Өмірбаяны жайлы "Әке туралы толғаныс"
жүктеу/скачать 24,96 Kb.
|
эссе
|
Салиқалы да салмақты, пайым парқы биік азамат өмірбаяны жайлы "Әке туралы толғаныс" деген ғұмырнамалық кітабында жаза кетеді. Осы бір эссесінде әкесі Кемел Тоқаев пен анасы Тұрар Шабарбаева туралы әңгімелейді. Бұл перзенттің аялап өсірген ата-анасы туралы толғанысы, жүрек сыры іспетті. - Бүгін 1953 жылдың 17 мамыры. Менің туған күнім. Осыдан тура жарты ғасыр бұрын Алматыда дүниеге келдім. Ол кезде әкем 30, анам 22 жаста екен. Олар жас жағынан және өмірдің еншілеріне бөлген талай киындықтарды бастан өткізу арқылы ақыл тоқтатқан кісілер еді, - деп басталады. ... Өкінішке қарай, әкеме тағдырдың сыйлаған ғұмыры ұзақ болған жоқ. Ол 1986 жылы 10 қарашада 63-те, Пайғамбар жасында дүниеден өтті. біздің отбасымызға зор қайғы алып келген сол жағдайды еске алған сайын көп ойланамын. Өмірдің барлық қиындығын - жетімдікті, Ұлы Отан соғысының қанды кезеңін бастан кешкен оның маңдайына ұзағырақ өмір сүріп, Қазақстанның егемендігі мен тәуелсіздік алуы тәрізді тарихи оқиғаның куәгері болу бақыты неге жазылмады екен? Жаңа дәуірге аяқ баспастан бұрын-ақ осы төңіректе әңгіме бола қалғанда, ол Қазақстанның шетелдерде дипломатиялық өкілдіктері бар тәуелсіз, дербес мемлекетке міндетті түрде айналатынын айтатын. "Еркіндігі жоқ елдің ертеңі де жоқ" деген нақылды жиі қайталайтын. Қасым-Жомарт Тоқаев әкесі Кемел Тоқаевтың өмірі қиын-қыстау кезеңмен тұспа-тұс келген. Өткен ғасырда қазақты қан қақсатқан қасірет Тоқаевтар әулетін де айналып өтпепті. Байлар мен орта дәулетті ауыл қазақтарын ұжымға зорлап кіргізу, көнбегендерін жер аудару кезінде Кемелдің әкесі әйелі мен қарғадай екі ұлын, бір қызын ертіп іргелес жатқан қырғыз еліне, қазіргі Бішкек қаласына бас сауғалап кетеді. Онда барғаннан кейін де көрген азаптары, тартқан қиындықтары аз болмайды. Сол сұрқай тірліктен әйелі сал ауруына шалдығып, төсек тартып жатып қалады. - Әкемнің туған жері - Алматы (бұрынғы Талдықорған облысы) облысының Қаратал ауданы, Қалпе ауылы. Ол отбасындағы екінші бала. Үлкен ағасы Қасым қазақ дәстүріне сәйкес атасының қолында тәрбиеленіп, сол себепті басқа фамилияға жазылған. Әкемнің қарындасы болған. ... Мал-жанынан айырылған қазақтардың көбісі Қытай еліне қоныс аударған. Алайда, әкемнің айтуынша, атам ол жаққа барудан бас тартқан. Жат жерде өмір сүру отбасына әлдеқайда ауыр тиетінін және ең бастысы - Отанмен, туған-туыстармен байланыс үзіліп қаларын білген. Сондықтан отбасы кеңесе келе қазақтарды қынадай қырған аштықтан құтылу үшін, кесапатты кезең өткенше Фрунзе қаласына барып, өлмеудің қамын жасап, тірлік етуге тоқтаған. Фрунзеге дейінгі жол ауыр және ұзақ болған. Алайда, олар қалаға аман-есен жетіпті. "Әке туралы толғаныста" Қасым-Жомарт Тоқаев Фрунзедегі әкесінің өмірі мен сонда паналаған үйін кейін көргісі келетінін жазады. - Қазақ отбасын паналатқан қожайынның есімі Яков екен, қазақ тілінде айту қиын болғандықтан ол бірден "Жақыпқа" айналып кеткен. 