«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| 6.1
Дәнді дақылдардың сапалылығын арттырудың биологиялық негіздері Бидай. Бидай туралы, әсіресе, оның морфологиясы мен жҥйелілігі, сорттарының алуан тҥрлілігі туралы жазылған ғылыми еңбектер ӛте кӛп. Бҧл ӛсімдіктердің биологиялық ерекшеліктерін білу арқылы оны ӛсірудің дҧрыс агротехникалық жолдарын таңдау агрохимиялық және биологиялық ғылымның ӛте тығыз байланыста екенін кӛрсетеді. Бидайдың биологиялық қасиеттерін, оның потенциялдық мҥмкіншілігін ӛндірісте дҧрыс пайдалану арқылы максимальды ӛнім алуға болады. Бидай жер шарында - әлемде ең кең тараған ӛсімдік, оның тҥрлерін Европа мен Американың полярлық солтҥстігінің ең суық (Якутия, Верхонянск) және Орта Азия мен Африканың, Тропикалық Индия мен Австралияның ең ыстық аудандарында кездестіруге болады. Кӛпғасырлық егіншіліктегі тәжірибе бидайдың кӛп тҥрі мен сорттарын дҥниеге әкеледі. Бидай (Triticum L)- астық тҧқымды дақылдар (Grammineae). Жуковский (1957) Майсурян (1960) бидайдың жабайы және мәдени тҥрлерін 22 ботаникалық тҥрлерге бӛледі. Олар бір-бірінен биологиялық, морфологиялық, ӛндірістік ерекшеліктері бойынша ажыратылады. Соның ішінде біздің елімізде кең таралған 2 тҥрі бар- ол жҧмсақ және қатты бидай. Хромосом мен соматикалық клетка (ҧлпа) саны бойынша бидай 4 генетикалық топқа бӛлінеді. 1. Соматикалық клеткаларында 14 (2п) хромосом бар бидайлар- диплоидтық топқа жатады. Бҧл тҥрге жабайы бірдәнділік, (Tr. Algiloploides Bal), жабайы Урарту (Tr. Urartu Thum), мәдени бірдәнділік (Tr. Monococcum L.) кіреді. 2. Соматикалық клеткеларында 28 (2п) хромосомы бар бидайлар- тетраплоидтық топқа жатады. Оларға Халдскойлық (Tr. Haldium Men), жабайы екі дәнділік (Tr. Diococides Korn), зандури (Tr. Timopheev: Lhuk), Колхидтік екідәнділік (Tr. Palako Men), мәдени екідәнділік (Tr. Dicoccum Schubl), Карталинкалық (Tr. Persicum Vav), қатты (дурум) (Tr. Durum Desf) Тургидум (Tr. Turgidum L.), месопотамдық (турандық) (Tr. Orientale Pere), полоникум (Tr. Polonicum L.), Аббисиниялық (Tr. Aephiopicum Jakubs) жатады. 3. Соматикалық клеткаларында 42 (2п) хромосомасы бар бидайлар – гексаплоидтық топқа жатады. Бҧл топқа бидайдың мына тҥрлері жатады: Маха (Tr. Macha Der. Et. Men), Спелта (Tr. Spelta L.), жҧмсақ (Tr vulgare Host), домалақ дәнді (сферококум) (Tr sphaerococcum Pers), Ванскаялық (Tr. Vavilovi Jakubs), кеңжапырақты (Tr. Amplissifium Zhuk). 4. Октаплоидтық топқа соматикалық клеткаларында 56(2п) хромосомасы бар бір ғана тҥрлі саңырауқҧлақты (грибобойнаялық) бидайлар жатады.(Tr. Fungicidum Zhuk) Осы 4 топтағы бидайлар бір-бірімен оңай будандасып, басқа да тҧқым тҥрлерін бере алады. Клеткадағы хромосом санымен бидайдың кейбір биологиялық ерекшеліктері мен ауруларға беріктігі-тзімділігі не байланысты болып келеді. Кейбір зерттеушілердің пікірінше - 14хромосомнан тҧратын бидайдың тобы әр тҥрлі ауруларға - соның ішінде тат, қара кҥйе ауруларына 28 хромосомды және 42 хромосмоды бидайларға қарағанда тӛзімді келеді. Жоғарыда келтірілген топтардағы бидай тҥрлері кӛрсетілген ауру тҥрлерімен ауыруы немесе ауырмауы да мҥмкін. Ауру кӛрсеткіштері бидай сортына, олардың ӛсу ортасына байланысты келеді. Морфологиялық және шаруашылық белгілеріне қарай бидайдың барлық тҥрлерін 2 топқа бӛлуге болады. 1. Негізгі дәндік бидайлар; 2. Полбяные (пленчатые)-қос дәнді бидай тҥрі. Мҧндай бӛлулер масақты ҧстап тҧратын сабақтың сынуы мен дәннің қабықтан- қауыздан тез оңай ажырауына байланысты. І топқа масақты ҧстайтын сабағы сынбайтын, дәнді орған кезде қауызы дәннен оңай ажырайтын жҧмсақ, қатты, полоникум, тургизум, месопотамдық, бойы аласа, дӛңгелек дәнді, ванскаялық, карталинскаялық, кең жапырақты бидайлар жатады. ІІ топқа масақты ҧстап тҧратын сабағы сынғыш, жарылған кезде дәні қауызынан оңай ажырамайтын, мәдени бір дәнді, жабайы бір дәнді, жабайы урарту, халдскаялық, жабайы қос дәнекті, зандурун, қос дәнділік колхидті, Полба, МахСпельта, абиссиниялық бидайлар жатады. Әлемде кездесетін бидайдың 22 тҥрінен біздің елімізде шаруашылық егіншілікте 6 тҥрі пайдаланылады, олар: жҧмсақ, қатты, тургидум, бойы аласа, қос дәнекті (Полба) және карталинскаялық. Осылардың ішінде біздің елде ең кӛп ӛсірілетін жҧмсақ бидайлар (Tr.vulgare) барлық егістіктің 90%- ін алып жатыр, олар кҥздік (озимый) және жаздық (яровой) болып келеді. Бҧл бидайлар еліміздің солтҥстік және оңтҥстік облыстарында жақсы ӛседі. |