ кӛп жылдық шӛптерге қарағанда бәсең. Бір жылдық дақылдар топырақтың физикалық қасиетін жақсартудағы рӛлі аралық дақылдар егуде кҥшейеді.Топыраққа органикалық тыңайтқыштар (кӛң, шымтезекті-кӛң, қорда, сидераттар және т.б.) берген кезде де оның физикалық қасиеттері жақсарады. Топырақты сапалы және уақытысында ӛңдеу мен де топырақтың физикалық қасиеттерін жақсартуға болады. Топырақты ӛңдеу сапалы тҥрде атқарылса, топырақ ылғалдылығы сақталып жақсы ҥгітіледі. Ӛңдеу сапасы артқан сайын, топырақта ірі кесектену аз, ҥгітілу кӛрсеткішімен қҧрылымдық коэффициенті жоғары, ауа-ылғал режимі бірқалыпты болады. Ауыспалы егісте отамалы дақылдарды жылда еге беретін болсақ, олардың вегетациялық кезеңінде аралықтарын жиі ӛңдеуге байланысты топырақтың қҧрылымын нашарлатып алуымыз мҥмкін. Сондықтан, отамалы дақылдарды бір жерге кӛп жыл егуге болмайды және оларды да астық дақылдары сияқты ғылыми негізделген алдыңғы дақылдан кейін орналастырған жӛн. Сонымен топырақтың физикалық қасиеттерінің кӛрсеткіштерін дақылдарды дҧрыс ауыстыру арқылы жақсартып, ӛнімді кӛбейтуге болады. Биологиялық себептер. Дақылдар ауысуының биологиялық қажеттілігі - олардың арамшӛптерге, зиянкестер мен ауруларға қатынасының тҥрліше болуынан. Кӛптеген ауылшаруашылық дақылдарының ӛздеріне бейімделген арнайы (мамандырылған) арам шӛптері болғандықтан, ауыспайтын егісте дақылдармен қатар олардың да ӛсіп-жетілуіне қолайлы жағдайлар жасалады. Мысалы, кҥріш ауыспалы егісінде кҥріш дақылының арамшӛбі- кҥрмек, шиін; кҥздік бидайда кҥздік арамшӛптер және т.б. Жаздық дақылдар ҥнемі қайталанып егілетін болса ол жерде жаздық арам шӛптерге қолайлы жағдайлар жасалып, арамшӛптердің мӛлшері жыл сайын еселеп арта тҥседі. Ал сол танапқа кҥздік дақылдар егілсе, жаздық арамшӛптер кҥрт азаяды, себебі кҥздік дақылдар қысқа дейін тамырланып, тҥптеніп кетеді де, ерте кӛктемде ылғалдың молдығынан жаздық арам шӛптерден бҧрын жетіліп, олардың жаңа ӛніп ӛсіп келе жатқан кӛгін басып тастайды. Бір жерде қайталап егілетін кҥздік дақылдардың да ӛз жерінің бейімделген арамшӛптері дақылдарды кҥтіп баптағанда, олармен ӛсіп жетіледі. Ӛнімді орғанда пісіп-жетілген арам шӛптер дәндері танапқа тӛгіліп ҥлгереді. Келесі жылы қайта ӛніп-шығып кҥздік дақыл егісін қайтадан ластайды, сӛйтіп арамшӛптердің мӛлшері еселеп кӛбейеді. Оларды танаптарға жаздық бидай егіп қана жоюға болады. Ол ҥшін, кӛктемде жаздық дақылдарды егер алдында танапты жақсы қопсытады, нәтижесінде кҥзден ӛніп шыққан арамшӛптер оталып кетеді. Сӛйтіп кҥздік дақыл мен жаздық дақылды ауыспалы егіс танабында ауыстыру арқылы арамшӛптермен кҥресіп ӛнімді кӛбейтуге болады.Отамалы дақылдардың қатар аралықтарын жаз бойы қопсытып ӛңдеудің арқасында, бҧл дақылдардан кейін танап таза болады. Сондықтан, арамшӛптермен кӛп ластанатын дақылдардан кейін отамалы дақылдар егіп, танапты тазалап тҧруға болады. Танаптардың ластану дәрежесі, дақылды жинау мерзіміне байланысты. Ауыспалы егісте ерте пісіп, орылатын далылдарды орып жинағанда танаптағы кӛптеген арамшӛптер пісіп жетілмей оталуының арқасында топырақтың ластануы азаяды. Ауыспалы егістегі жаппай егілетін дақылдардың таза және екпе сҥрі жерлермен, отамалы дақылдармен ауысуы - арамшӛптермен кҥресудің тиімді амалы болып есептеледі. Ауыспалы егістер ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестері және ауру қоздырғыштарымен кҥресуде де аз рӛл ойнамайды. Кӛптеген зиянкестер мен аурулардың пайда болуы дақылдарды ауыстырмай егу немесе жҥйесіз ауыстыруларға байланысты. Зиянкестер мен аурулардың белгілі бір дақыл мен дақылдар тобын зақымдайтындары ӛте қауіпті. Астық шыбындары басқа дақылдарға зиянын тигізбей, тек қана астық дақылдарын ғана зақымдайды. Сондықтан бір жерге қайта себілген астық егісінде, бҧл зиянкес кӛбейіп ӛнімді едіуір тҥсіріп жібереді. Бір танапта кӛп жылдар егілген қант қызылшасының пілегі қызылшаның біз тҧмсық қоңызымен, ал оның тамыр жемісі – жҧмыр қҧртпен (нематодпен) зақымданады. Ауыспайтын егістер мен жиі қайтіп егілетін дақылдарға саңырауқҧлақ паразиттері, бактериялар мен вирустардан болатын тҥрлі аурулар ӛте қауіпті. Кҥздік бидай мен арпа тамыр шірігімен, картоп – таз қотыр мен фитофтора, мақта – солдырма және тағы басқа да аурулармен ауырады. Ал ауылшаруашылық дақылдарын ауыстыру, олардың ауруын кӛп дәрежеде тӛмендетеді және ӛнімін кӛтереді. Экономикалық себептер. Ауыспалы егіс қолданғанда ешқандай қосымша шығынсыз-ақ ӛнімнің мӛлшерін кӛтеруге, ӛзіндік қҧнын кемітуге болады. Әр тҥрлі уақытта егілетін, кҥтіп-бапталатын және жиналатын дақылдар егудің арқасында техниканы да, қол жҧмыстарды да тиімді пайдалануға болады. Мысалы, кҥздік дақылдар мен жаздық дақылдар. Кҥздік бидай қыркҥйек-қазан айларында егіледі, ал жаздық дақылдар кӛктемде сәуір-мамырда. Трактор, соқа, тҧқым сепкіштер кҥзде де, кӛктемде де жҧмыс істейді. Пісу уақыты бойынша кҥздік жаздықтан ерте піседі, кҥздікті орып бола, жаздықтарды оруды бастайды. Бҧл жағдайда, комбайнда ҧзақ уақыт тиімді пайдаланылады. Техникалар ӛзіне кеткен шығынды тез ақтайды, таза пайда кӛбейеді. Жалпы ӛнімнің ӛзіндік қҧны азаяды. жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|