70-ші жылдары әкем маған Бішкекке барып, сол үйді көргісі келетінін айтатын. Қым-қуыт тіршіліктің уайымымен жүріп сапарын кейінге қалдырумен болды, ақыры бара алмай кетті... Қара үйдегі қасірет - Ол ең ауыр жыл еді, жұрт аштыққа ұшырап, күн сайын мыңдаған адам ажал құшып жатты. Келе жатқан қаһарлы қыс ең ауыр сынақ болды. Кедейлер үшін қыс ешқандай жақсылық әкеліп жарытпайтындығы белгілі. Сол қыста мерт болғандардың арасында әкемнің жақын туыстары да бар еді, - деп жазады кітапта. Қожайынның үйінде жұмыс істеп жүрген күндердің бірінде атам еңбегіне алған ескі етікті нанға айырбастау үшін қала базарына барады. Жейтін бірдеңе іздеу мақсатында ағасы Қасыммен бірге әкем де базарға кетеді. Қалаға барар жолда оларды қаңғыбас балаларды жинап жүрген милиция патрулі тоқтатады. Нашар киінген екеуін тұл жетім - қаңғыбас балалар деп ойлап, оларды күшпен арбаға отырғызады. Балалардың қаңғыбас емеспіз, біздің ата-анамыз бар деген сөздеріне, жалынып-жалбарынғанына милиционерлер назар аудармайды. Тіпті олардың бірі "егер де қарсыласа берсеңдер, құдыққа тастап жібереміз" деп қорқытады. Осыдан кейін балалар тынышталып, тағдырдың дегеніне мойысұнып, сабасына түскен. Бір сағаттан соң оларды жетімдерді қабылдайтын жерге әкеледі. Құжаттарын шұғыл рәсімдегеннен кейін балалар үйіне апарған. Осылайша әкем аз ғана ғұмыры қалған ата-аналарының көзі тірісінде-ақ жетім атанған. Сол қасіретті күні әжем үйде кіші қызымен қалады. Әкемнің қарындасы қатты суықтан қорғанып, пештің жанында ойнап отырған екен. Бір кезде аяғы тайып, жанып тұрған отқа түсіп кеткен. Төсекке таңылған ана сәбиіне қол ұшын соза алмайды. Туған баласы тірідей өрт құшағына оранған қасіретті оқиғаны көруден басқа дәрмені жоқ ана жүрегі де осынау жан шошырлық көрініске шыдай алмай, бірнеше минуттан кейін мәңгілік тыныс тапқан. Бір сұмдықты сезген атам мен Яков жүгіріп жеткен. Қайғылы оқиғаны көріп, әл-дәрмені құрыған атам әйелінің жанына тізерлей отырып, егіліп жылаған. Осы аралықта Яков пешке су шашып, одан жанып кеткен қыздың денесін шығарып алған. Яков атама әйелі мен қызын жерлеуге көмектескен, одан кейін екеуі жоғалған балаларды іздеуге шыққан. Ұзақ уақыт іздегенмен нәтиже болмаған. Ешкім де олардың қайда екендігін айтып бере алмаған. Көршілерінің бірі балаларды бір үлкен адамдар күшпен арбаға отырғызып, белгісіз бағытқа алып кеткендігін айтады. Бұл әйелі мен қызының өліміне қосымша тағы бір үлкен соққы болды. Оған қос ұлын қылмыскерлер немесе әлдекім құлдыққа алып кеткендей көрінеді. Ол кезде мұндайлар көп екен. Үйге әрең дегенде жеткен ол Яковке өмірдің мүлде мәні қалмағанын айтып мұңаяды. Балалардың бірі қайтып оралатын болса қол ұшын беруді сұрайды. Сол түні атам үйден біржола кеткен. Содан кейін оны ешкім көрмеген. Осылайша ол із-түзсіз жоғалған. Әке өміріндегі ең қиын кезең Қасым-Жомарт Тоқаевтың әкесі Кемел ағасымен бірге балалар үйінде өскен. Ондағы қиын тағдыр жайлы да "Әке туралы толғаныста" айта кетеді. Әкесінің ағасы Қасым соғыс жылдары