«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| 6.2
Астық дақылдарды топқа бӛлу. Астық дақылдарының ӛсуі мен даму фазалары. Астық дақылдарды сыртқы морфологиялық белгілері, биологиялық ерекшеліктері және шаруашылықта пайдалануға байланысты және кҥннің тҥсетін жарығының ҧзақтығына байланысты 2 топқа бӛледі. 1.Ҧзақ кҥннің ӛсімдігі,кҥннің қысқаруына байланысты нашар гҥлдеп , кейбір жағдайда гҥлдемейді.(арпа,бидай,сҧлы,қарабидай) 2.Қысқа кҥннің ӛсімдігі,кҥннің қысқаруына байланысты ерте гҥлдейді. Бірақ астық дақылдарының бҧлайша бӛлінуі шартты нәрсе. Астық дақылдары егілу мерзіміне,ӛнім беруіне байланысты кҥздік, жаздық болып 2 сатылы биологиялық тҥрлерге ажыратылады. Кҥздік дақылдарды кҥзде ексе, ӛнімін келесі жылдың жазында алады. Олар кӛктемде себілгенде кӛп жағдайда шоқтанады да, сабақ және масақ бермейді. Сабақ және масақ пайда болу ҥшін кҥздің әлсіз жарығында 0+10С температурада 30-60 кҥндей сақталуы қажет. Жаздық дақылдарды кӛктемде сеуіп, осы жылдың кҥзінде орады. Тҧқымның ӛніп дән пісуінің арасында астық дақылдардың сыртқы мҥше қҧрылысының ӛзгеруіне (жапырақ, тамыр, сабақ, гҥл шоғы, тҧқым) жаңа мҥшелердің пайда болуына байланысты бірнеше фенологиялық ӛсу және даму (кӛктеу,тҥптелу,тҥтік шығару, бас алу немесе шашақбас шығару немесе гҥлдену, дәннің толысып, пісу) кезеңдерінен ӛтеді. Кҥздік дақылдар 2 даму кезеңнен кҥзде және келесі жылдың кӛктем мен жазында ӛтсе, жаздық дақылдар себілген жылдың кӛктемімен жазында ӛтеді.Фенологиялық даму кезеңі бар. 1) Дәннің ісінуі мен ӛнуі-дәннің ӛнуі ҥшін бойына белгілі мӛлшерде су сіңіп, ісінуі қажет. Суды сіңіріп ісінуге байланысты тҧқымның бойында биохимиялық және физиологиялық процестер жҥреді. Ферменттердің әсерінен кҥрделі химиялық қосылыстар крахмал, белок, май және т.б қосылыстар тҥрінде және май дәнінің қажетіне жарайтын ерімелі жағдайда болады. Тіршілік қабылеті бар дән тыныштық кезеңнен жігерлі тіршілік әрекетіне кӛшіп, ылғал, ауа және белгілі жылу жағдайы болған кезде ӛне бастайды. Осы кезде ылғалдың жетіспеуі температураның тӛмен топырақтағы ауаның аз болуы тҧқым ӛнуін бӛгеп, кідіртеді. 2)Кӛктеу-қолайлы жағдай туған, ісінген тҧқым ӛне бастайды. Алғашында тҧқымның тамыршалары, содан кейін сабақтың кӛгі ӛседі.Тҧқым қабығын тескен сабақтың кӛгі жҧқа, мӛлдір, қынаппен (колеоптиль) жабылып,екпінді тҥрде ҧзарып, топырақ бетіне бағытталады. Колеоптиль-сабақ кӛгін бҥлінуден, зақымданудан сақтайды. Жоғарғы жағы сҥйір, алақаншалары жоқ, тҥрін ӛзгерткен бастапқы жапырақ. Сабақ кӛгінің жапырақ бетіне шығуына байланысты кҥн сәулесімен колеоптиль жыртылып,алғашқы қалыпты жапырақ пайда болады. Алғашқы кӛк жапырақтың пайда болуымен астық дақылдарының кӛктеу кезеңі басталады. Астық дақылдар кӛгінің әрқайсысының ӛзіне тән тҥсі болады.Мысалы,бидайда кӛк-жасыл, қара бидайда қоңыр кҥлгін, арпада кӛкшіл - буылдыр сҧлы мен тарыда-кӛк болады. Астық кӛгінің пайда болуы әр дақылдың ерекшелігіне, тҧқымның ӛңгіштігіне, ылғалға, жылуға, топырақтың тығыздығымен механикалық қҧрамына, себу тереңдігіне тікелей байланысты болады. Жылу және дымқыл ауада кӛктеу қҧбылысы тез жҥріп, 4-6 кҥнде топырақ бетінде жас сабақша пайда болады. 3.Тҥптену-астық тҧқымдас ӛсімдіктердің жер асты буындарынан жаңа сабақтың кӛктеп шығуын тҥптену деп атайды. Кӛктеу кезінен кейін сабақтан негізігі 2-3 жасыл жапырақ шығып,уақытша ӛсуі тоқтап қалады да,осы укақытта ӛсімдікке бҥйір ӛркендері мен буын тамырлары ӛседі. Бҧл жағдай топырақ қабаттарында жҥреді. Мҧны тҥптену дейді. Негізгі сабақ тҥптенуі мен жақындасқан жер асты бӛлігі тҥптену бӛлігі деп аталады. Ол 2-3 см тереңдікте жатады. Оған жарық, температура режимі, топырақтың типі,сорттық ерекшелігі әсер етеді. Кҥздік астықтың бір ӛсімдігінде 4-6-ға дейін,жаздықта 2-3 ке дейін ӛнімді тҥптік болады. Тҥптену тҥйіні ӛсімдіктердің басты тіршілікке қажетті орындарының бірі. Оның дамуы тамырлардың жуандығына, сабақтың шоқтануына, қҧрғақшылыққа, суыққа тӛзімділігіне т.