майданға аттанып, көз жұмады. - Студент кезімде мен әкемнен оның өмірінің ең қиын кезеңі туралы сұрадым. "Мен үшін ең қиын сәт ағамның қайтыс болғаны туралы хабарды - "қарақағазды" алған сәтім болды", - деді ол. Қасым аға 1942 жылдың ақпанында қаза тапты. Әкем бауырының хаты мен Кеңес армиясының лейтенанты шенінде түскен суретін көзінің қарашығындай сақтап жүрді. Суреттің артқы жағына өз қолымен қарындашпен "Інім Кемелге естелік үшін" деп жазған. Әкем Қасымның жиі түсіне енетіндігіне, ақыл айтып, кеңес беріп, оны өмірдің қиянаттарынан сақтандырғысы келетін сыңай танытатынын жиі айтатын. Кейде маған әкем туған ағасы аяқ асты тіріліп келеді деп үміттенетіндей көрінетін. Осындай сәттерде ол: "Мүмкін, ол ауыр жарақаттан немесе контузиядан кейін госпитальда жоғалып кеткен шығар, соғыста бәрі болады ғой. Мен ауыр жарақатпен Гомель, Омбы, Алматының әскери госпитальдарында жатқанда аяқсыз, қолсыз қалған көптеген жауынгерлердің отбасына оралудан бас тартып, вокзалдар мен бекеттерде қалып жататынына куә болғаным бар", - дейтін. Алайда, Қасым оралған жоқ. Кейінірек, оның майданда қаза тапқаны туралы ресми қағаз келді. Осыдан кейін ғана әкем мынау жарық дүниеде Тоқаев әулетінен жалғыз өзі қалғанын мойындап тынды. Неге Қасым-Жомарт қойды? Қыршын кеткен Қасымның аты өшпесін деп, әкесі есімін Қасымжомарт қойғанын, анасы көзі жұмылғанша Жомарт деп кеткенін баяндайды. - Өзімнің есімім үшін тағдыр көруге жазбаған көкеме қарыздармын. Жаны жомарт, пейілі кең азамат болсын деп армандаған анам мені Жомарт атапты, - деп жазады президент. "Әке туралы толғаныстың" екінші тарауы "Соғыс" деп аталады. Әкесі Кемелдің майдандағы өмірі мен одан кейінгі бұралаң тағдыр жолы айтылады. Алапат соғыстағы ауыр жарақаты мен соғыстан кейінгі жан жарасы баяндалады. Ал үшінші тарау - "Әдебиетке барар бұралаң жол". Кемел Тоқаев соғыстан кейін Алматыға келіп, С. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетіне оқуға түседі. М.Әуезов секілді танымал жазушылардың дәрісін тыңдап, жазушылық бағытқа бет бұрады. - Университетке түсу ауыр да азабы көп өмірінің ең бақытты шағы болғанын әкем үнемі айтып отыратын. Бұл түсінікті де еді. Себебі - 22 жылдың ішінде оның көңілінде алғаш рет болашағының жарқын болатындығына деген үміті оянды, - деп жазады. Қасымжомарт "Әке туралы толғаныста" әкесі құрмет тұтқан алаш азаматтары мен ірі тұлғалар, сыйласқан қазақ қаламгерлері мен достары, қоғам қайраткерлері туралы да ағынан жарыла баяндап, олардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталып, аға-ұрпақтың бір-біріне деген ерекше мейірім шапағатына, қамқорлық қайырымына нақты дәлел дәйектер келтіреді. Төртінші тарауды әкесінің шығармашылығына арнайды. - Кез келген перзент ата-анасын кие тұтады. Ол үшін әке-шешесі тұтынға әрбір зат қастерлі. Мен үшін де әкем жазған кітаптар соншалық бағалы, қымбат. Ол кісіні сағынғанда сол кітаптарды қолыма аламын, бала кезімде оқыған, кейін қайталаған сол шығармалардың әр-әр тұсына көз жүгіртемін. ... Ешкім оқып жазушы болмайды. Жазушылық - жаратқанның берген сыйы. Сол сыйдың қадір-қасиетін біліп, соған лайық еңбек ете білген адам ғана дегеніне жетеді. Кейбіреу осы құдай берген қабілетін дұрыс пайдалана алмайды. Себебі - ол адамда өмірбаян болмайды, жазатын шығармасына арқау боларлық өмірлік материал өте аз, - деп ой түйеді. Кемел Тоқаев неге детектив жанрын таңдады? Қасымжомарттың әкесі қазақ әдебиетінде детектив жанрындағы туындылардың негізін қалаушылардың бірі. - Әкемнің шығармашылығы туралы ойлағанда оның не себепті детектив жанрын таңдағанына жауап іздеймін. Бала кезімде бұл мәселеге мән бермеуші едім, өйткені адамды бірден жетелеп алып кететін шым-шытырық оқиғалы шығарма шаршатпайтынын, еліктіріп, қызықтырып отыратын. Сол себепті де мен балалық талғамның таразысына салып бағалап, мұндай дүниелерді ең үздіктер санатына қосушы едім. Кейін ержеткен соң дүниеге ақылдың көзімен қарайтын болдық қой. Бірақ бәрібір сол баяғы бала кезімдегі көзқарасымнан айнып көрген жоқпын. Қайталап оқығанда ұғынғаным - әкемнің шығармалары үлкенге де, кішіге де түсінікті екен. Олар уақыт, заман өзгергенде із-түзсіз жоғалып кететін арзан кітаптардың санатына қосылмайды екен. Ол кісінің оқырманының көп болатыны, кітаптарының жүздеген мың данамен тарағаны осы жағдайларға байланысты-ау деп ойлаймын. Әкем осы шындықты білген сияқты. Оның детектив жанрын таңдап алуында осындай бір сыр бар-ау шамасы. Сонымен бірге бұл қазақ әдебиетінде әлі түрен түсе қоймаған тың жатқан жанр еді. Әкемнің ерте танылғаны тыңға алғашқылардың бірі болып түрен салғанына байланысты. Демек, ол кісінің детектив жанрына өз отауын тігуі оның шығармашылық өмірінде елеулі роль ойнады, - деп жазады Қасымжомарт Тоқаев. Сондай-ақ әкесінің "Соңғы соққы" романына ерекше тоқтала кетеді. Бұл шығарманы әдеби сын қазақ әдебиетіндегі ең алғашқы детектив роман деп бағалаған. Өкінетінім - әкеммен сырласқан сәттерім аз болды - Бұрын да әке мен бала арасындағы сырласу сәттері аз болмайтын. Жалпы тірлігінде ол кісі маған көп сырын ақтарды, айтылмаған, айта алмай кеткен мұң-шері де аз емес-ау деп ойлаймын. Екеуміздің арамызда болған сондай сәттер есіме түскенде әкеме деген сағыныш көңіліме мұң қамайды. Өкінетінім – біздің сырласу сәттеріміз аздау болыпты. Алды-артымды толық танып болмай жатып мен Мәскеуге оқуға кеттім, каникул уақытында ғана Алматыға, ата-анама келіп тұрдым. Оқу бітірген соң менің шет елдердегі көп жылдық “көшпенді” өмірім басталды да, әкем екеуміздің арамыздағы сырласу, әртүрлі тақырыптағы ашық әңгімеміз бірте-бірте сирей берді. Осы күні оның кітаптарын қайталап оқу арқылы әкеммен сырласамын, мұңдасамын. Оның сан қырлы тағдырлы кейіпкерлерімен жан-жақты танысып, олардың болмыс-бітімінен, табиғатынан әкеме ұқсас мінез, қасиет, сипат іздеймін. Кейде жағымсыз, аяр кейіпкерлердің әрекеттеріне ой көзін жіберіп, әлгілердің жан дүниесіне тереңірек бойлауға тырысамын. Олардың тағдыры да әкемнің ой елегінен, жүрек сүзгісінен өтті