б. белгілері- не тікелей байланысты.Жапырақтың әлсіздігі және қысқа болуы тҥптену тҥйінінің тайызда жатуына, ол жапырақтарының кҥшті не ҧзын болуы тҥйіннің тереңге орналасуына байлынысты. Осыған орай, кҥздің суық уақытында тҥптену буыны тереңге орналасса, ӛсімдіктің жақсы қыстауына жағдай жасалады, ал кҥз жылы болса, керісінше тҥптену тҥйінінің тайызға орналасқаны пайдалы бір ӛсімдіктің сабақ санын жалпы сабақтану деп атайды. Қолайлы жағдай болса, тҥптену буынын 5-10, кейде оданда кӛп сабақ пайда болады. 4)Тҥтік шығару-тҥптену кезеңінде ӛте қысқа буын аралық сабақ пайда болады да, біраз уақыттан кейін бҧл буын ҧзарады. Мҧндай сабақтың ҧзарып- ӛсуін-тҥтіктену деп атайды.Тҥтік шығарудың бастамасы басты сабақ буын араларының ҧзарып,топырақтың бетінен 5 см биіктегенде жапырақ сабағы- ның ішінде тҥйіннің пайда болуымен анықталады.Алғашында тӛменгі буындары ҧзарса,ізінше екінші буын ҧзара отырып,оны басып озады. Ал 3-ші буын 2-ші буыннан да ҧзынырақ болады, т.с 5 – 6 шы буындардың толық ӛсуімен аяқталады. 5) Басалу-басалудың бастамасы сабақтың жоғарғы топырақ қҧнарлығын масақтың 3/1 мӛлшерінің шығуы. Тҥтік шығу мен басалу кезеңдерінде масақтың ҧлғаюына, ӛсуінің тез жҥруіне байланысты ӛсімдіктердің жылуға, жарыққа,топырақ ылғалдылығына және қоректік заттар мӛлшеріне қоятын талабы арта тҥседі. 6) Гҥлдену мен тозаңдану-масақты дақылдардың кӛпшілігі басалудан кейін кӛп кешікпей,гҥлдей бастаса,қарабидайдың гҥлденуі бас алғаннан кейін 8-10 кҥннен кейін басталады.Қолайсыз жағдайда арпаның гҥлдеуі,жапырақ қабатының жаралуы арқасында ол тҥйіннің аузына келіп тҥседі. Гҥлдену сипатына қарай астық тҧқымдастары ӛздігінен тозаңданатындар (бидай,арпа,сҧлы, тары, кҥріш) және айқас тозаңданатындар-деп (жҥгері, қара бидай) деп бӛлуге болады. 7)Дәннің толықсуы және пісуі - гҥлдің тозаңдалуы біткеннен кейін,тҥйін қалыпты дәннің мӛлшеріне - дейін тез ӛсе бастайды да эндосперма қоректік заттарды жинай отырып, ҧрыққа айналдырады. Дәннің толықсуы мен пісуі кезеңінде температура жоғары болады. Аңызықтың соғуы топырақ ылғалдылығының жетіспеуінен дән ҧсақ қатпарлы,толық болмайды, соған байланысты ӛнімнің мӛлшерімен сапасы тӛмендейді. Керісінше, ауа – райының тым жаңбырлы және жылы болуынан дән бойындағы крахмал жеткіліксіз болады.Пісу кезеңі 3-ке бӛлінеді. 1. сҥттеніп пісу 2. Балауыздану – қамырланып пісу 3. Толық пісу 8) Сҥттеніп пісу - гҥлденген соң 8-18 кҥннен кейін басталады. Дәннің тҥсі жасыл болып, сҥтке толып тҧрады. Тӛменгі жапырақтары қҧрғағанда сабақтары тек тӛменгі жағынан сарғая бастайды. Дәннің ылғалдылығы салмағының 50%- ін алады. Қысқан кезде,дәннен ақ сҥт және 50% су шығады. 9) Қамырланып пісу және балауыздану-сҥттеніп пісуде 10-12 кҥннен кейін басталады.Дәннің тҥсі сарғайып,тығыздала тҥседі. Ылғалдылығы 25-30% шамасында болады. Егістік бҧл кезеңде толық сарғаяды. Балауыздану - қамырланып пісу кезеңінде дәнге қоректік заттардың баруы біртіндеп тоқталып, дән сары тҥстеніп,қатаяды.Бҧл кезеңде егінді дестелеп ору басталады. 10) Толық пісу-дән артық суынан айырылып,ылғалдылығы 17%-тей болып, қатаяды,майыспайды.Толық пісу кезеңінде жапырақ тҥсіп,ӛсімдік толық сарғаяды. Дән қатайып,кішірейеді. Гҥл қабыршығынан оңай ажырайды. Бҧл жағдайда нақтылы жиналмаған егінде дәннің тӛгілуінен ысырап кӛп болады. жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|