ғой, - деп ойын жалғайды. "Әке туралы толғаныстың" бесінші тарауы "Кемел Тоқаев және оның замандастары" деп аталады. Қасымжомарт бұл тарауда әкесінің студенттік шақтағы достары, қаламдастары мен замандастары туралы кеңінен айта кетеді. Қасымжомарт Тоқаев ғұмырнамалық эссенің соңғы тарауын "Ана" деп атаған. Ананың балаға деген мейірімін әңгімеге тартымды арқау етеді. - Біздің анамыз ұсақ-түйек нәрсеге дейін бәрін білу қажет деп санады. Ол кісінің қатысуынсыз өткен ата-ана жиналысы жоқ та шығар, сірә. Төрт баласының барлық мұғалімдерін жақсы білетін. Біздің балалықпен жасаған тентектігіміз, қуаныш пен күйініш-сүйінішімізге қатысты жайдың бәрі оның назарынан тыс қалған емес. Басқаша айтқанда, анамыздан жасыратын құпиямыз болған жоқ, - деп жазады. Ал өзінің тіл үйрену мен болашақ мамандығына деген мақсатын айрықша баяндайды. - Жоғары сыныптарда мен "Известия", "За рубежом" және ағылшын тіліндегі "Морнинг Стар" сияқты газеттерді құмарта оқи бастадым. Алдыма халықаралы істермен айналысатын маман болуды мақсат етіп қойғандықтан шет тілдерін білгім, түрлі елдердің тарихы мен әлемдік экономиканы үйренгім келді. Тіпті ағылшын тілінде өзімді қызықтырған мәліметтер, күнделікті көп қолданылатын сөздер жазатын арнайы дәптерім болды. Әке-шешем бұл ісімді қолдады, - деп айтады. Бұл Қасымжомарт Тоқаев жазған "Әке туралы толғаныстың" бір парасы ғана. Эсседе шынайы мағлұматтар берілген. Күйбең тірліктің қамытын арқалап жүрсе де, адалдық пен ар сақтауды ұмытпаған жазушы болмысын танып, разы боласың. Кемел Тоқаевтың жазушылық, майдангерлік, қайраткерлік қырлары көрініс табады. Ал толықтай мына сілтемеге өтіп оқи аласыздар. «Тау алыстаған сайын биіктей түседі» деген сөз жазушы Кемел Тоқаев сынды алыптарға арнап айтылғандай. Белгілі жазушы, детектив жанрының өкілі, Ұлы Отан соғысының ардагері Кемел Тоқаевты білмейтін қазақ кемде-кем. Биыл ұлттың ұлы тұлғасының туғанына бір ғасыр толып отыр. Жазушының көптеген еңбегі майдан даласынан сыр шертеді. Ол қазақ детективінің негізін қалаушы ретінде танымал. Кемеңгер жазушының «Түнде атылған оқ», «Қастандық», «Сарғабанда болған оқиға» сияқты шығармалары сөзімізді шегелей түседі. Ұлы Отан соғысының ардагері, Халық қаһарманы Қасым Қайсенов туралы «Арнаулы тапсырма» атты шығармасының да оқырманы қалың. Қасым Қайсеновтің бұқаралық ақпарат құралдары өкілдеріне берген бір сұхбатында Кемел Тоқаевтың өжеттігіне, табандылығына дəн риза болып, еңбегін жоғары бағалағаны жазушының шеберлігін танытады. Қаламгердің табандылығы болар, батыр Қасыммен бірге Украинаға барып, оның қан майдандағы партизан достарымен кездескен екен. Осындай əке жолын қуған көрнекті қоғам қайраткері, белгілі дипломат, саяси ғылымдар докторы Қасым-Жомарт Тоқаев бүгінде танымал тұл-ғаға айналды. Қасым-Жомарт Тоқаев – Мəскеу мемлекеттік халық-аралық қатынастар институтын, сонымен қатар Бейжің тіл институтын, КСРО Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық Академиясын бітірген жан. Білікті тіл маманы, бірнеше тілде еркін сөйлейтіні тағы бар. Институтты бітіргеннен соң мамандығы бойынша КСРО Сыртқы істер министрлігінің орталық аппаратында, шетелдік өкілдіктерде қызмет істеген. Қазақстанда, сондай-ақ шет елдерде жарық көрген халықаралық қатынастар мəселелері жөніндегі кітаптары бар. Кемеңгер жазушы Кемелдің кесек бейнесін Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлының «Əке туралы толғаныс» атты ғұмырнамалық кітабын парақтағанда көргендей болдым. Аталмыш туындысында Президент əкесі Кемел Тоқаев пен анасы Тұрар Шабарбаева туралы көркем əңгімелейді. Ғұмырнамалық кітап өзін аялап өсірген асқар тау əке мен аяулы анасына деген естелік сыйы іспетті. Толғанысы терең еңбекте ата-анасы туралы деректер жетерлік. «Əрбір саналы адам өткеніне ойша көз жіберіп, өмір жолындағы іс-əрекеттерін ата-анасының берген ақ батасымен салмақтап таразылайды. Бұл əсіресе бір қырдан асып, елуді еңсерген адамдарға тəн. Мен де солардың бірімін. Сондықтан көп жылдар бойғы ойтолғауларымды тұжырымдап, қағаз бетіне түсіріп, əке-шешем туралы əңгімелеп беруді жөн көрдім», – деп бастайды автор еңбекті. Терең тебіреніске толы толғауда өзінің өмір есігін ашқан сəттен бастап баяндаған. Сол жылдарда əке көзін көрген жандар туралы да естеліктер жетерлік. «Балалық пен жастық шақ» деп атау берілген тарауда асқар тау əкесі туралы толғамды деректер мен естеліктерге жол берген. Естелік еңбек – тарихи шындық. Адам өмірінде болған оқиғаны баяндау арқылы тарихқа да барады. Ол заңдылық. Қасым-Жомарт Тоқаев та аталмыш естелігін жаза отырып, тарихқа тоқталуды жөн санаған. Əкесінің ауыр балалық шағы туралы суреттеген тұсында: «Ұжымдас- тыру жəне қазақтарды азайту саясаты ұлттың генофонында орны толмас зиян əкелді. Туған халқына пайдасын тигізер жүз мыңдаған адамдар аяусыз жойылды. Тарихтың сол қатыгез кезеңінде ұлттың жартысына жуығы қырылды, соның ішінде қазақ зиялыларының басына зауал күн туды», – дей келе: «Совет үкіметі қарсы келгендердің барлығын бұрын-соңды əлем тарихында кездеспеген жойқын реп- рессияға ұшыратты. Кінәсіз адамдар құрбандыққа шалынды. Олардың қатарында Кемел Тоқаевтың да жақын-жуықтары бар. Олардың өмірден өтуінің үрейлі болғаны соншалық, айтып-жеткізуге тіл бармайды. Дегенмен осы кітапта ол жайында да айтуды жөн көрдім», – дейді толғанып. Сол зұлмат жылдары барынан айырылып қалмас үшін Кемел Тоқаевтың атасы Фрунзе қаласына жол тартқан. Осылайша қасіретке толы өмірі басталып кетеді. 1933 жылдың ауыр да тауқыметті кезеңі шығармада ашық та айқын баяндалады. Бір шаңырақтың өмірі – халықтың, қалың қазақтың өмірі. Сол жылдары елінен безіп, тау асып босып кеткен қазақ өмірі шынымен аянышты еді. Жат елде көрген қорлық пен жантөзгісіз аштық талай жанның өмірін жалмағаны тарихи шындық. Өткен ғасырда қазақты қан қақсатқан ауыр қасірет Тоқаевтар əулетін де айналып өтпеген. «Əке туралы толғаныста» Қасым-Жомарт Тоқаев Фрунзедегі əкесінің өте аянышты өмірі мен қара үйдегі қасіреті туралы ашық жазады. Өмір мен өлім арасындағы күресі баяндалады. Атасының туыстары мен жақын адамдарынан айырылғаны аянышты-ақ. Өмірден баз кешіп, жоқ болып кетуінің де себебі қасіретпен бетпе-бет келуі болар. Аттас туысы, əкесінің ағасы Қасымның жанкештілікпен өмірмен күресуі Кемелдің де аман қалуына себеп болған шығар. Қос жетім қол ұстасып, қиын да қасіретті кезеңдерді бастан кешіреді. Бірақ «Бірге тумақ болса да, бірге жүрмек жоқ» деген, тағдыр екі жаққа кетуге мəжбүр етеді. «Əкейдің еске алуынша, мынау жалпақ дүниеде жақын атаулыдан жалғыз өздері қалған аға-інінің айырылысуы да тым ауыр өткен. Тіпті қоштасар кезде əңгіме-ақыл айтысып, сырласуға қайран жоқ. Екеуі интернат жанындағы сəкіде үнсіз тұнжырап, жұлым-жұлымы шыққан аяқ киімдеріне тесіліп қарап қана отырды. Зіл батпан үнсіздік басып, бір-бірімен қоштасуларының біржола екенін, енді ешқашан бірін-бірі көре алмайтынын сезгендей», – деген цитаталар тым аянышты-ақ. Бұл екі бауыр арасындағы көрініс арқылы қазақ даласындағы шерге толы оқиғалар суреттеледі. Қасым соғыс жылдары майданға аттанып, көз жұмады. «Студент кезімде мен əкемнен оның өмірінің ең қиын кезеңі туралы сұрадым», – дейді. Сонда əкесі: «Мен үшін ең қиын сəт ағамның қайтыс болғаны туралы хабарды – «қара қағазды» алған сəтім болды», – деген екен. Қасым 1942 жылдың ақпанында елі үшін төсін оққа тосып шейіт болды. Əкесі бауырының хаты мен Кеңес армиясының лейтенанты шенінде түскен естелік суретін көзінің қарашығындай сақтап жүрген. Фотоның артқы жағына өз қолымен қарындашпен «Інім Кемелге естелік үшін» деп жазған екен. Сол кездері ағасы Қасымның жиі түсіне енетіндігіне, ақыл айтып, кеңес беріп, оны өмірдің қиянаттарынан сақтандырғысы келетін сыңай танытатынын жиі сөз етеді. Бірнеше уақыт өткен соң, оның майданда қаза тапқаны туралы ресми қағаз келеді. Осыдан соң ғана əкесі Тоқаев əулетінен жалғыз өзі қалғанын еріксіз мойындаған. Кемел бауыры Қасымның атын өшірмеу мақсатында ұлының есімін Қасымжомарт қояды. Жұбайы ата дəстүрді сақтаудың нəтижесінде қайын ағасының есімін тікелей айтпай, баласын тек Жомарт деп атаған екен. «Өзімнің есімім үшін тағдыр көруге жазбаған көкеме қарыздармын. Жаны жомарт, пейілі кең азамат болсын деп армандаған анам мені Жомарт атапты», – деп жазады ол. «Əке туралы толғаныстың» екінші тарауы «Соғыс» деп аталады. Аталмыш тарауда əкесі Кемелдің қан майдандағы өмірі мен одан кейінгі бұралаң тағдыр жолы туралы баяндалады. Сұрапыл соғыстағы ауыр жарақаты шынайы баяндалады. «Соғысты еске алғанда, əкем ауыр əскери іс-қимылдарды жеңіл серуендей суреттейтін көркем шығармаларға сенбеу керек дейтін. Қан судай аққан шайқастарда қорқуды білмеген сарбаздар мен офицерлер жайлы көптеген авторлардың «көпірме» əңгімелері оның ашуын туғызушы еді», – деп еске алады. Соғыстың жайын тек сол қан сасыған далада жүріп, оққа ұшқан серіктерін жоқтаған жан ғана сезінеді. Көркемдеп жазу оңай, ал бастан кешіру бір басқа. «Əдебиетке барар бұралаң жол» деп аталатын келесі тарауында Кемел Тоқаев соғыстан кейін Алматыға келіп, С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетіне оқуға түсетіні баяндалады. «Дəрістерді танымал ғалымдар, жазушылар мен журналистер оқыды. Жоғарғы курстарда əкейге қазақ əдебиетінің классигі Мұхтар Əуезовтің лекцияларын тыңдау бақыты бұйыр- ды», – деп тебірене мақтанышпен еске алады. Əкесі құрмет тұтқан Алаш азаматтары мен ірі тұлғалар, қазақ қаламгерлері мен достары, қоғам қайраткерлері туралы да баяндап, олардың əрқайсысына жеке-жеке тоқталып, тарихи сəттерді де алға тартады. Одан кейінгі тарау, əрине, шығармашыл жанның еңбек жолына арналған. «Кемел Тоқаевтың шығармашылығы» тарауында қайтпас қайсар мінезді əкенің жазушылық образы айқын көрініс табады. «Жазушы болу үшін бақытсыз балалық шақ керек» деген екен бір данышпан. Сол даналық сөз Кемел Тоқаевқа арналғандай. Ол көп əділетсіздік көре жүріп, өмірдің бұрқ-сарқ қайнаған қазанына түсіп, ерте есейеді, тез шыңдалады. Қиындыққа мойымай, бейнетке дес бермей өскені де содан болар. «Жазушылық – Жаратқанның берген сыйы. Сол сыйдың қадір-қасиетін біліп, шеберлігін шыңдау үшін күні-түні талмай еңбек еткен адам ғана дегеніне жетеді», – деп ой түйеді. Ғұмырнамалық кітаптың бесінші тарауы Кемел Тоқаевтың замандастары мен ортасына арналған. Қасым-Жомарт бұл тарауда əкесінің студенттік шақтағы таныс-достары, бірге жүрген қаламдастары мен уақыт өткізген замандастары туралы кеңінен сыр шертеді. «Əбіш Кекілбаевтың əкемізге деген құрметін біздің жанұя ол кісі қайтыс болған күндері айқын аңғардық. Үйге арнайы көңіл айтуға келгенде əкемізді өзінің «қаламдас үлкен ағасы» ретінде сыйлайтынын шын пейілмен білдірді», – деп еске алады. Қасым-Жомарт Тоқаев ғұмырнамалық эссенің соңғы тарауын аяулы жанға арнап «Ана» деп атаған. Ананың балаға деген шексіз мейірімін əңгімеге тартымды арқау етеді. Асыл ана ұсақ-түйек нəрсеге дейін бəрін білу қажет деп санаған. Ол кісінің қатысуынсыз өткен ата-ана жиналысы жоқ та шығар, сірə. «Төрт баласының барлық мұғалімдерін жақсы білетін» деп тебірене еске алады. Бала Қасымжомарттың есеюі, қоғамға етене араласуы да осы тарауда сөз болады. Сонымен қатар анасының үнемі ақылшы болып, кеңесін ұдайы айтып отыруы да тəрбиенің ең биік көрсеткіші екені даусыз. «Анам менің қызметіме бар ынтасымен қарады жəне əрдайым көмектесуге тырысатын. Ол кісінің кеңестері, негізінен, менің ұзақ уақыт бойы Қазақстаннан тысқары, шетелде жүруіме байланысты ел ішінде жақсы білмейтін түрлі адамдармен арақатынасыма қатысты болатын», – деп анасына деген ыстық ықыласын жасырмайды. Дана қазақ «Әкеден ұл туса игі, әке жолын қуса игі» дейді. Осындай аяулы ата-ананың тəлімін алған бала Қасым бүгінде ел басқарып отырған көшбасшы, қоғам қайраткері, бастысы, елін сүйген ерен ер. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің тек ел басқарумен ғана шектелмей, шығармашылықпен айналысып, ұрпаққа аманат етер асыл дүниелердің де авторы екенін осылай әйгілеуде. жүктеу/скачать 24,96 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|